Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 28/10.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 9. do 12. februara 2010. godine, donijela je
O D L U K U
I
Graditeljska cjelina – Crkva Uspenja presvete Bogorodice sa pokretnom imovinom u Travniku proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik se sastoji od objekta crkve sa zidnim slikama i pokretnom imovinom koju čine ikonostas sa 38 ikona i 13 samostalnih ikona, zidom porte, te objekat nekadašnje Prve srpske škole u Travniku.
Nacionalni spomenik je izgrađen na prostoru označenom kao k.č. 2458 (novi premjer), što odgovara k.č. 2/312 (stari premjer), z.k. uložak broj 1268 i k.č. 2461 (novi premjer), što odgovara k.č. 2/311 (stari premjer), z.k. uložak broj 1564, k.o. Travnik, opština Travnik, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite, utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, ustanovljene u skladu sa Aneksom 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini („Službeni novine Federacije BiH“, br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i oobezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, na prostoru koji je definisan u tački I stav 3. ove odluke dozvoljeno je izvođenje konzervatorskih i restauratorskih radova, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i uz stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nadležna služba zaštite).
Radi zaštite i obezbjeđenja uslova za konzervaciju i restauraciju objekata cjeline, utvrđuju se hitne mjere zaštite:
- ispitivanje i statička analiza konstruktivnih dijelova objekata;
- statička konsolidacija objekata i sanacija konstruktivnih dijelova uz upotrebu istih materijala i tehnoloških postupaka u najvećoj mogućoj mjeri;
- zaštita objekata od negativnih spoljnih uticaja.
IV
Utvrđuju se sljedeće mjere zaštite za pokretnu imovinu i zidno slikarstvo iz tačke I stav 2. ove odluke (u daljem tekstu: pokretno nasljeđe):
- Vlada Federacije obezbijediće odgovarajuće fizičke i tehničke uslove za čuvanje pokretnog nasljeđa;
- izvršiti konzervatorsko-restauratorske zahvate na zbirci ikona, ikonama na ikonostasu i na zidnim slikama;
- sve intervencije na pokretnom nasljeđu treba da izvrši stručno lice, uz elaborat koji odobrava federalno ministarstvo nadležno za kulturu i stručno nadziranje nadležne službe zaštite;
Izlaganje i ostali vidovi prezentacije pokretnog nasljeđa na području Bosne i Hercegovine vršiće se na osnovu uslova koje utvrdi federalno ministarstvo nadležno za kulturu.
Kontrolu nad sprovođenjem mjera zaštite pokretnog nasljeđa vrši federalno ministarstvo nadležno za kulturu.
V
Iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine nije dozvoljeno.
Izuzetno od odredbe stava 1. ove tačke, dozvoljeno je privremeno iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije, ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini, odnosno ako se procijeni da se konzervacija u inostranstvu može izvršiti kvalitetnije, brže i jeftinije.
Odobrenje u smislu prethodnog stava daje Komisija, ukoliko nesumnjivo bude utvrđeno da to neće ni na koji način ugroziti pokretno nasljeđe.
Komisija u svom odobrenju za privremeno iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine utvrđuje sve uslove pod kojima se to iznošenje može izvesti, rok za vraćanje u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduženja pojedinih organa i institucija za obezbjeđenje tih uslova, te o tome obavještava Vladu Federacije, nadležnu službu bezbjednosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.
VI
Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti u dijelu u kome suprotni odredbama ove odluke.
VII
Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantonalne i opštinske službe, suzdržavaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.
VIII
Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, federalnom ministarstvu nadležnom za kulturu, nadležnoj službi zaštite i opštinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II-VII ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
IX
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.kons.gov.ba).
X
Prema članu V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
XI
Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo.
Broj: 07.3-02.3-71/10-9
10. februara 2010. godine
Sarajevo
Predsjedavajuća Komisije
Ljiljana Ševo
O b r a z l o ž e nj e
I – UVOD
Na osnovu člana 2. stav 1. Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljenog prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, nacionalni spomenik je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članom V i VI Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika (Službeni glasnik BiH, broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.
Srpska pravoslavna crkvena opština Travnik podnijela je, dana 03.10.2008. godine, peticiju/prijedlog Komisiji za proglašenje Pravoslavne crkve i Prve srpske škole u Travniku, nacionalnim spomenikom BiH.
Izjava o značaju dobra
Crkva Uspenja presvete Bogorodice u Travniku podignuta 1854. godine predstavlja prvu izvedenu pravoslavnu crkvu u gradskoj zoni Travnika. Građevina pripada tipu jednobrodnih crkvi sa zvonikom, a karakteristična je po tome što je građena bez apside. Porta crkve je ograđena dobro očuvanim zidom građenim od slaganog i lomljenog kamena sa drvenim hatulama. U crkvi je in situ sačuvan vrijedan ikonostas (dimenzije 6,20m x 5,20m) koji ujedno predstavlja izuzetan duborezbarski rad, te italokritska ikona sa Bogorodicom i malim Hristom. Zidne slike u naosu hrama tridesetih godina XX vijeka oslikao je čuveni slikar Roman Petrović. Prva srpska škola je izgrađena tokom istog istorijskog perioda 1870. godine i predstavlja prvu namjenski građenu pravoslavnu školsku ustanovu na području Travnika. Oba objekta se nalaze u nezavidnom konstruktivnom stanju i postoji opasnost od konstruktivnog kolapsa. Graditeljska cjelina je od velikog istorijskog značaja.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju, izvršen je uvid u:
- dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra,
- podatke o dosadašnjoj zakonskoj zaštiti dobra,
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.,
- istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u sklopu ove odluke.
Dopisom broj 07.3-35.2-23/09-209 od dana 05.11. 2009. godine od predstavnika opštine Travnik, Srpske pravoslavne opštine Travnik, Federalnog ministarstva prostornog uređenja, Zavoda za zaštitu u sklopu Federalnog ministarstva kulture, Arhiva BiH, Arhiva Srednje Bosne i Zavičajnog muzeja Travnik, tražen je pismeni stav o proglašenju Crkve Uspenja presvete Bogorodice i Prve srpske škole nacionalnim spomenikom.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Crkva Uspenja presvete Bogorodice i nekadašnja Prva srpska škola u Travniku nalazi se u centralnom dijelu grada u Lukačkoj ulici, južno od rijeke Lašve.
Zapadno, na suprotnoj strani ulice nalazi se Muzička škola a dalje, na udaljenosti od oko 100 m, Isusovačka škola.
Nacionalni spomenik je izgrađen na lokaciji označenoj kao k.č. 2458 (novi premjer), odnosno k.č. 2/312 (stari premjer), upisan u z.k. uložak broj 1268 i k.č. 2461 (novi premjer), odnosno k.č. 2/311 (stari premjer), upisan u z.k. uložak broj 1564, k.o. Travnik, opština Travnik, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Istorijski podaci
Pravoslavno stanovništvo se naseljava u travničkom kraju sredinom 18. vijeka.(1) Uglavnom se radilo o zanatlijama i trgovcima. Iz popisa biskupa Miletića iz 1813. godine, vidi se da je pravoslavno stanovništvo bilo nastanjeno u 15 sela travničke župe.(2) U 18. vijeku formiraju se nove čaršije, i to je doba snažnog privrednog razvoja Travnika, kada se postupno povećava broj hrišćanskog i jevrejskog stanovništva. Travnik tada ima oko 7000 stanovnika, što je dvostruko više u odnosu na 17. vijek, a taj broj se neće bitno mijenjati sve do sredine 19. vijeka.(3)
Od sredine 19. vijeka, kada je uzvršen prenos sjedišta bosanskih namjesnika iz Travnika u Sarajevo, pa do 1879. godine, kada je izvršen popis stanovništva početkom austrougarskog perioda zabilježen je pad broja nastanjenih usljed sve izraženijih iseljeničkih tendencija. Godine 1879. Travnik ima 5.887 stanovnika, što predstavlja između 1000 i 2000 stanovnika manje u odnosu na period od svega 29 godina ranije.(4)
Do izgradnje pravoslavne crkve u Travniku vjerska se služba obavljala u obližnjem selu Grahoviku koje je imalo vlastitu crkvu. Popovi iz pravoslavne crkve u Grahoviku su do sredine 19. vijeka dolazili u Travnik i pod vedrim nebom održavali vjersku službu.(5)
Crkva Uspenja presvete Bogorodice u Travniku podignuta je 1854. godine(6), uz odobrenje osmanske uprave, na zemljištu poklonjenom od strane veleposjednika Šemsibega Ibrahimpašića – Kukavčića(7). Vjerski objekat je podignut neposredno nakon prebacivanja sjedišta bosanskih namjesnika iz Travnika u Sarajevo, koje se odigralo 1850. godine(8). Nije poznato ko je bio njen projektant ili graditelj, a nisu sačuvani ni podaci o detaljima gradnje.
U sklopu iste cjeline, pored crkve je podignuta Nova Srpska škola(9), poznatija pod nazivom Prva srpska škola(10). Njena gradnja je završena poslije crkve, oko 1870. godine. Ta škola je bila osnovna škola, a izgrađena je uz odobrenje Safet-paše(11), koji je i sam dao materijalni doprinos gradnji(12).
Nova srpska škola je 1903. godine preselila u tek završeni objekat „Fufićeve zaklade,“ (13) odnosno u današnju Muzičku školu, a stara škola je dobila namjenu parohijalnog doma(14). Pored toga, dio prizemlja je imalo funkciju krstionice(15) a drugi dio je služio kao prostor za okupljanje vjernika.
Godine 1911. izvršena je nadogradnja crkve, a 1923. godine izliveno je crkveno zvono u Splitu i postavljeno je u zvonik.
Tokom Prvog i Drugog svjetskog rata crkva i škola nisu značajnije oštećeni, ali treba reći da su podaci o istorijatu objekata veoma oskudni, s obzirom da tokom XIX i tokom XX vijeka nije vođen ili je zagubljen ljetopis crkve(16). Osim toga, ne postoji crkvena arhiva ili bilo koji tehnički dokument vezan za gradnju ili opravku objekata.
Godine 1956. izvršena je nacionalizacija objekta nekadašnje škole, ali je jedan stan na spratu ustupljen Crkvenoj opštini Travnik, te je služio za potrebe sveštenika Crkve.
Tokom druge polovine XX vijeka na objektima su vršeni radovi redovnog održavanja. Sedamdesetih godina XX vijeka izvršena je konstruktivna sanacija zidova porte crkve i izvršena je zamjena njenog pokrivača.
Godine 1988. sa radom prestaje krstionica u prizemlju nekadašnje škole, a svešteno lice seli u tek sagrađenu kuću u Travniku koja od tada predstavlja dom sveštenika. Objekat od tada ima isključivo stambenu funkciju, jer opština prostore u prizemlju i na spratu dodjeljuje službenicima opštine Travnik, rješavajući njihova stambena pitanja.
Tokom posljednjeg rata u BiH (period 1992-95) u crkvi nisu vršene vjerske aktivnosti, a objekat je oštećen usljed udara minobacačke granate u južni zid. Godine 2000. Crkva je ponovo stavljena u službu vjernika, kada je imenovan protonamjesnik Crkvene opštine Travnik, Goran Živković, a objekat nekadašnje škole postaje nužni smještaj za socijalno ugrožene stanovnike Travnika.
U crkvi se čuvaju vrijedne ikone i rukopisne knjige iz 17. i 18. vijeka, a dio unutrašnjosti hrama tridesetih godina XX vijeka oslikao je akademski slikar Roman Petrović.(17)
2. Opis dobra
Graditeljska cjelina se sastoji od objekta crkve, nekadašnje Prve srpske škole i zida porte.
Građevina pripada tipu jednobrodnih crkvi sa zvonikom, zidanih kamenim blokovima. Ima pravougaonu osnovu dimenzija, 18,00m x 11,20m. U osovini crkve, koja je orijentisana u pravcu istok- zapad, sa zapadne strane, nalazi se zvonik dimenzija 2,60m x 2,60m, tako da ukupna dužina crkve, računajući i zvonik, iznosi 20,60m. Sa sjeverne i južne strane zvonika nalazi se po jedna sporedna prostorija identične širine zvonika i dužine od 4,30 m gdje su smješteni crkvena kancelarija i predulaz zvonika i galerije, s kojima je prostorija povezana drvenim stepenicama. Obje sporedne prostorije imaju zasebne ulaze, sa zapada, odnosno juga, i odvojene su zidom od prizemnog dijela zvonika.
Ukupna visina crkve do sljemena iznosi 10,60m, a visina zvonika iznosi 19,90m, ne računajući završni krst visine 1,50m.
Glavni ulaz u crkvu se nalazi na zapadnoj strani, dok su dva sporedna ulaza locirana na sjevernoj strani crkve. Prizemni dio zvonika unutrašnjih dimenzija 1,45m x 1,45m predstavlja određeni predprostor crkve, na čijim se bočnim zidovima nalaze kamene spomen-ploče sa imenima vjernika – dobrotvora.
Unutrašnji prostor crkve sastoji se od priprate, naosa i oltarskog prostora. Iznad priprate nalazi se galerija čija je visinska kota izdignuta za 5,70m u odnosu na pod crkve.
Priprata je pravougaonog oblika, dimenzija 8,95m x 2,50m. Svijetla visina priprate, do galerijske stropne ploče iznosi 5,30m. Priprata je povezana sa galerijom drvenim stepeništem širine 80 cm, smještenim u prostoriji koja se nalazi južno u odnosu na crkveni zvonik.(18) Drvenim stepeništem se pristupa nivou zvonika koji je jednokrilnim vratima povezan sa galerijom na istoku.(19)
Galerijski prostor ili kor zauzima prostor iznad priprate. Gledano u osnovi, kor je pravougaonog oblika dimenzija kao priprata, sa centralno postavljenim trapezoidnim istakom širine 1,00m(20) koji je oslonjen na 2 osmougaona stuba obložena kamenom oblogom dimenzija 35cm x 35cm. Galerija je ograđena kovanom ogradom visine 90cm završenom drvenim rukohvatom.
Dimenzije naosa iznose 8,95m x 12,10m. U sklopu naosa, prema ikonostasu se nalazi soleja iste širine i dužine od 1,00m, kojoj se pristupa pomoću 2 stepenika. U sklopu soleje, u osovini crkve se nalazi polukružni amvon prečnika od 1,30m. Na sjevernoj strani naosa nalazi se bočni ulaz dimenzija 120cmx210cm koji nije u funkciji, a sa obje strane nalaze se lučno završeni prozori dimenzija 80cm x 230cm. U jugoistočnom uglu naosa, ispred soleje, nalazi se drveni vladičanski tron dimenzija 85cm x 85cm.
Između naosa i oltarskog prostora se nalazi ikonostas dimenzija 5,35m x 4,10m. Ikonostas ima ukupno 3 nivoa: visina donjeg nivoa iznosi 2,40m, a gornja dva nivoa iznosi po 85cm. U donjoj zoni se nalaze carske dveri dimenzija 115cm x 220cm, a u dvije gornje zone se nalazi 15, odnosno 11 ikona.
Oltarski prostor se nalazi u istom nivou kao i soleja. Širina oltarskog prostora iznosi 8,95m x 2,50m. Na sjevernoj strani se nalaze ulazna vrata dimenzija 80cm x 200cm. Oltarski prostor je osvijetljen sa 3 lučno završena prozora postavljena na istočnom zidu. Na istom zidu, u osovini crkve se nalazi lučno završena apsidalna niša dimenzija 110cm x 260cm i dubine od 55cm. U centralnom dijelu se nalazi drveni oltar dimenzija 100cm x 80cm i visine od 95cm.
U sjevernom uglu crkve se nalazi mermerna ploča dimenzija 60cm x 80cm, koja ima funkciju praskomidije, a na južnoj strani se nalazi drveni ormar, čija dužina odgovara širini oltarskog prostora, koji ima funkciju đakonikona.
Fasade crkve su monohromatske i izvedene su u svijetloj nijansi žute boji, dok je sokl od vještačkog kamena visine od 55cm.
Zapadna fasada crkve predstavlja simetričnu kompoziciju u čijem se središtu nalazi zvonik koji se u prizemnom dijelu podudara sa vanjskim zidovima bočnih prostorija pokrivenih jednovodnim krovom. U osovini zvonika se nalaze dvokrilna vrata dimenzija 145cm x 225cm(21) sa tamnom kamenom pločom iznad dimenzija 90cm x 70cm na kojoj je uklesan natpis: „HRAM USPENJA PRESV. BOGORODICE PODIGNUT 1852. GOD.“.
Iznad ulaznog dijela zvonik je podijeljen vijencima u dva nivoa. Na prvom nivou je izveden lučno završeni prozor dimenzija 50cm x 110cm, a na drugom 2 prozora dimenzija 50cm x 140cm sa kružnim otvorom prečnika 60cm iznad. Zvonik je završen lukovičastom kupolom visine 3,50m na kojoj se nalazi krst visine 1,50m.
Sjeverna i južna fasada predstavljaju podužne fasade crkve. Na gornjem nivou južne fasade se nalaze 2 lučno završena otvora dimenzija 80cm x 230cm, dok je na sjevernoj fasadi izveden samo jedan. U donjem nivou sjeverne fasade se nalaze 2 bočna ulaza u crkvu, a na južnoj fasadi ulaz u sporednu prostoriju – predulaz zvonika i galerije. Na istočnoj fasadi se nalaze 2 lučno završena prozora dimenzija 70cm x 120cm, i 1 prozor iznad, u osovini crkve dimenzija 100cm x 160cm.
U pogledu materijalizacije, vanjski podužni zidovi crkve su izvedeni od slaganog kamena debljine od 120cm u osnovi, dok je debljina poprečnih zidova 80cm. Debljina zidova sporednih prostorija na zapadnoj strani iznosi 30cm. Visina unutrašnjeg prostora crkve, od nivoa poda naosa do tjemena svoda koji pokriva sve prostore unutar crkve, iznosi 9,10m. Svijetla visina priprate iznosi 5,15m, a svijetla visina galerije iznosi 3,80m.
Pod crkve kao i stubovi galerije su obloženi mermerom. Pod galerije je drveni. Stepenice koje vode prema zvoniku su drvene. Konstrukcija vanjskih vrata i prozora je metalna, a premazani su tamnocrvenom masnom bojom. Konstrukcija dvovodnog krova crkve, kao i konstrukcija dva jednovodna krova sporednih prostorija smještenih na zapadu je drvena. Krovovi i zvonik su pokriveni limom. Fasade su malterisane i svijetle su boje.
Porta crkve je ograđena zidom visine 3,20m. Zid je izgrađen od slaganog i lomljenog kamena sa drvenim hatulama. Ukupan obim zida iznosi 105 metara. Porta je približnih dimenzija 33,00m x 23,50m i ima oblik nepravilnog osmougaonika. Na sjeverozapadnom uglu zida se nalazi metalna ulazna kapija dimenzija 220cm x 280cm. Debljina većeg dijela zida porte iznosi 40 cm, a na sjeverozapadnoj strani je veća za 20cm. Zid porte na sjevernoj strani je oslonjen na armiranobetonsku konstrukciju sastavljenu od kontraforova i horizontalnih greda postavljenih u dva reda. Zid je sa sjeverne strane pokriven ćeremidom, a svi ostali dijelovi su pokriveni kamenim pločama nepravilnog oblika.
Unutar porte, sa istočne strane se nalazi prizemni objekat dimenzija 10,50m x 4,00m u kojem su smješteni prostor za okupljanje vjernika i sporedne prostorije. Na jugozapadnoj strani porte se nalazi natkriven prostor namijenjen paljenju svijeća.
Sjeverno, izvan porte se nalazi objekat nekadašnje Prve srpske škole, usmjeren na Lukačku ulicu prema zapadu. Zgrada je pravougaone osnove dimenzija 10,00m x 16,50m, s tim što je u prizemlju dograđen dio objekta dimenzija 1,70m x 4,50m. Spratnost objekta pokrivenog četverovodnim krovom iznosi P+1.
Glavni ulaz, kojim se pristupa zajedničkom hodniku, se nalazi na zapadnoj fasadi objekta, dok se još dva ulaza nalaze na južnoj, odnosno sjevernoj strani objekta. Na obje etaže se nalaze po dva stambena prostora. U prizemnoj etaži se sa sjeverne i južne strane nalaze stambeni prostori bruto površine od oko 55m2, koji se sastoje od dnevnog boravka, spavaće sobe, kuhinje i kupatila. Ulazi u prizemne stanove su usmjereni na zajednički hodnik postavljen u pravcu zapad – istok, dimenzija 7,00m x 2,50m. Pristup stanovima slične dispozicije, ali nešto veće površine na spratu omogućen je kroz ulaze na jugu i sjeveru na koje se nadovezuje jednokrako stepenište(22). Razlika u odnosu na stanove u donjim etažama se sastoji u tome što se u osovini iznad centralno postavljenog hodnika u prizemlju nalazi pregradni zid između dva spratna stana.
Vanjski zidovi objekta debljine u prizemlju od 40cm su građeni od opeke i kamena, a originalna drvena međuspratna konstrukcija je zamijenjena armiranobetonskom. Krovna konstrukcija je drvena, a pokrov od crijepa. Vanjska i unutrašnja stolarija, kao i stepenište su drveni, a fasade su malterisane. Konstrukcija dograđenog predulaza na sjevernoj strani prizemlja je izvedena u armiranom betonu sa ispunom od šljako-betonskih elemenata.
Na ulaznoj fasadi usmjerenoj ka Lukačkoj ulici se nalaze lučno završena dvokrilna vrata dimenzija 145cm x 225cm, a sa strana po 4 prozora dimenzija 70cm x 125cm. Iznad se nalaze 3 prozora dimenzija 80cm x 170cm i 2 prozora savremene izrade dimenzija 80cm x 140cm. Ostale fasade objekta predstavljaju sporedne fasade na kojima se nalaze jednokrilna ulazna vrata stanova sprata i prozorski otvori koji oblikom i veličinom odgovaraju prozorskim otvorima na zapadnoj fasadi.
Zidno slikarstvo
Ikonografski program na zidovima naosa crkve oslikao je Roman Petrović u periodu između 1927. do 1940. godine.(23) Roman Petrović je jedan od najznačajnijih predstavnika avangardnih tendencija (s posebnim naglaskom na ekspresionizam) u Bosni i Hercegovini i istaknuti član grupe Četvorica. Njegova sakralna umjetnost je spoj vizantijske tradicije i likovnih inovacija prvih decenija XX vijeka. Ikonografski program (živopis) zidnog slikarstva travničkog hrama podrazumijeva:
- iznad ulaznih vrata u naos hrama nalazi se tondo sa tri anđela koji pjevaju (Hor anđela)
- na sjevernom zidu iznad Hristova groba nalazi se Bijeli anđeo
- na sjevernom zidu uz ikonostas u donjoj zoni je sv. Nikola, a u gornjoj Uspenje presvete Bogorodice
- na južnom zidu uz ikonostas u donjoj zoni je sv. Sava, a u gornjoj Vaskrsnuće Hristovo
- na luku iznad ikonostasa nalaze se tonda sa predstavama Sveta porodica i jevanđelisti, Matej i Luka sa sjeverne strane; Marko i Jovan sa južne strane.
S obzirom na oštećenje zidnih slika, koje se manifestuju kroz masivno otpadanje boje, ukazao se sloj ranijih zidnih slika o kojima podaci nisu bili dostupni u vrijeme izrade odluke. Uz otpadanje boje veliki problem predstavljaju pukotine.
Osim zidnih slika koje su dio živopisa zidovi su u cjelosti ukrašeni geometrijskim i floralnim ornamentom. Boje, plava kojom je oslikana pozadina, zlatno-žuta kojom su naslikane zvijezde i crveno-smeđa kojom su oslikani ornamenti, zbog nanosa čađi i prašine izgubile su živost. Postoji mogućnost da su ornamentisani zidovi dio prvobitne zidne dekoracije.
U travničkoj crkvi nalaze se i tri ikone koje je naslikao Roman Petrović:
1. HRISTOS
Vrijeme izrade: 1927 – 1940
Tehnika: tempera na platnu
Dimenzije: 110cm x 84 cm
Opis: obavijen svjetlošću Hristosov lik prikazan je u zreloj dobi, frontalno u poprsju sa prodornim pogledom jednako strogim i punim ljubavi. Desnom rukom blagosilja, a u lijevoj drži zatvorenu knjigu(24). Ovako tradicionalna izvedba odgovara ikonografskom tipu Hrista Pantokratora. Ipak slikarska sloboda novih tendencija u umjetnosti prodire u formalnu strukturu ikone. Predstava je rađena u plavim tonovima sa tek ponekim crvenim ili smeđim detaljem, što se odnosi i na druge dvije ikone. Osim nanosa čađi, prašine, te jednog manjeg procjepa ikona nije značajnije oštećena.
2. MARIJA I HRIST
Vrijeme izrade: 1927 – 1940
Tehnika: tempera na platnu
Dimenzije: 110cm x 83cm
Opis: ikonografski tip je Odigitrija. U svojim ikonama Roman Petrović kao da markira izraženije linije majstora ruskih ili italokritskih ikona iz XVI i XVII vijeka, pri čemu odbacuje sve druge detalje. Ikona je prorezana u donjem srednjem dijelu.
3. TAJNA VEČERA
Vrijeme izrade: 1927 – 1940
Tehnika: tempera na platnu
Dimenzije: 87cm x 60cm
Opis: ako obratimo pažnju na rješenje gornjih uglova ikone, nameće se zaključak da je izrađena kao dio crkvenog namještaja. Slikar se odlučio za najjednostavniju ikonografsku postavku, pogodnu za njegov stilski jezik. Pravougaono platno do rubova je ispunjeno prikazom Tajne večere. Kompozicijom dominira sto oblika elipse oko kog su sa Hristove lijeve i desne strane zbijeni apostoli. Juda je prikazan naspram Hrista, izdvojen iz zbijene grupe i gotovo leđima okrenut posmatraču. U desnoj ruci koju je skrio iza leđa drži kesu sa zlatnicima. Ova ikona nema jednostavni drveni okvir kakav imaju druge dvije i nije mehanički oštećena.
Ikonostas
Raskošni ikonostas (dimenzije 6,20m x 5,20m) travničke crkve očuvan je u cjelosti in situ i predstavlja izuzetan duborezbarski rad. Riječ je o razvijenom tipu ikonostasa kakav se na prostoru Balkana pojavljuje pod rusko-ukrajinskim uticajem u XVIII vijeku(25). Konstrukcija ikonostasa ima elemente neobaroka dok su, likovno skromne, ikone pod snažnim uticajem rusko-ukrajinske tradicije. Floralni ornament na stubovima, stubićima, arhitravnim gredama i lucima koji razdvajaju ikone je vrlo razvijen (stilizovani listovi vinove loze, hrastovog lišća i cvjetovi). Drvorezom profilisan sloj drveta pozlaćen je tehnikom sjajne pozlate, a unutrašnji sloj je ofarban u plavu i crvenu boju. Nemamo sačuvane podatake o radionici ili majstoru koji je izradio ikonostas i tridesetosam ikona ugrađenih u njega, a vrijeme nastanka možemo pretpostaviti u odnosu na godinu osvještenja crkve (1854. godine).
Kompoziciju ikonostasa možemo podijeliti u tri horizontalne zone tematskog programa sa velikim Raspećem na vrhu.
Prva zona, posmatrano S→J:
1. Sjeverna vrata sa motivima hrastova lišća, palmi, žira i izrezbarenim latinskim krstom na vrhu. Predstave na vratima i nadvratniku:
- Arhanđel Mihajlo, ulje na platnu, nepoznat autor
- Javljanje Božije Avramu, ulje na platnu, nepoznat autor
2. Prestona ikona Bogorodica sa Mladencem (Odigitrija) u tehnici ulje na platnu, format 80 cm x 76 cm. Ispod ikone se nalazi stilizovani grčki krst u tehnici duboreza na crvenoj podlozi.
3. Carske dveri koje se ikonografski mogu podijeliti u tri zone:
- Prva zona – arhireji sv. Vasilije, sv. Jovan Zlatousti, sv. Grigorije, sv. Nikolaj
- Druga zona - arhanđel Gavrilo i Bogorodica
- Treća zona - proroci David i Solomon
- Na samom vrhu dveri nalazi se lik Hristov (Pantokrator)
Na nadvratniku se nalazi ikona sa predstavom Uspenja Bogorodice.
4. Prestona ikona Hristos spasitelj svijeta sa otvorenom knjigom u tehnici ulje na platnu, format 83cm x 68 cm. Ispod ikone se nalazi stilizovani grčki krst, jednak onome ispod prestone ikone sa Bogorodicom i Mladencem.
5. Južna vrata su po motivima drvoreza jednaka sjevernim, a na njima su ikone sa predstavama:
- Arhiđakon Stefan, ulje na platnu
- Vaskrsenje Lazarevo, ulje na platnu
Ikone naljepljene na izbočinama sjevernih, južnih vrata, te nadvratnicima su naknadno postavljene. Ovakav zaključak moguće je izvesti poređenjem sa ostalim ikonama ikonostasa.
Prvu i drugu zonu razdvaja neornamentirana arhitravna greda na čijoj se sredini, iznad dveri, nalazi Nerukotvoreni lik Hristov na Mandilionu.
Druga zona, posmatrano S→J:
Tematski program – apostolski niz i Deizis. Apostoli su prikazani simetrično, po šestorica, oko Deizisa kao centralne predstave
1. Sv. apostol Toma
2. Sv. apostol Vartolomej
3. Sv. apostol Matija
4. Sv. apostol Andrej
5. Sv. apostol Petar
6. Sv. apostol i jevanđelista Luka
7. Bogorodica
8. Hristos Sudija
9. Sv. Jovan Krstitelj
10. Sv. apostol Pavle
11. Sv. apostol Jovan
12. Sv. apostol Matej
13. Sv. apostol Jakov
14. Sv. apostol Marko
15. Sv. apostol Filip
Treći nivo/zona, posmatrano S→J:
1. Arhanđeo Mihajlo
2. Prorok Ilija
3. Sv. Petar i sv. Pavle
4. Blagovijesti
5. Krštenje Hristovo
6. Sveta Trojica
7. Vaskrsenje Hristovo
8. Rođenje Hristovo (sveta porodica)
9. Car Konstantin i carica Jelena
10. Sv. Kuzman i Damijan
11. Sv. arhiđakon Stefan
Na vrhu ikonostasne pregrade (najviša zona ikonostasa) nalazi se raskošno Veliko raspeće. Sa desne strane razapetog Hrista nalazi se Bogorodica, a sa lijeve mladoliki sveti Jovan Bogoslov (apostol Jovan, Jovan sa Patmosa). Simboli evanđelista su raspoređeni:
- Jovan iznad Hristove glave
- Marko pokraj Hristove lijeve ruke
- Luka ispod Hristovih nogu (ispod simbola Luke nalazi se lobanja, simbol Golgote)
- Matej pokraj Hristove desne ruke
- Postolje krsta čine dvije stilizovane zvijeri.
Crkveni namještaj
Od namještaja se u crkvi nalaze klupe za vjernike, Hristov grob i Vladičanski tron. Jednostavne klupe za vjernike postavljene uz zidove naosa su iz vremena osvještenja crkve dok su Hristov grob i Vladičanski tron izrađeni kasnije(26). Na crkvi su 1911. godine urađene manje prepravke, pa je moguće da je tada kupljen i novi namještaj(27). Radionica, majstor, mjesto izrade i donator nisu poznati.
Hristov grob
Hristov grob je smješten na sjevernoj strani naosa crkve. Izrađen je od drveta. Na praznik, Veliki petak, odvija se obred u kojem se iznosi plaštanica na kojoj je izobraženo Hristovo polaganje u grob.
Postolje Hristovog groba je pravougaone osnove. Stranice su mu zatvorene drvenim plohama. Baldahin je oslonjen na četiri, geometrijskim motivima ornamentirana, stuba koji su ugrađeni u postolje. Na vrhu je u zlato obojeni krst. Veći dio Hristova groba obojen je u sivu boju, a oskudni ornament u zlatnu.
Vladičanski tron
Vladičanski tron je smješten na južnoj strani naosa crkve. Tokom bogosluženja na tronu sjedi mitropolit. Tron je pravougaone osnove. Tri stranice su mu zatvorene drvenim plohama, dok je četvrta slobodna – ulaz ka stolici. Na postolje je, na četiri stuba, oslonjen baldahin. Na vrhu je krst. Izrađen je od drveta, obojen u sivu boju dok je geometrijski ornament istaknut zlatnom bojom.
Zbirka ikona
1. BOGORODICA NJEŽNA
Autor: kritski majstor / Stilske karakteristike: grčke i kritske ikone iz Venecije
Vrijeme izrade: XVI ili XVII vijek
Tehnika: tempera na dasci
Dimenzije: 40cm x 30,5cm
Opis: Bogorodica je predstavljena u ikonografskom tipu Glikofiluse na pozlaćenoj pozadini. Odjevena je u crveni maforion sa zlatnim detaljima, a dijete Hristos u zlatni. Oko glava je u drvetu iskucan cvijetni oreol. Ikona je pronađena u privatnoj svojini u selu Grahovik kod Travnika(28). U lijevom i desnom gornjem uglu sačuvani su inicijali Bogorodice i Hrista, ispisani slovima grčkog alfabeta.
Okvir ikone je plitki reljef sa cvijetnim ornamentom izveden u gipsu.
2. KRŠTENJE HRISTOVO
Autor: nepoznat
Vrijeme izrade: kraj XIX ili početak XX vijeka / Stilske karakteristike: klasicizam
Tehnika: tempera na platnu
Dimenzije: 85,5cm x 55,5cm
Opis: na ikoni su prikazani Hristos i Jovan Krstitelj iznad čijih glava je golub u letu praćen zrakama svjetlosti. Jovan Krstitelj drži štap sa lentom na kojoj je natpis na crkvenoslavenskom jeziku ispisan ćiriličnim slovima /pokajte se/. Ikona je jako oštećena u području desne polovine (predstava Jovana Krstitelja, gdje je došlo do potpunog gubitka boje. U centralnom dijelu uz vrh slike stoji natpis ispisan ćiriličnim slovima na crkvenoslavenskom jeziku /Sv. Jovan Krstitelj/.
3. SVETI LUKA
Autor: nepoznat
Vrijeme izrade: kraj XIX ili početak XX vijeka / Stilske karakteristike: klasicizam
Tehnika: tempera na platnu
Dimenzije: 50cm x 40cm
Opis: evanđelist Luka stoji okružen pejzažem, a iza njega je bik. Ikona je dobro očuvana. U centralnom dijelu uz vrh slike stoji natpis na crkvenoslavenskom jeziku ispisan ćiriličnim slovima /Sv. evanđel. Luka/.
4. SVETI KIRIJAK PREPODOBNI OTŠELNIK
Autor: nepoznat
Vrijeme izrade: kraj XIX ili početak XX vijek / Stilske karakteristike: klasicizam
Tehnika: tempera na platnu
Dimenzije: 50cm x 40cm
Opis: ikona prikazuje sveca okruženog planinama sa crkvom u pozadini. Ikonu krasi raskošan okvir sa pozlatom. U centralnom dijelu uz vrh slike stoji natpis ispisan ćiriličnim slovima na crkvenoslavenskom jeziku /Sv. prepodobni Kirijak Otšelnik/.
5. SVETI SIMEON BOGOPRIMAC
Autor: nepoznat
Vrijeme izrade: kraj XIX ili početak XX vijeka / Stilske karakteristike: klasicizam
Tehnika: tempera na platnu
Dimenzije: 50cm x 34,5cm
Opis: ikona prikazuje crkveni enterijer sa sv. Simeonom koji stoji sa Hristom djetetom u naručju. Raskošan okvir ikone je oštećen. U centralnom dijelu uz vrh slike stoji natpis ispisan ćiriličnim slovima na crkvenoslavenskom jeziku /Sv. Simeon Bogoprimac/.
6. SVETI VELOKOMUČENIK GEORGIJE
Autor: nepoznat
Vrijeme izrade: kraj XIX ili početak XX vijeka / Stilske karakteristike: klasicizam
Tehnika: tempera na platnu
Dimenzije: 68cm x 55cm
Opis: ikona je jako oštećena. Platno je prorezano u donjem dijelu ikone, a potom je nespretno zašiveno. Sveti Georgije je prikazan pri činu probadanja zmaja, u pozadini je pejzaž sa dvorcem i djevojkom. U centralnom dijelu uz vrh slike stoji natpis ispisan ćiriličnim slovima na crkvenoslavenskom jeziku /Sv. velikom. Georgije/.
7. ISUS I MARIJA
Autor: nepoznat
Vrijeme izrade: kraj XIX ili početak XX vijeka / Stilske karakteristike: klasicizam
Tehnika: tempera na platnu
Dimenzije: 68cm x 55cm
Opis: Bogorodica je predstavljena sa malim Hristom u ikonografskom tipu Odigitrija. Okvir ikone je raskošan sa pozlatom. Ikona je oštećena uglavnom u donjem dijelu (sastrugana boja, procjepi platna). U lijevom i desnom gornjem uglu stoje inicijali Bogorodice i Hrista, ispisani slovima grčkog alfabeta što upućuje na grčko porijeklo ikone.
8. SV. JOVAN KRSTITELJ
Autor: nepoznat
Vrijeme izrade: kraj XIX ili početak XX vijeka / Stilske karakteristike: klasicizam
Tehnika: tempera na platnu
Dimenzije: 51cm x 42cm
Opis: Jovan Krstitelj, okružen pejzažem, prikazan je sam sa uzdignutom desnom rukom dok u lijevoj drži štap sa lentom. Natpis sa lente ispisan je na crkvenoslavenskom jeziku, ćiriličnim slovima /Pokajte se. Ja sam vidio spasenje koje je Sin Božiji/.
9. SV. NIKOLA
Autor: nepoznat
Vrijeme izrade: kraj XIX ili početak XX vijeka / Stilske karakteristike: klasicizam
Tehnika: tempera na platnu
Dimenzije: 68 x 55cm
Opis: raskošno odjeven svetac stoji okružen stijenama, nebom i morem, a u daljini je manastir. U centralnom dijelu uz vrh slike stoji natpis ispisan ćiriličnim slovima na crkvenoslavenskom jeziku /Sveti Nikola/
10. PLAŠTANICA, POLAGANJE HRISTA U GROB
Autor: nepoznat
Vrijeme izrade: kraj XIX ili početak XX vijeka / Stilske karakteristike: klasicizam
Tehnika: tempera na platnu
Dimenzije: 62cm x 84,5cm / plišani obrub sa zlatnim vezom širine 15cm
Opis: u skladu sa ulogom plaštanice u pravoslavnoj liturgiji na njoj je uprizoreno polaganje Hrista u grob sa Bogorodicom, evanđelistima, šest anđela u tondima na nebu i svetim gradom u pozadini. Svi elementi palštanice (platno sa ikonografskim prikazom, pliš, pozlaćeni ukras) su jako oštećeni.
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Crkva Uspenja presvete Bogorodice i nekadašnja Prva srpska škola u Travniku su evidentirani od strane Zavoda za zaštitu spomenika u sklopu Federalnog ministarstva kulture i sporta pod imenima „Pravoslavna crkva u Travniku“ i „Prva srpska škola u Travniku“, ali nisu upisani u registar spomenika kulture.(29)
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Postoji vrlo malo pisanih podataka ili drugih dokumenata na osnovu kojih bi se moglo znati nešto više o istraživačkim i konzervatorsko-restauratorskim radovima na Crkvi Uspenja presvete Bogorodice i zgradi nekadašnje Prve srpske škole u Travniku. Originalni nacrti nisu sačuvani, a tehnička dokumentacija iz kasnijih perioda je oskudna. Sačuvani su samo nacrti nadogradnje crkve iz 1911. godine.(30)
Za crkvu poznati su sljedeći podaci:
- Godine 1911. Izvršena je nadogradnja crkve za 1,50m, najvjerovatnije radi postavljanja galerije. Istovremeno je izvršena nadogradnja zvonika za 80cm;
- Godine 1923. izvršeno je postavljanje crkvenog zvona;
- Tridesetih godina XX vijeka akademski slikar Roman Petrović je oslikao dio unutrašnjosti crkve;
- Sedamdesetih godina XX vijeka promijenjen je originalni pokrivač i postavljen je crijep. U isto vrijeme je izvršena konstruktivna sanacija zidova porte armiranobetonskom konstrukcijom;
- U periodu između 1992. i 1995. godine izvršena je popravka krova na mjestu gdje je bio oštećen minobacačkom granatom;
- Godine 2000. izvršeni su radovi redovnog održavanja objekta i manje popravke, neposredno prije ponovnog stavljanja objekta u službu;
- Godine 2007. izvršena je izmjena crijepa limenim pokrivačem;
Za Prvu srpsku školu poznati su sljedeći podaci:
- Godine 1903. izvršena je adaptacija škole u stambeni prostor, ali ne postoji dokumentacija na osnovu koje bi se moglo reći nešto više o radovima. Na osnovu proučavanja dispozicije objekta, moguće je pretpostaviti da je u originalnom obliku u objektu bilo mjesta za 4 učenička odjeljenja, po 2 u nivou prizemlja i sprata. Odjeljenja na spratu su adaptirana u stambeni prostor, a odjeljenja prizemlja u krstionicu i prostor za okupljanje vjernika;
- Tokom prve i druge polovine XX vijeka vršeni su radovi redovnog održavanja objekta, a podataka o istraživačkim ili konzervatorsko-restauratorskim radovima nema;
- Godine 1988. ukinuta je krstionica i pretvorena je u stambenu jedinicu, a isto je urađeno sa prostorom za okupljanje vjernika. Od tada objekat ima isključivo stambenu funkciju;
- Nakon posljednjeg rata u BiH (period 1992-95) dograđen je predulaz u armiranom betonu na sjevernoj strani prizemlja i izvršena je djelimična izmjena vanjske stolarije;
- Godine 2009. zamijenjena je originalna drvena međuspratna konstrukcija i zamijenjena je armiranobetonskom.
5. Sadašnje stanje dobra
Crkva Uspenja presvete Bogorodice u Travniku se nalazi u lošem konstruktivnom stanju zbog prisustva velikih vertikalnih pukotina na južnom i sjevernom podužnom zidu, vidljivih iz unutrašnjosti, ali i s vana. Pored toga, u unutrašnjosti crkve je vidljiva velika pukotina između svoda i zapadnog poprečnog zida. Statika objekta je očito poremećena i prijeti opasnost od konstruktivnog kolapsa. Uzroci nisu poznati, ali se najvjerovatnije radi o posljedici klizanja tla sa južne strane. Po svjedočenju protonamjesnika Crkvene opštine Travnik Gorana Živkovića, veličina vertikalnih pukotina na zidovima crkve se značajno povećala u odnosu na 2000. godinu. Ne postoji projekat konstruktivne sanacije ili drugi elaborat kojim bi se precizno utvrdilo stanje konstrukcije. U nivou sokla južne i istočne fasade očigledan je prodor vlage u temeljne zidove. Prisutna su neznatna oštećenja na zapadnoj fasadi uzrokovana granatiranjem, kao i na istočnom kraju južne fasade.
Nekadašnja Prva srpska škola danas predstavlja izrazito neodržavan objekat, a postoji velika vjerovatnoća da je statika objekta ozbiljno narušena, s obzirom da je uklonjena originalna drvena međuspratna konstrukcija i na njeno mjesto postavljena savremena armiranobetonska oslonjena na originalne opečne zidove objekta.
Sadašnje stanje pokretnog nasljeđa:
- Zidne slike
U izuzetno lošem stanju su zidne slike Romana Petrovića. One uz ikonostas su, zbog masovnog otpadanja boje, gotovo nepovratno izgubljene.
- Ikonostas
Noseće drvene grede su čvrste i stabilne, ali je primjetna velika količina nečistoća – prašine, voska i sl., te brojnih premaza bojom na licu i poleđini ikonostasne pregrade. Neki od konstruktivnih elemenata koje učvršćuju ikonu za ikonostas su od upotrebe popustili. U gornjim zonama duborez je prekriven slojem čađi i nečistoća koje zbog visine nisu redovno čišćene. U svim zonama (Raspeće je najugroženije) je primjetna i crvotočina koja predstavlja veliku opasnost.
Dio pozlaćenih elemenata je vremenom potamnio, a dio je mehanički oštećen.
- Ikone
Zaštitni sloj ikona je pokriven debelim slojem čađi i prašine. Neke od ikona naslikanih na platnu pretrpjele su mehanička oštećenja u vidu proreza (ikone 6 i 7, ikone Romana Petrovića 1 i 2), a ona na drvetu (ikona 1) oštećena je crvotočinom. Bojeni sloj je na nekim ikonama ispucao, kao i podloga.
- Hristov grob i tron
Drvo i pozlata su prekriveni slojem prašine.
6. Specifični rizici
- Opasnost od konstruktivnog kolapsa oba objekta u sklopu graditeljske cjeline
- Potpuni gubitak zidnih slika
III – ZAKLJUČAK
Primjenjujući kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenikom (Službeni glasnik BiH , br. 32/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu.
Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:
A. Vremensko određenje (dobra nastala od praistorije do 1960. godine)
B. Istorijska vrijednost (veza cjeline sa istorijskom ličnošću ili značajnim događajem u istoriji)
C. Umjetnička ili estetska vrijednost
i. Kvalitet obrade,
iii. Proporcije,
iv. Kompozicija,
v. Vrijednost detalja.
D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)
i. Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim periodima,
iii. Djelo značajnog umjetnika ili graditelja.
E. Simbolička vrijednost
ii. Sakralna vrijednost,
iii. Tradicionalna vrijednost,
v. Značaj za identitet grupe ljudi.
F. Ambijetalna vrijednost
ii. Značenje u strukturi i slici grada,
iii. Objekat ili skup objekata je dio cjeline ili područja.
G. Izvornost
i. Oblik i dizajn,
v. Položaj i smještaj u prostoru.
I. Cjelovitost (cjeline, područja, zbirka)
iii. Zaokruženost (kompletnost).
Sastavni dio ove odluke su:
- Imovinsko-vlasnička dokumentacija:
- Kopija katastarskog plana 2458 i 2461, k.o. Travnik (novi premjer), p.l. 1748/03 i 1670/47, br. plana 14; Razmjera 1:1000 (stari premjer k.č. br. 2/312 i 2/311, k.o. Travnik), izdata 11.12.2009. godine od strane Službe za imovinsko-pravne, geodetske poslove i katastar Opštine Travnik, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina;
- Zemljišnoknjižni izvadak za zemljišne parcele br. 2/312 i 2/311, k.o. Travnik, broj z.k. uloška 1268 i 1564 (stari premjer), Nar. br. 051-0-Rz-08-00 2642 od 26.05.2008. i Nar. br. 7242/09 od 24.12.2009. izdao Zemljišno-knjižni ured Opštinskog suda u Travniku, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
- Dokumentacija o prethodnoj zaštiti dobra:
- Dopis Zavoda za zaštitu spomenika u sklopu Federalnog ministarstva kulture i sporta broj 07-40-4-4160-1/09 od 11.11.2009.
- Fotodokumentacija:
- Fotografije postojećeg stanja Crkve Uspenja presvete Bogorodice i nekadašnje Prve srpske škole u Travniku uradio arh. Adi Ćorović, 06. novembra 2009. godine (fotografisano digitalnim fotoaparatom Sony DSC – H10);
- Fotografije postojećeg stanja zidnih slika, ikonostasa i ikona Crkve Uspenja presvete Bogorodice uradila istoričarka umjetnosti Aida Bucalović, 13. novembra 2009. godine (fotografisano digitalnim fotoaparatom Canon, PowerShot SX10IS).
- Tehnička dokumentacija:
- Tehnički nacrti tlocrta, presjeka i zapadne fasade - Podizanje krova i zvonika na Srpsko-pravoslavnoj crkvi u Travniku, Travnik, 1911, R. Novak, teh. crtač, snimljeni u Arhivu BiH, Sarajevo, 18. novembar 2009.;
- Snimak postojećeg stanja i nacrti Crkve Uspenja presvete Bogorodice i nekadašnje Prve srpske škole u Travniku izrađeni od strane arh. Adija Ćorovića i kand. arh. Nermine Katkić, novembar 2009.
Korišćena literatura
1932. Zabeo, O. Kamilo. Travnička spomenica – prigodom pedeset-godišnjice nadbiskupskog sjemeništa i nadbiskupske velike gimnazije u Travniku 1882.-1932. Sarajevo: Naklada Akademije „Regina Apostolorum“, 1932.
1965. Ljubinković, Mirjana Ć. Srednjevekovni duborez u istočnim oblastima Jugoslavije. Beograd: Arheološki institut, posebna izdanja, 1965.
1981. Udovičić, Martin. Travnik u vrijeme Austro-Ugarske (1878 – 1918). Travnik: Zavičajni muzej, 1981.
1987. Likovna enciklopedija Jugoslavije, 2 K-Rem. Zagreb: Jugoslavenski leksikografski zavod „Miroslav Krleža“, 1987.
1990. Maslić, Fatima. Starine i muzeji Travnika. Zagreb: Turistički savez Travnik, 1990.
1998. Rakić, Svetlana. Ikone Bosne i Hercegovine (16 – 19 vijek). Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, 1998.
2002. Stošić, Ljiljana . „Barokni ikonostas“, Enciklopedija pravoslavlja. Beograd: Savremena administracija, 2002, 142-143.
2005. Jovanović, Zoran M. Azbučnik. Beograd: Muzej srpske pravoslavne crkve, 2005.
2005. Odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika o proglašenju graditeljske cjeline Starog grada u Travniku nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine od 25. januara 2005.
2006. Maslić, Fatima i Baner, Dragana. Vodič kroz prošlost, starine i prirodno naslijeđe travničkog kraja. Travnik: Zavičajni muzej, 2006.
2006. Ibišević, Vedad. Bosanski namjesnici osmanskog doba (1463-1878). Sarajevo: Konektum, biblioteka Antologija, 2006.
2008. Podaci Zavičajnog muzeja u Travniku, Crkva Uspenja presvete Bogorodice u Travniku – dopis broj 01/872-SI/08, 19.05.2008. godina, opština Travnik
2009. Dopis broj 04-30 278/09 Službe za urbanizam i građenje, katastar i imovinsko-pravne poslove Opštine Travnik, 11.12.2009.
(1) Više podataka o istorijatu Travnika tokom osmanskog perioda u Odluci Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika o proglašenju graditeljske cjeline Starog grada u Travniku nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine, na sjednici održanoj u Sarajevu od 25. januara 2005.
Pravoslavno stanovništvo, koje se u to vrijeme naseljava u Travnik, dolazi iz Sarajeva i okoline. Pretežno se naseljavaju u gradu, ali u manjem broju i na selima. Među najstarije porodice ubrajaju se Fufići koji će postati ugledni trgovci, a Ćavići mehandžije. - Martin Udovičić, Travnik u vrijeme Austro-Ugarske (1878 – 1918), Travnik, Zavičajni muzej Travnik, 1981, 39.
(2) Fatima Maslić, Dragana Baner, Vodič kroz prošlost, starine i prirodno nasljeđe travničkog kraja, Travnik, Zavičajni muzej Travnik, 2006. godina, 52.
(3) Fatima Maslić, nav. dj., 2006, 31, 32.
(4) Martin Udovičić, nav. dj,, 1981, 5.
(5) Fatima Maslić, Starine i muzeji Travnika, Zagreb, Turistički savez Travnik, 1990.
(6) Fatima Maslić, nav. dj., 1990. godina.
(7) Dokumentacija Zavičajnog muzeja u Travniku, 2008. godina - Crkva Uspenja Presvete Bogorodice u Travniku – dopis broj 01/872-SI/08, 19.05.2008, opština Travnik
(8) Fatima Maslić, nav. dj., 1990., 6.
(9) O. Kamilo Zabeo, Travnička spomenica – prigodom pedeset-godišnjice nadbiskupskog sjemeništa i nadbiskupske velike gimnazije u Travniku 1882-1932, Sarajevo, Naklada Akademije „Regina Apostolorum“, 1932, 61.
(10) Iako je škola poznata pod nazivom Prva srpska škola, zabilježeno je da je već 1850. godine u Travniku postojala Pravoslavna narodna učiona koja je praktično imala funkciju osnovne škole. Ipak, nije poznat podatak da je ta učiona imala namjenski građen objekat. - O. Kamilo Zabeo, nav. dj., 1932, 62.
(11) Safet – paša je 1869. godine, u svojstvu namjesnika bosanskog vilajeta, naslijedio Topal – pašu, ali je na toj poziciji ostao svega dvije godine, jer je umro 1871. godine. Na to mjesto je došao sa pozicije nadzornika vojnih škola, te je njegova odluka da pomogne izgradnju škole, odraz i njegovog ličnog afiniteta: Pored škole, dao je štampati o svom trošku malu početnicu za hrišćanske škole. Uopšte, volio je učionice i često je prisustvovao ispitima. – Vedad Ibišević, Bosanski namjesnici osmanskog doba (1463-1878), Sarajevo, Konektum, biblioteka Antologija, 2006, 431.
(12) O. Kamilo Zabeo, nav. dj., 1932, 61.
(13) O. Kamilo Zabeo, nav. dj., 1932, 62.
(14) O. Kamilo Zabeo, nav. dj., 1932, 61.
(15) Ne postoji dokument pomoću kojeg bi se moglo utvrditi sa preciznošću kada je prizemlje pretvoreno u krstionicu. - Svjedočenje protonamjesnika Crkvene opštine Travnik Gorana Živkovića. Travnik, 06.11.2009.
(16) Svjedočenje protonamjesnika Crkvene opštine Travnik Gorana Živkovića. Travnik, 06.11.2009. godine.
(17) Dokumentacija Zavičajnog muzeja u Travniku, 2008. - Crkva Uspenja presvete Bogorodice u Travniku – dopis broj 01/872-SI/08, 19.05.2008. godina, opština Travnik.
(18) Ta predulazna prostorija ima 2 ulaza smještena na zapadnoj i južnoj fasadi i pokrivena je jednovodnim krovom. Na isti način je pokrivena sporedna prostorija sjeverno od zvonika, s tim što se njen ulaz nalazi samo na zapadnoj strani.
(19) Sa istog nivoa zvonika je dalje moguć pristup crkvenom zvonu na vrhu pomoću drvenih ljestvi.
(20) Na taj istak se nadovezuje dodatni lučni istak širine od 45cm.
(21) Sa strana se nalaze ulazna vrata sporednih prostorija dimenzija 90cm x 205cm, a iznad njih lučno završeni prozori dimenzija 50cm x 80cm.
(22) Pristup jednakokrakim stepenicama na sjeveru omogućen je preko dograđenog predulaza u armiranom betonu.
(23) Likovna enciklopedija Jugoslavije, tom 2 K-Rem, Zagreb, Jugoslavenski leksikografski zavod ‘Miroslav Krleža’, 1987, 576.
(24) Zoran M. Jovanović, Azbučnik, Beograd, Muzej srpske pravoslavne crkve, 2005, 467.
(25) Zoran M. Jovanović, Azbučnik, Beograd, Muzej srpske pravoslavne crkve, 2005, 201.
(26) Što je moguće zaključiti na osnovu komparacije sa ikonostasnom pregradom.
(27) Izrada i boja novijeg crkvenog namještaja jednaka je izradi i boji drvenarije.
(28) Svjedočenje protonamjesnika Crkvene opštine Travnik Gorana Živkovića. Travnik, 06.11.2009. godine.
(29) Dopis Zavoda za zaštitu spomenika u sklopu Federalnog ministarstva kulture i sporta broj 07-40-4-4160-1/09 od 11.11.2009.
(30) R. Novak, teh. crtač, Podizanje krova i zvonika na Srpsko-pravoslavnoj crkvi u Travniku, Travnik, 1911, Dokumentacija Arhiva BiH, Sarajevo, 18. novembar 2009.
|
