Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 89/09.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 27. maja do 2. juna 2008. godine donijela je
O D L U K U
I
Graditeljska stambena cjelina Begovina u Stocu proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru označenom kao k.č. VI/5, 18 i 19; k.č. VI/20, VI/21, VI/12, VI/6, 17, 29 i 30; k.č. VI/27, VI/7 i 15; k.č. VI/14, VI/8 i 9; VI/16 i 20 (stari premjer), z.k. uložak br. 599, 581, 595, 300, 598, 594, 597, 601, 596 i 602, k.o. Stolac I, općina Stolac, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o provođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (»Službene novine Federacije BiH« br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da osigura pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:
I zona zaštite obuhvata prostor definiran u tački I stav 2. ove odluke. U toj zoni primjenjuju se sljedeće mjere zaštite:
- Objekti graditeljske stambene cjeline Begovina u Stocu koji nisu do danas rehabilitirani, bit će restaurirani u izvornom obliku, uz primjenu izvornih ili istovrsnih materijala i izvornih metoda građenja u najvećoj mogućoj mjeri, a na osnovu dokumentacije o ranijem izgledu objekata, uz odobrenje nadležnog ministarstva i stručni nadzor nadležne službe zaštite naslijeđa;
- Dopušteni su samo istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi odobreni od strane federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručni nadzor nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine;
- Nije dopušteno izvođenje radova koji bi mogli ugroziti nacionalni spomenik, kao ni postavljanje privremenih objekata ili stalnih struktura čija svrha nije isključivo zaštita i prezentacija nacionalnog spomenika.
Vlada Federacije dužna je posebno da osigura provođenje sljedećih mjera:
- izradu i provođenje projekta restauracije objekata kompleksa Begovina;
- izradu i provođenje projekta hortikulturnog uređenja kompleksa Begovina i pristupnih staza i puteva;
- izradu inventara pokretnog naslijeđa.
II zona zaštite obuhvata neposredni tangentni prostor nacionalnog spomenika, odnosno k.č. 6/62 (stari premjer) - lokalitet poznat pod nazivom Komanjeske strane. U toj zoni primjenjuju se sljedeće mjere zaštite:
- Nije dopušteno izvođenje radova koji bi mogli ugroziti nacionalni spomenik, kao ni postavljanje privremenih objekata ili stalnih struktura čija svrha nije isključivo zaštita i prezentacija nacionalnog spomenika;
- Zabrana neplanskog sječenja šume;
- Zabrana odlaganja otpada.
IV
Stavljaju se izvan snage svi provedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su suprotni odredbama ove odluke.
V
Svako a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i općinske službe suzdržat će se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu i konzervaciju.
VI
Ova odluka dostavit će će se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine i općinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi provođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom općinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresiranim licima u prostorijama i na web-stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).
VIII
Prema članu V, stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
IX
Danom donošenja ove odluke, briše se sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (»Službeni glasnik BiH« broj 33/02, »Službeni glasnik Republike Srpske« broj 79/02, »Službene novine Federacije BiH« broj 59/02 i »Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH« broj 4/03) nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 582.
X
Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objave u »Službenom glasniku BiH«.
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.
Broj: 09-02-1020/03-7
29. maja 2008. godine
Sarajevo
Predsjedavajuća Komisije
Amra Hadžimuhamedović
O b r a z l o ž e n j e
I – UVOD
Na osnovu člana 2. stav 1. Zakona o provođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, „nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine, sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Ostataka Begovine u Stocu na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 582.
U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stava 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila provođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom izvršen je uvid u:
- dokumentaciju o lokaciji imovine i vlasničku dokumentaciju (posjedovni list i kopiju katastarskog plana),
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.,
- historijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Pristup graditeljskoj stambenoj cjelini Begovine u Stocu je sa jugozapadne strane, putem koji vodi iz centra Stoca ka sjeveroistočnoj periferiji grada. Kompleks je smješten na istočnoj strani rijeke Bregave. Graditeljska stambena cjelina Begovina u Stocu smještena je na lokaciji koja obuhvata k.č. VI/5, 18 i 19; VI/20, VI/21, VI/12, VI/6, 17, 29 i 30; VI/27, VI/7 i 15; VI/14, VI/8 i 9; VI/16 i 20, (stari premjer) upisan u zemljišnoknjižni uložak broj 599, 581, 595, 300, 598, 594, 597, 601, 596 i 602, vlasništvo članova porodice Rizvanbegović; k.o. Stolac I, Stolac, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Podužna osovina kompleksa je u pravcu sjeverozapad–jugoistok.
Historijski podaci
Kapetanija u Stocu (službeni naziv kapetanije je bio Vidoška, po srednjovjekovnom gradu Vidoški) je osnovana nešto prije 1706. godine, jer se te godine prvi put pominje ova kapetanija. Prvobitno je u sastavu kapetanije bila i kula u Hutovu. 1782. godine od ove kapetanije oduzeto je nekoliko sela i pripojeno Počitelju. Veliki dio teritorija ove kapetanije je oduzet 1802. godine kada je otcijepljena kula u Hutovu.
Kapetani Vidoške kapetanije u prvoj polovini 18. vijeka su bili Šarići a kasnije Rizvanbegovići, mada su se pripadnici ove dvije porodice tokom vremena smjenjivali na položaju kapetana.
Prema Ali Poljareviću članovi porodice Šarić su bili kapetani sve do 1761. godine kada u potpunosti nestaju sa političke scene(1).
Prema Hamdiji Kreševljakoviću, prvi poznati kapetan iz porodice Rizvanbegovića jeste Mustafa, koji se kao kapetan pominje u više navrata u periodu od 1729. do 1731. godine.
„Tokom šezdesetih godina 18. vijeka vodila se velika borba za kapetansku vlast između porodica Šarić i Rizvanbegović. Kao kapetan, Zulfikar Rizvanbegović, sin Mustafe, se prvi put pominje 1755. godine. Na ovoj poziciji je ostao sve do 1802. godine, kada su ga naslijedili njegovi sinovi. Hadži-kapetan Zulfikar Rizvanbegović predstavljao je najznačajniju ličnost Stoca u 18. vijeku. „Kako je zapisao profesor Kapidžić, »Po narodnoj tradiciji, koja se slaže sa izvorima, Zulfikar-kapetan je bio energičan, pravičan i oštar čovjek. Gotovo pola vijeka je vladao Stocem (1755–1802) i tim udario čvrste temelje porodici Rizvanbegovića koja je i Hercegovinom upravljala za vladanja mu sina Ali-paše«“(2).
Vidoška kapetanija je nakon Zulfikara prvo prešla na njegovog najstarijeg sina Mustaj-bega(3), a nakon njegove smrti na Ali-pašu, polubrata Mustaj-paše. Nema podataka o tome ko je postavljen na mjesto kapetana vidoške kapetanije nakon što je Ali-paša Rizvanbegović 1833. godine postavljen za vezira Hercegovine. (Hamdija Kreševljaković, Izabrana djela II, str. 207)
Ali-paša Rizvanbegović – Stočević je rođen u Stocu, 1783. godine, gdje je proveo djetinjstvo i mladost. Nakon borbi sa braćom, postao je kapetan Stoca i upravljao ovom kapetanijom od 1813. do 1851. godine.
Bio je veliki protivnik pokreta za autonomiju Bosne, koji je vodio Husein kapetan Gradaščević (Zmaj od Bosne). Odmah u početku pokreta stao je na čelo sultanove vojske. Za zasluge koje je pokazao u ovoj borbi imenovan je 1833. godine hercegovačkim vezirom(4) i od tada pa sve do smrti, 1851. godine, gotovo je samostalno upravljao Hercegovinom koja je 1833. godine izdvojena iz Bosanskog pašaluka i pretvorena u poseban ajalet.
Kada je centralna vlada poslala Omer-pašu Latasa u Bosnu i Hercegovinu da skrši otpor bosanskih feudalaca, Ali-paša je stao na stranu feudalne oligarhije. Tada je uhvaćen od turskih regularnih trupa i ubijen u Dobrinji kod Banje Luke, krajem marta 1851. godine(5). Sahranjen je kod Ferhadija džamije u Banjoj Luci, gdje je kasnije nad njegovim grobom sagrađeno turbe.
Ali-paša Rizvanbegović se istakao i kao veliki vakif i sagradio je u Hercegovini čitav niz sakralnih, kulturno-prosvjetnih, humano-socijalnih, privrednih i stambenih objekata (u Blagaju, na Buni i u Mostaru). Kao jedan od tri najveća stolačka vakifa, Ali-paša je u Stocu sagradio više dućana, mlinica, stupa i drugih privrednih objekata, a s ciljem obezbjeđenja dugoročnih sredstava za izdržavanje svojih zadužbina. (Hivzija Hasandedić, Muslimanska baština u istočnoj Hercegovini, str. 18)
Prema Ali Poljareviću Ali-paša Rizvanbegović je bio najbogatiji vakif, ne samo u Stocu, nego u cijeloj Hercegovini.
Između ostalog, Ali-paša je u Stocu sagradio džamiju na temeljima džamije koju je u mahali Podgrad 1145. godine po hidžri (1732/33) sagradio Salih Buro. (Podgradska džamija, proglašena je nacionalnim spomenikom odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika broj 07-6-732/03, od 21. januara 2003. godine)
Kompleks zvani Begovina smješten je uz lijevu obalu Bregave, na krajnjoj sjeveroistočnoj periferiji Stoca. Na desnoj obali Bregave, suprotno od Begovine, sagrađen je objekat zvani »Đulhanumina kuća« (Mujstabegov konak). Kompleks Begovine sa objektom Đulhanumine kuće povezuje Rizvanbegovića most ili Ćuprija u Begovini. (Đulhanumina kuća u Stocu proglašena je nacionalnim spomenikom odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika broj 08.1-6-912/03, od 4. marta 2003. godine)
Podizanje objekata u Begovini je počelo poslije ukidanja kapetanija u Bosni i Hercegovini, 1835. godine(6). Objekte u Begovini su izgradila četvorica braće Rizvanbegovića(7).
„Stambeni kompleks Begovina je sagrađen u periodu od 1840. godine do 1860. godine. Ne postoji niti jedan pisani izvor koji bi posvjedočio datum nastanka Begovine. Na zaključak da Begovina nastaje baš u ta doba navode nas natpisi na musanderama, a činjenica je da su musandere bile sastavni dio svake kuće i da su nastale tijekom izgradnje dotične kuće. Na drvorezbi musandera u kući Izeta Rizvanbegovića stoji godina po hidžri 1256. (1848), a na jednom stupu u kući Murata Rizvanbegovića urezana je godina 1277. (1860/1861), a na musanderi Đulhanumine kuće stoji godina 1273. (1856/1857)(8).“
Paralelno uz podizanje stambenih zgrada, Rizvanbegovići su podigli i pet konaka. Ovi konaci su permanentno radili do austrougarske okupacije, 1878. godine, a nakon toga povremeno sve do agrarne reforme, 1919. godine. U svakom konaku se, između ostalog, nalazio hamamdžik (banjica). (Hivzija Hasandedić, Muslimanska baština u istočnoj Hercegovini, str. 40)
Graditeljsko-stambena cjelina Begovine u Stocu je tokom svog postojanja više puta obnavljana. Radovi na restauraciji kompleksa pod nadzorom pripadnika službe zaštite su predstavljali kontinuirani proces u periodu nakon II svjetskog rata pa sve do početka devedesetih godina 20. vijeka. Prilikom radova na restauraciji kompleksa u navedenom periodu nisu vršene nikakve značajnije izmjene na objektima kompleksa kao ni izmjene koje bi mogle ugroziti njegovu autentičnost.
Tokom rata 1992-1995. godine graditeljsko-stambena cjelina Begovine u Stocu je granatirana i zapaljena. Sve drvene strukture objekata su nestale. Sa restauracijom dijela kompleksa je započeto tokom 2003. godine. Restauracija se vrši pod nadzorom stručne službe zaštite naslijeđa.
2. Opis dobra
Prema Ali Poljareviću, Stolac, zbog velikog broja avlija i utopljenosti u zelenilo i cvijeće, predstavlja istinski „vrtni grad“. „Avlije u Stocu pokazuju dosta osobitosti i nimalo nisu stereotipne. U Begovini je postojala podjela na mušku i žensku avliju: aharsku (ekonomsko dvorište ili selamluk), i kućni vrt ili haremluk. U avliji su kameni obluci po kojima se hoda, čisti, drvena kapija je ukrašena zvekirima, čija arabesknost upada u oči“(9).
Pored zelenila, Stolac karakteriše i veza sa rijekom Bregavom, život koji se odvija neposredno uz rijeku.
Stambeni kompleksi Stoca, među kojima se posebno ističe Begovina, su izgrađeni uz samu rijeku, sa kućama koje se nadvijaju nad njene obale. U zelenilu avlija se ističu bijeli kubusi - zidovi kuća sa velikim krovovima i drvenim doksatima koji se ogledaju u rijeci.
Stolačke kuće, građene do druge polovine 19. vijeka u koje spadaju i kuće Begovine, formirane su pod utjecajima orijenta i mediterana. Orijentalni utjecaji se ogledaju u strukturi kuće, formiranju i organizaciji prostora, visini stambenih prostora (mjerilo čovjeka), dispoziciji, otvorenosti prema avliji, isprepletenosti otvorenog i zatvorenog prostora i diferencijaciji prostora – ljetna i zimska kuća, muška i ženska kuća(10). Utjecaji mediterana se ogledaju u primjeni kamena za izgradnju cijele kuće (prizemlje, sprat, krovni pokrivač), rasporedu i oblikovanju prozora na fasadi.
Stambeni kompleks Begovine u Stocu je sagrađen na sjeveroistočnom kraju grada. Građen je kao gospodarski kompleks, sa konacima i velikim baščama, potpuno izdvojen iz strukture grada u zasebnu cjelinu koja nema nikakve uobičajene funkcionalne i morfološke odnose sa ostalim dijelovima grada.
U urbanističkoj koncepciji Begovine, odžaka kapetanske porodice Rizvanbegović, uočava se poštivanje prema prirodnom terenu, prema potrebi za intimom svake porodice, uvažavanje susjednih kuća kao i želja za formiranjem zaštićene porodične teritorije(11).
Veličina kompleksa, položaj u prostoru kao i očuvanost objekata svrstava Begovinu u jedan od najljepših i najznačajnijih rezidencijalnih kompleksa u Bosni i Hercegovini.
Graditeljsko stambena cjelina kompleksa Begovina se sastoji od četiri dijela koja ujedno predstavljaju i gradaciju prostora od javnoj ka intimnom, porodičnom dijelu. Prvi, javni dio kompleksa jeste pristupni put, drugi dio čini ulazno odnosno prednje ili pristupno dvorište sa četiri objekta, zatim poluprivatna avlija i na kraju privatne avlije kuća za porodični život.
Treći i četvrti dio kompleksa, odnosno poluprivatna avlija i porodične kuće, su ograđene visokim kamenim avlijskim zidom, koji se proteže sa tri strane kompleksa. Granicu, ujedno i zaštitu kompleksa, sa četvrte, zapadne strane, čini rijeka Bregava. Osobenost avlijskog zida jeste način na koji je završen. Naime, zadnji red nepravilnog kamena je samo položen na strukturu zida. Na taj način, prilikom pokušaja upada u kompleks preko zida, nije bilo moguće imati čvrst oslonac kao ni ući bez buke koju je pravilo srušeno kamenje.
Graditeljska stambena cjelina kompleksa Begovina se razvija u pravcu sjeverozapad–jugoistok, sa blagim odmakom ka istoku. Teren na kojem se kompleks razvijao je relativno uzak, oko 25 m i izdužen, oko 180 m. Kompleks Begovine u Stocu se sastoji od pet objekata konaka i šest stambenih objekata, kao i niza pomoćnih ekonomskih objekata.
Pristup u graditeljsku stambenu cjelinu je sa južne strane, putem uzvodno uz Bregavu, koji vodi od centra Stoca ka Begovini.
Kompleks počinje sa Ćuprijom u Begovini, koja predstavlja najmlađi od tri veća kamena mosta u Stocu. Ćuprija je sagrađena krajem 18. ili početkom 19. vijeka, u periodu kada je počinjala gradnja stambenog kompleksa porodice Rizvanbegović po kojem je cijeli ovaj kraj Stoca dobio naziv Begovina. Ćuprija u Begovini je prvenstveno omogućavala povezanost kuća porodice Rizvanbegović pozicioniranih na obje strane Bregave. Stoga su se članovi porodice brinuli za njeno održavanje sve do Austro-Ugarske okupacije.
Putem uzvodno uz Bregavu, počinje pristupno ili ulazno dvorište unutar kojeg su smještena četiri objekta, izgrađena ispred ulazne kapije u kompleks. Neposredno uz rijeku sagrađena su dva stambena objekta dok su preko puta njih sagrađena dva objekta konaka.
Sva četiri objekta su izgrađena kao jednospratni objekti od kamena, pokriveni kamenim pločama.
Stambeni objekat, kuća Munir-bega Rizvanbegovića, smješten bliže avlijskom zidu kompleksa imao je doksat koji se nadvijao nad rijeku. Zidovi oba stambena objekta su „nicali“ iz rijeke.
Oba konaka imaju jednako dispoziciono rješenje.
Sa pristupnog puta se sa zapadne strane, preko stepenika, pristupa u prostor hajata, s čije se lijeve i desne strane nalaze prostori halvata. Stepenište u obliku slova »L« vodi iz hajata u prostor krila na spratu. Prostor krila se produžava u jazluk. Jazluk, kao centralni prostor prvog sprata i mjesto okupljanja, predstavlja dio krila uzdignut za jednu stepenicu, koji izlazi iz ravni zida kuće tvoreći doksat. Iz prostora krila se lijevo i desno pristupa u odaje. Obje odaje imaju kamin.
Objekat je natkriven trovodnim krovom sa kamenim pločama.
Kameni avlijski zid, na koji se naslanja konak, ograđuje posjed porodice Rizvanbegović.
Zid je sagrađen od nepravilno tesanog kamena čija je struktura ostavljena vidljiva. Karakterišu ga dvije puškarnice smještene istočno od ulazne kapije.
Pravougano izvedeni prostor ulazne kapije definiran je pravilno klesanim kamenom. Kapiju čine drvena dvokrilna jednostavno izvedena vrata. Na vratima je sačuvan sistem otvaranja i osiguranja vrata putem drvene grede čiji je žlijeb smješten unutar samog zida. Ulazna kapija je natkrivena dvovodnim krovom sa kamenim pločama.
Ulazna kapija vodi u poluprivatnu avliju definiranu objektima. Prostor avlije je kaldrmisan manjim kamenim pločama. Vegetacija, koju čine drveće i ukrasno žbunje, je posađena uz ogradne zidove objekata ostavljajući slobodnim centralni prostor avlije, iz kojeg se nizom sokaka pristupa objektima.
Prostor avlije je sa istočne strane definiran sa dva objekta konaka, a sa zapadne konakom sa drvenim trijemom. Na sjevernoj strani prostor avlije se završava ispred ogradnih zidova stambenih objekata porodice Rizvanbegović.
Sva tri objekta konaka su izvedeni kao jednospratni objekti od kamena.
Objektu konaka sa trijemom se pristupa sa istočne strane. U prizemlju konaka su smještene dvije prostorije. Jednokrako vanjsko natkriveno stepenište vodi na trijem konaka. Trijem, oslonjen na drvene stubove, se sastoji od krila i jazluka. Krilo, u koji se pristupa stepeništem, se prema Bregavi produžava u jazluk. Iz krila se na sjevernoj strani pristupa u prostore odaje i ćoška. Prostor odaje ima kamin. Prostor ćoška, orijentisan na Bregavu, izlazi iz ravni zida kuće tvoreći doksat.
Objekat je natkriven trovodnim krovom sa kamenim pločama.
Prema Hivziji Hasandediću, svaki konak u Begovini imao je posebnu prostoriju s mihrabom udubljenim u zidu, dimenzija oko 120 x 70 x 25 cm. U ovoj prostoriji s mihrabom gosti su s vlasnikom konaka i članovima njegove porodice ponekad zajednički obavljali propisane molitve.
Mihrabi su se nalazili u:
- Osman-begovom konaku dva: u odaji na prizemlju i u ćošku na spratu;
- Hadži Rizvan-begovom konaku dva: u ćošku i u predsoblju na spratu;
- Zulfikar-begovom konaku, u sobi na spratu;
- Husein-begovom konaku, u ćošku na spratu.
(Hivzija Hasandedić, Muslimanska baština u istočnoj Hercegovini, str. 41)
Sjeverna granica kompleksa Begovine definirana je stambenim objektima porodice.
Izvorno su bila sagrađena tri stambena objekta koja su bila pokrivena sa dva krova. Dva objekta sagrađena uz rijeku su bila pokrivena viševodnim krovom, dok je glavna porodična kuća, smještena na sjevernom kraju posjeda, bila pokrivena četverovodnim krovom.
Uz pomoćni objekat glavne porodične kuće, a u zasebnoj avliji, sagrađen je stambeni objekat. Nije poznato kada je tačno objekat sagrađen. Pretpostavka je da je sagrađen osamdesetih godina 20. vijeka. Za gradnju objekta je korišten uglavnom kamen, jedan zid je izgrađen od cigle sa armiranobetonskim serklažima. Doksati su malterisani cementnim malterom. Objekat je pokriven četverovodnim krovom sa kamenim pločama. Dimnjaci su izvedeni od kamena.
Sredinom 20. vijeka objekat glavne porodične kuće je podijeljen na dva dijela.
Danas, nakon svih izmjena u prostoru, u kompleksu Begovine postoji pet stambenih objekata pod tri krova.
Svi stambeni objekti su okruženi visokim avlijskim zidovima. Ulazni portali u avlijske prostore su izvedeni kao jednostavni pravougaoni otvori natkriveni dvovodnim krovom sa kamenim pločama. Vrata su drvena dvokrilna, jednostavne izvedbe sa izvornim sistemom otvaranja. Karakteristika svih stambenih kuća jeste da se u njihove avlije ne pristupa direktno iz vanjskog prostora, odnosno na udaljenosti od oko 2,50 m iza ulaznog avlijskog portala nalazi se tzv. zar zid, odnosno peča.
Prostori avlija su kaldrmisani kamenim oblucima i oplemenjeni zelenilom. Voda iz Bregave je sistemom manjih kanala, izvedenih od pravilno klesanog kamena, provedena kroz sve avlije. Na mjestu ulaza vode u avliju izvedena su proširenja za akumulaciju vode, hauzi. Na mjestu izlaza vode iz avlije sagrađeni su vanjski toaleti, ćenife.
Unutar avlija su, pored glavnog stambenog objekta, smješteni pomoćni objekti, ljetna kuhinja (mutvak) i ostave.
Prisustvo tekuće vode i zelenilo unutar ograđenih avlijskih prostora stvaraju jedinstven ugođaj mira i sveprisutnog života.
Svi stambeni objekti su izvedeni kao jednospratni objekti od kamena. Svaki objekat ima ćošak orijentisan na Bregavu ili unutrašnju avliju.
Prema Hivziji Hasandediću u tri stambene zgrade u Begovini nalazio se po jedan mihrab u predsoblju na spratu. Ovi mihrabi nisu izvedeni prostorno, kao niša u zidu, poput onih u konacima (musafirhanama), nego su na zidu okrenutom prema kibli bili naznačeni plitko-reljefnim prelomljenim lukom izvedenim od kamena. (Hivzija Hasandedić, Muslimanska baština u istočnoj Hercegovini, str. 41)
Prema Ali Poljareviću, visina etaža unutar kuća u Begovina iznosi 2,50 m i predstavlja najviše stambene prostore u Stocu.
Objekti su grupisani, tako da su dva objekta pokrivena zajedničkim viševodnim ili četverovodnim krovom sa kamenim pločama.
Najreprezentativniji stambeni objekat kompleksa Begovina jeste glavna porodična kuća, tzv. dvojna kuća, smještena na krajnjem sjevernom rubu kompleksa. Kuća je početkom 20. vijeka pripadala Hasan-begu Rizvanbegoviću.
Glavna porodična kuća je bila smještena na sjevernoj granici velike porodične avlije. U jugozapadnom uglu avlije se nalazio objekat mutvaka a u jugoistočnom objekat konaka(12).
Prema konceptu prostorne organizacije Rizvanbegovića kuća je izvorno predstavljala tip kuće sa centralnim holom, gdje je centralni hol predstavljao poluotvoreni prostor hajata.
Plan kuće sa centralnim holom, prema S. H. Eldemu predstavlja posljednju fazu u razvoju plana kuće i najvrednije rješenje dispozicije, jer je hol najmanje izložen vanjskim uticajima.
U dispoziciji izvorne kuće očitovala se potpuna simetričnost po poprečnoj osi. Prostor hajata je bio sa tri strane ograđen sobama; halvatima, hudžerom i ćirelom sa istočne i zapadne strane, a sa halvatom i mutvakom sa sjeverne strane. Izvorna pozicija stepeništa koje je vodilo na sprat kuće nije poznata.
Na spratu se ponavljala dispozicija prizemlja. Centralni prostor krila je bio u potpunosti otvoren ka avliji i oslonjen na drvene stubove. Odaje su bile smještene sa tri strane krila. Svaka odaja je imala musanderu sa hamamdžikom. U istočnoj polovini kuće, postavljen kao istak, nalazila se ćenifa.
Najreprezentativnije odaje, ćoškovi, su bili smješteni na jugoistočnom i sjeverozapadnom uglu kuće. Oba ćoška su bila doksatno izvedena. Jugoistočni ćošak se „otvarao“ u porodičnu avliju dok se sjeverozapadni ćošak „otvarao“ prema rijeci.
Širenjem porodice objekat je razdijelnim zidom, koji je prolazio kroz poluotvoreni hajat i avliju, podijeljen na dva identična dijela. Usljed karakteristične postavke na terenu, objekat u uglu ograđenog stambenog kompleksa, istočni dio objekta je otvoren samo sa južne, ulazne strane. Zapadni dio objekta je otvoren na južnu, ulaznu i zapadnu stranu, gdje, nad Bregavom, iz ravni zida izlazi doksat(13).
Glavni ulaz u privatnu, porodičnu avliju zapadnog dijela kuće je kroz kapiju smještenu na južnom avlijskom zidu. Prostor avlije je zar zidom ili pečom podijeljen na ulazni dio i privatni dio. Pravougaoni prostor privatne avlije, formiran ispred porodičnog objekta je kaldrmisan kamenim oblucima i oplemenjen zelenilom i cvijećem posađenim duž avlijskih zidova. U ulaznom dijelu avlije smješten je vanjski WC (ćenifa). Iz privatnog dijela avlije se na zapadnom dijelu pristupa u prostor ljetnje kuhinje, mutvaka.
Prema konceptu prostorne organizacije zapadni dio kuće predstavlja tip kuće sa unutrašnjim holom, gdje hol predstavlja poluotvoreni prostor hajata. Prostor hajata je sa dvije strane zatvoren sobama, a sa treće razdijelnim zidom. Uz razdijelni zid je smješteno jednokrako stepenište.
Iz avlijskog prostora se pristupa u poluotvoreni hajat u prizemlju. Hajat je popločan kamenim pločama. Jedan drveni stub kvadratnog presjeka, koji nosi međuspratnu konstrukciju, oslanja se na kamenu bazu koja se nalazi u prostoru hajata.
Iz hajata se pristupa u dva halvata i ćiler (ostavu za hranu). Veliki halvat i ćirel su smješteni na zapadnom dijelu hajata. Uz sjeverni zid velikog halvata je izvorno bila musandera sa hamamdžikom. Manji halvat je smješten na sjevernom dijelu hajata. Uz dio zapadnog zida malog halvata je izvorno bila musandera.
Iz hajata se jednakokrakim stepeništem postavljenim uz razdijelni, istočni zid, pristupa na sprat kuće. Prva tri stepenika su izvedena od kamena, dok je ostatak stepeništa izveden od drveta.
Stepeništem se pristupa na krilo. Iz krila se pristupa u prostore odaja i ćoška. Odaje su smještene na sjevernom, južnom i zapadnom zidu krila. Odaje na sjevernom i zapadnom dijelu su izvorno bile opremljene musanderom sa hamamdžikom i kaminom. Odaja na južnom dijelu krila, orijentisana na avliju, je od prostora krila bila odjeljenja drvenom pregradom.
Iz prostora krila, na zapadnom zidu, se pristupa u najreprezentativniju prostoriju kuće, ćošak. Prostor ćoška u vidu doksata izlazi iz osnovnog kubusa objekta.
Izvorno, u prostoru ćošaka je uz istočni zid, bila musandera sa hamamdžikom, a uz sjeverni kamin.
Glavni ulaz u privatnu, porodičnu avliju istočnog dijela kuće je kroz kapiju smještenu na zapadnom avlijskom zidu. Avlija je nekada, kamenim zidom, bila podijeljena na dva dijela. Pravougaoni prostor privatne avlije, formiran ispred porodičnog objekta je kaldrmisan kamenim oblucima i oplemenjen zelenilom i cvijećem posađenim duž avlijskih zidova. U ulaznom dijelu avlije smješteni su ostava (ćumez) i vanjski WC (ćenifa). Istočni rub ulaznog dijela avlije definiran je objektom konaka u koji se pristupa iz glavnog avlijskog prostora.
Prema konceptu prostorne organizacije istočni dio kuće predstavlja tip kuće sa unutrašnjim holom, gdje hol predstavlja poluotvoreni prostor hajata. Prostor hajata je sa dvije strane zatvoren sobama, a sa treće razdijelnim zidom. Uz razdijelni zid je smješteno jednokrako stepenište.
Lokalni lomljeni kamen krečnjak je korišten za zidove objekta, koji su krečeni iznutra i na ulaznoj fasadi malterisani izvana, dok je na ostalim fasadama objekta struktura zida ostavljena vidljiva. Zidovi spratova se u potpunosti vežu na zidove prizemlja. Vanjski zidovi objekta su debljine od 65 cm do 75 cm, a unutrašnji nosivi zidovi, raspoređeni u oba pravca, jedan poprečni i jedan podužni, su debljine od 65 cm do 80 cm. Uglovi kuće su izvedeni od pravilno klesanog kamena tenelije, vidljivog na svim fasadama osim ulazne. Od lokalnog kamena živca napravljene su stepenice i baze za stubove. Svodovi nad prostorima zahoda su izvedeni od sedre.
Drvo je korišteno za stepenište, međuspratnu i krovnu konstrukciju, pregradu koja zatvara hajata, kao i za vrata i prozore. Međuspratnu konstrukciju kuće čine drvene grede koje nose drveni pod sprata. Stropnu konstrukciju čine, takođe, drvene grede. Međuspratne i stropne drvene grede su ostavljene vidljive u enterijeru kuće.
Kamen, sječen u kamene ploče, je korišten za pokrov viševodnog krova.
Prozori na fasadama objekta su smješteni u dva horizontalna pojasa.
Prozori prvog horizontalnog pojasa, prozori prizemnog dijela kuće, su izvedeni na južnoj (ulaznoj) i sjevernoj fasadi. Prozori, dimenzija 95 x 125 cm, su pravougaoni, drveni, dvokrilni, izdijeljeni na šest polja.
Prozori drugog horizontalnog pojasa, prozori spratnog dijela kuće, su izvedeni na južnoj, istočnoj i sjevernoj fasadi. Razlikuju se tri tipa prozora spratnog dijela kuće. Prozori prostora krila – prostora iznad hajata, dimenzija 90 x 165 cm, su pravougaoni, drveni, izvedeni sa nadsvjetlom. Otvaraju na posmik surmu, tako da je donje krilo pomično i diže se preko gornjeg. Prozori glavne odaje, dimenzija 90 x 165 cm, su lučno završeni, drveni, i otvaraju na posmik surmu, tako da je donje krilo pomično i diže se preko gornjeg. Ostali prozori, na istočnoj i sjevernoj fasadi, dimenzija 95 x 125 cm, su pravougaoni, drveni, dvokrilni, izdijeljeni na šest polja.
Prozori prizemlja i sprata sa vanjske strane imaju demire i rasteretnu nišu sa unutrašnje strane.
Posebnost na fasadama kuće čine uski pravougaoni otvori - puškarnice, izvedene na istočnoj fasadi objekta.
Iz avlijskog prostora se pristupa u poluotvoreni hajat u prizemlju. Hajat, dimenzija 3,60 x 8,0 m, je sa južne strane zatvoren staklenom pregradom(14). Prostor je popločan kamenim pločama. Jedan drveni stub kvadratnog presjeka, koji nosi međuspratnu konstrukciju, oslanja se na kamenu bazu koja se nalazi u prostoru hajata.
Iz hajata se pristupa u halvat, hudžeru i mutvak. U halvat, dimenzija 4,50 x 5,70 m se pristupa sa zapadne strane. Na sjevernom zidu halvata se nalazila musandara sa hamamdžikom u sjeveroistočnom uglu(15). Na južnom zidu se nalaze dva pravougaona prozorska otvora. Na zapadnom zidu je izveden jedan pravougaoni prozorski otvor, orijentisan na hajat. Iznad prozorskih otvora izvedena je rasteretna niša, završena prelomljenim lukom.
Iz hajata se jednakokrakim stepeništem postavljenim uz razdijelni, zapadni zid, pristupa na sprat kuće. Prva tri stepenika su izvedena od kamena, dok je ostatak stepeništa izveden od drveta.
Stepeništem se pristupa na krilo orijentisano na avlijski prostor. Južni zid krila, dimenzija 3,60 x 8,0 m, je izveden od drveta, sa tri prozora, koja su izvedena kao pravougaona. Na istočnom zidu krila je bio u plitkom reljefu izveden mihrab. Danas je na istočnom zidu izvedena jednostavna, lučno završena niša.
Iz krila se pristupa u prostorije ćoška i dvije odaje. Odaje su smještene na sjevernom i istočnom zidu krila. Izvorno, iz krila se preko araluka (prolazna prostorija) smještenog između dvije odaje pristupalo u toalet, ćenifu. Zadnjom restauracijom objekta prostor odaje na sjevernom zidu krila je proširen čime je nestao araluk. U toalet se pristupa iz same odaje.
Odaja na istočnom zidu krila, dimenzija 4,50 x 5,75 m, je orijentisana na sjevernu i istočnu stranu. Prozorski otvori su izvedeni kao pravougaoni sa rasteretnom nišom završenom prelomljenim lukom.
Izvorno, uz južni zid odaje se nalazila musandera sa hamamdžikom, dok je uz istočni zid bio izveden kamin. Musandera kao ni kamin nisu još rekonstruisani.
Iz prostora krila, na istočnom zidu, se pristupa u najreprezentativniju prostoriju kuće, ćošak. Prostor ćoška, dimenzija 4,55 x 6,40 m, u vidu doksata izlazi iz osnovnog kubusa objekta.
Šest drvenih prozora završenih prelomljenim lukom su postavljeni na južnoj, istočnoj i zapadnoj fasadi. Prozori pružaju pogled na avliju.
Izvorno, ćošak je drvenom pregradom bio podijeljen na dva dijela. U prvom, ulaznom dijelu, je, uz sjeverni zid, bila musandera sa hamamdžikom. Drvenu pregradu su činili stubovi kvadratnog presjeka povezani lukovima.
Kamin je bio smješten uz istočni zid.
Drvena pregrada kao ni musadresa i kamin nisu rekonstruisane.
Sećija je smještena uz južni i istočni zid ćoška.
Pokretna imovina(16)
Unutar objekata kompleksa čuvani su izuzetno vrijedni komadi pokućstva i knjiga. Najvredniji komadi pokućstva su se nalazili u glavnoj porodičnoj kući.
Na fotografijama i snimcima Begovine iz razdoblja prije njenog razaranja vidljiv je ugrađeni namještaj (musandere, dolafi i dolafići sa vrlo preciznom i bogatom rezbarenom dekoracijom, koja je dijelom bila i polihromno obrađena). Na tim snimcima i fotografijama vidljiva je prisutnost pokretnog naslijeđa (metalnog, drvenog, tekstilnog – ćilimi i vezenina, levhi, knjiga i sl.), ali ne postoji njihov inventar niti je ikada izvršena valorizacija. U toku izrade odluke korištena je metoda intervjua kao pomoćna metoda za identificiranje pokretnog naslijeđa koje je pripadalo kući do njenog uništenja. S obzirom na ograničenost naučne pouzdanosti takve metode, ovdje je u cijelosti naveden popis koji daje intervjuirani vlasnik objekta, uz napomenu da nije moguće izvršiti naučnu verifikaciju tog popisa, jer je pokretno naslijeđe uništeno ili nestalo nakon uništenja stambenog kompleksa Begovina. Iz navedenih razloga pokretno naslijeđe nije predmet zaštite utvrđene ovom odlukom.
U istočnom dijelu porodične kuće, kao najreprezentativniji komadi pokućstva su bili:
- Bakrene mangale;
- Demirlije (2 komada);
- Đugum (3 komada);
- Ibrik (2 komada);
- Leđen (1 komad);
- Đerđef (1 komad, star preko 200 godina);
- Tabak (5 komada);
- Sehara (3 komada od kojih su dvije bile preko 200 godina stare);
- Lampa sa stalkom, ručni rad (2 komada);
- Svijećnjak (8 komada);
- Rahle za Kur’an;
- Stara sablja (1 komad);
- Kubura sa inkrustacijama u srebru (1 komad);
- Lovačka puška (4 komada od kojih su dvije bile sa horozima, jedna od njih je imala cijev ukrašenu srebrom);
- Levha, vezena i kaligrafski ispisana (10 komada);
- Ćilim, pirotski rad, dimenzija 5 x 4 m, star oko 150 godina;
- Alija ćilim, svileni, dimenzija 2 x 3 m, star oko 150 godina;
- Dvije buhare;
- Vitrina za biblioteku, ručni rad;
- Soba rezbarenog namještaja.
Pored navedenih komada pokućstva, u istočnom dijelu porodične kuće bila je smještena i biblioteka sa oko 2.500 naslova. Od toga je bilo 60 rukopisa uključujući i sedam prepisa Kur’ana. Najvredniji rukopis je bio prepis Kur’an pisan tušem i zlatom, star oko 140 godina.
U biblioteci su se većinom nalazile knjige vezane za oblast medicine, filozofije i šerijatskog prava.
Pored knjiga u kući se je čuvalo oko 500 pisama – porodična prepiska članova porodice Rizvanbegović. Sva pisma su pisana arabicom.
Pored veoma vrijednih komada pokućstva, od kojeg se izdvajaju dva bosanska ćilima i rezbarena soba, u zapadnom dijelu kuće se također nalazila biblioteka. Biblioteka je brojala oko 850 naslova. Najvredniji su bili rukopisi pisca Hasan-bega Rizvanbegovića, poznatog pod pjesničkim imenom Hajati. Među njegovim pjesmama u rukopisu, izdvajali su se Rječnik tursko–francuski i Komparativna gramatika tursko-francuska / francusko-turska koje je pjesnik napisao.
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti broj 754/52 od 9. oktobra 1952. godine kompleks Begovina u Stocu je stavljen pod zaštitu države.
Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NRBiH broj 02-686-3 od 18. aprila 1962. godine, kompleks Begovina u Stocu je upisan u Registar nepokretnih spomenika kulture.
Prostornim planom Bosne i Hercegovine do 2002. godine, Begovina u Stocu je evidentirana i valorizirana kao spomenik I kategorije.
Ostaci Begovine u Stocu uvršteni su na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 582.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Na objektima graditeljsko stambene cjeline kompleksa Begovine u Stocu su u periodu nakon II svjetskog rata pa sve do devedesetih godina 20. vijeka vršeni konstantni restauratorsko-konzervatorski zahvati i radovi redovnog održavanja pod nadzorom službe zaštite naslijeđa. Nažalost, preciznih podataka o vrsti kao i obimu radova nema.
Tokom osamdesetih godina 20. vijeka južno od glavnog stambenog objekta (porodična kuća Rizvanbegovića) izgrađen stambeni objekt visine P+1. Novosagrađeni objekat svojim gabaritnim dimenzijama se odveć ne ističe od ostalih objekata u kompleksu ali prilikom gradnje pojedinih elemenata kuće su primijenjeni savremeni materijali poput betona i blok opeke koji su vidljivi na fasadi objekta.
Nakon rata 1992-1995. godine stručnjaci Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog naslijeđa su izvršili detaljan uvid u stanje graditeljsko stambene cjeline kompleksa Begovine u Stocu. Nakon toga, 2003. godine, uslijedila je izrada projekta konstruktivne sanacije stambenog kompleksa Begovine. Uvidom u projektu dokumentaciju I faze projekta, kao i obilaskom lokaliteta, utvrđeno je sljedeće:
- Prva faza konstruktivne sanacije kompleksa je podrazumijevala radove na sanaciji i restauraciji glavne porodične, tzv. dvojne kuće;
- Radovi prve faze su podrazumijevali sanaciju kamenih struktura, izvedbu nove krovne konstrukcije i njeno pokrivanje kamenim pločama a u svemu po uzoru na izvornu krovnu konstrukciju, rekonstrukciju svih konstruktivnih dijelova izvedenih od drveta (međuspratna konstrukcija, stepenište, konstrukcija doksata) kao i postavljanje vrata i prozora;
- Pored radova konstruktivne sanacije na istočnom dijelu kuće su izvršeni i restauratorski radovi kao i radovi na adaptaciji pojedinih prostorija objekta a u svrhu njihovog prilagođavanja savremenim životnim potrebama (adaptacija sanitarnih čvorova i kuhinje, zatvaranje prostora hajata ostakljenom drvenom pregradom);
- U istočnom dijelu kuće još uvijek nisu rekonstruirani elementi ugradbenog mobilijara, musandere i kamini;
- Na pojedinim objektima kompleksa, preostale dvije stambene kuće i dva objekta konaka, vlasnici objekta su sami, bez nadzora službe zaštite, počeli sanacione radove uz čestu upotrebu neprimjerenih materijala.
5. Sadašnje stanje dobra
Tokom rata 1992-1995. godine graditeljsko stambena cjelina kompleksa Begovine u Stocu je granatirana i zapaljena. Usljed devastacije prouzrokovane ratnim dejstvima ali i prepuštenosti kompleksa vremenu dugi niz godina, došlo je do oštećenja kamenih konstrukcija objekata, kao i zarastanja dijelova kompleksa u rastinje. Također, dijelovi kamenih konstrukcija su se obrušili.
U posljednje vrijeme je počela sanacija i rekonstrukcija pojedinih objekta kompleksa.
Sva pokretna imovina koja se nalazila u objektima kompleksa je ili uništena ili odnesena u nepoznatom pravcu(17).
6. Specifični rizici
- Neprimjerene intervencije na objektima;
- Neplansko širenje i izgradnja novih neprimjerenih objekata u neposrednoj blizini kompleksa.
III – ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterije za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom (»Službeni glasnik BiH« br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu.
Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:
A. Vremensko određenje
B. Historijska vrijednost (veza građevine sa historijskom ličnošću)
C. Umjetnička i estetska vrijednost
iii. Proporcije,
iv. Kompozicija,
v. Detalj.
D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)
iv. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru,
v. Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom razdoblju.
F. Ambijentalna vrijednost
ii. Objekat ili skupina objekata je dio cjeline ili područja.
G. Izvornost
v. Položaj i smještaj u prostoru.
I. Cjelovitost (cjeline, područja, zbirke)
iii. Zaokruženost (kompletnost).
Sastavni dio ove odluke su:
- Tehnička dokumentacije – arhitektonski snimci objekta urađeni od strane Zavoda za zaštitu spomenika i projekat obnove kompleksa (osnova, presjek, fasade);
- Fotodokumentacija (fotografije stanja objekata u trenutku donošenja konačne odluke Komisije o dobru, august 2006. godine).
Korištena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja graditeljske stambene cjeline Begovina u Stocu nacionalnim spomenikom, korištena je sljedeća literatura:
1957. Dušan Grabrijan i Juraj Neidhardt, Arhitektura Bosne i Hercegovine i put u suvremeno, Ljubljana, 1957.
1990. Hivzija Hasandedić, Muslimanska baština u istočnoj Hercegovini, „El-Kalem“, Sarajevo, 1990.
1991. Ale M. Poljarević, Stolac, grad i arhitektura, doktorska disertacija, Sveučilište u Zagrebu, Filozofski fakultet, Katedra za povijest umjetnosti, 1991.
1991. Hamdija Kreševljaković, Izabrana djela II, „Veselin Masleša“, Sarajevo, 1991.
1991. Hamdija Kreševljaković, Izabrana djela III – banje, vodovodi, hanovi i karavansaraji, „Veselin Masleša“, Sarajevo, 1991.
Dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika, Sarajevo
(1) Ale M. Poljarević, Stolac, grad i arhitektura, neobjavljena doktorska disertacija, Sveučilište u Zagrebu, august 1991., str. 109
(2) Hamdija Kreševljaković, Izabrana djela II, str. 207.
(3) Ale Poljarević kao ime sina Zulfikar-paše navodi Mustafa-beg a ne Mustaj-beg. (Ale M. Poljarević, Stolac, grad i arhitektura, neobjavljena doktorska disertacija, Sveučilište u Zagrebu, august 1991., str. 113
(4) Ali-paša je kao vezir po rodnom mjestu dobio ime Stočević. Ale M. Poljarević, Stolac, grad i arhitektura, neobjavljena doktorska disertacija, Sveučilište u Zagrebu, august 1991., str. 117,
(5) Prema Ali Poljareviću Ali-paša Rizvanbegović je svrgnut 1865. godine.
(6) Ale M. Poljarević, Stolac, grad i arhitektura, neobjavljena doktorska disertacija, Sveučilište u Zagrebu, august 1991., str. 118
(7) Hivzija Hasandedić, Muslimanska baština u istočnoj Hercegovini, str. 40
(8) Ale M. Poljarević, Stolac, grad i arhitektura, neobjavljena doktorska disertacija, Sveučilište u Zagrebu, august 1991., str. 200 i 201.
(9) Ale Poljarević, Stolac, grad i arhitektura, neobjavljena doktorska disertacija, Sveučilište u Zagrebu, august 1991. , str. 237.
(10) “Ovu diobu poznajemo u Evropi pod nazivom selamluk i harem ili haremluk, pri čemu harem zamišljamo kao mjesto porodičnog razvratnog života. Uistinu se tu pak radi samo o diobi kuće na poslovni i porodični dio, što nam je poznato još iz rimske kuće, koja je kao i orijentalna, istog tj. perzijskog porijekla“, (D. Grabrijan i J. Neidhardt, Arhitektura Bosne i Hercegovine i put u suvremeno, str. 178)
(11) Ale M. Poljarević, Stolac, grad i arhitektura, neobjavljena doktorska disertacija, Sveučilište u Zagrebu, august 1991.
(12) Prema vidljivim ostacima na terenu, objekat konaka je najvjerovatnije bio smješten u zasebnu, ulaznu avliju glavne porodične kuće. Pristup u porodičnu avliju je vjerovatno bio na zidu koji je povezivao sjeverni zid konaka sa južnim zidom mutvaka. Od tog zida su danas vidljivi samo tragovi. Nije poznat položaj ulaznog portala.
(13) Podjelom glavnog stambenog objekta kompleksa su nastala dva, skoro identična objekta. Ovdje je dat detaljan opis istočnog dijela kuće s obzirom da je navedena kuća u potpunosti obnovljena i bila dostupna prilikom obilaska kompleksa od strane saradnika Komisije. Drugi dio kuće, s obzirom da su radovi na rekonstrukciji u toku, nije bio u potpunosti dostupan za obilazak te je stoga dat manje detaljan opis.
(14) Prostor hajata je izvorno bio otvoren sa južne strane. Ostakljenja drvena stijena je postavljena prilikom zadnje restauracije objekta, 2004. godine.
(15) »Hamadžik ili banjica napravljena je u uglu velike sobe u prizemlju, kao sastavni dio musadere. Ova kućna banja je sa dvije strane bila zatvorena zidom sobe, sa treće strane sa peći a sa četvrte su bila vrata. Od nivoa poda sobe je bila odignuta za oko 80 cm. Prostorija je bila presvođena malim kubetom. Pod podom banje, izvedenim od kamenih ploča, je bila šupljina poput ćulhana (hypocaustuma). Prostor ispod banje je bio povezan sa peći. U peći su bile uzidane posude za grijanje. Ova banja je služila ukućanima za kupanje, parenje i znojenje. Kako prenosi Kreševljaković, ovaj kućni hamam u kući Rizvanbegovića je sagradio Hadži Mustafa Hamamdžija iz Livna«, Hamdija Kreševljaković, Izabrana djela III
(16) Voditelj postupka Amra Šarančić je intervjuisala vlasnika jednog od stambenih objekata Fahrudina Rizvanbegovića, koji je rekonstruirao opis pokretnog naslijeđa na osnovi sjećanja i porodičnih fotografija, snimaka i profesionalnih fotografija Begovine.
(17) Prema prof . dr. Fahrudin Rizvanbegović.
|
