Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u “Službenom glasniku BiH“, broj 53/08.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 14. do 20. marta 2006. godine, donijela je

O D L U K U

I

Graditeljska cjelina – Kalavun Jusuf-pašina (Kuršumlija) džamija sa haremom i česmom u Maglaju proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č.  1879 (novi premjer), što odgovara k.č.  25/12 (stari premjer), upisana u z.k. uložak broj 1434, k.o. Maglaj, opština Maglaj, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, ustanovljene u skladu sa Aneksom 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02, 27/02 i 6/04).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, restauraciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, na prostoru definisanom u tački I stav 2 ove odluke, propisuju se sljedeće mjere zaštite:

-          dozvoljeni su isključivo konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i one koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine,

-          zabranjeno je odlaganje otpada.

            Vlada Federacije dužna je posebno da obezbijedii uslove za  istraživačke radove, konzervaciju, sanaciju i izradu prijedloga mjera za restauraciju zidne dekoracije unutar džamije; izradu programa održavanja objekta - izradu elaborata za konzervaciju, sanaciju i uređenje harema.

Utvrđuje se zaštitni pojas koji obuhvata prostor  označen kao k.č.  1877, 1878, 1880, 1881, 1882, 1883 i 1886.  U tom pojasu primjenjuju se sljedeće mjere zaštite:

-          dozvoljena je izgradnja objekata maksimalne spratnosti P+1, maksimalnih gabarita 10x12 m i maksimalne visine 6,50 m do početka krovišta;

-          namjena objekata ne smije da narušava sakralnost nacionalnog spomenika;

-          zabranjeno je odlaganje otpada.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno - planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II -V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na veb stranici Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Prema članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Danom donošenja ove odluke sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske», broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH», broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH», broj 4/03) se briše nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 365.

X

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija  je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 02-02-35/04-7

15. mart 2006. godine

Sarajevo

Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu člana 2 stav 1  Zakona o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, ustanovljene u skladu sa Aneksom 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini,“nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini,  kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine („Službeni glasnik BiH”, broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Kalavun Jusuf-pašine (Kuršumlije) džamije na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 365.

U skladu sa odredbama zakona, a na osnovu člana V Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je  pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom. 

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom izvršen je uvid u:

-          dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra,

-          sadašnje stanje i namjenu dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

-          istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u sklopu ove odluke.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Nacionalni spomenik je smješten na desnoj obali rijeke Bosne u centru stare urbane jezgre grada neposredno ispod utvrđenog grada. Nacionalni spomenik obuhvata zemljište označeno kao k. č. broj 1879 (novi premjer), što odgovara k.č. br. 25/12 (stari premjer), broj z.k. ul. 1434., k.o. Maglaj, opština Maglaj, Federacija BiH, Bosna i Hercegovina.

Istorijski podaci

Ali-paša Kalavun je 1560(1) izgradio džamiju u Maglaju. Njegova džamija je poznata u narodu i pod imenom Kuršumlija, jer je pokrivena olovom. Prema verziji turskog istoričara Jusuf bega Maglajli, Kuršumliju je osnovao Jusuf-paša Maglajli – pradjed Jusuf beya(2), a da je ta domaća porodica odselila u Tursku poslije. On negira da se Jusuf-paša prezivao Kalauz (Kalavun) i kaže da se u Državnom arhivu u Istambulu nalaze svi potrebni podaci o Jusuf-paši i njegovim zadužbinama(3). Moguće da je određena dokumentacija odnesena u Beč 1697. godine i da se nalazi u muzeju Eugen Savojski u Beču(4).

Prema Mujezinoviću osnivač džamije je Kalavun Jusuf-paša Budimlija.

Godine 1697. vojska princa Eugena Savojskog demolirala je džamiju i prema sačuvanom predanju odnijeli su zlatnu ploču sa natpisom, skinuli pozlatu ispod šerefeta, zlatni alem s munare(5). Tada su oštetili i tri mermerna stuba(6). Vjerovatno je nakon toga džamija popravljana. Obnova džamije usljedila je 1867-68 godine o trošku Sultana Abdul-Aziza o čemu svjedoči natpis nad ulazom ma kamenoj ploči 55x70 cm isklesan u prozi na arapskom jeziku(7). Korišćeno pismo je obični nesh:

«Osnivač ovog dobra je umrli i upokojeni Gazi Jusuf-paša, rodom iz Maglaja, neka ga Allah obaspe svojom milošću. Objekat je zahtijevao popravak koji je iz carske blagajne pomogao Sultan i car Abdul-Aziz han, neka mu je vladavina vječna. Obnova je počela i dovršena (u hronogramu) «g-r-f-d»(8), a dobra djela brišu ružna djela.»

Godine 1902. vjetar je prelomio munaru iznad šerefe, koja je ponovo sazidana i alem postavljen(9). Za vrijeme austrougarske uprave, a prije Prvog svjetskog rata prepravljan je dio krova sa južne strane(10).

U neposrednoj blizini Kuršumlije 1951. godine prilikom gradnje kuće na mjestu stare kuće Terzimehića pronađeni su temelji hamama sa kurnama i ćulhanom, kojeg je vjerovatno izgradio dobrotvor Kuršumlije Kalavun Jusuf-paša. Tada je iskopano 200 zemljanih čunkova (tomruka) od vodovoda. I H. Kreševljaković spominje hamam, kojeg je vjerovatno izgradio dobrotvor Jusuf-paša.

2. Opis dobra

Kuršumlija džamija u Maglaju pripada tipu jednoprostornih podkupolnih džamija sa trijemom natkrivenim sa tri kupolice i kamenom munarom.. Jedan je od reprezentativnijih primjera arhitekture klasičnog osmanskog stila u našoj zemlji.

            Centralni molitveni prostor dimenzija oko 14,85x14,85m nadsveden je kupolom. Tjeme kupole je na visini od 22,00 m od poda. Prelaz iz kvadratne osnove centralnog dijela u kružni tambur je riješen pomoću trompi i sfernih trouglova. Svih osam sfernih trouglova je ukrašeno, dekorisani su bojom i završavaju prelaz u prsten tambura. Osmostrani tambur je ojačan pilastrima na uglovima sa vanjske strane. Na svakoj strani tambura su postavljeni prozori.

            Otvoreni prostor sofa je dubine oko 4,00 m, nadsveden sa tri manje kupole. Vanjske sofe imaju četiri kamena stupa između sebe i sa prednjim zidom povezani prelomljenim lukovima i preko pandatifa nose tri kupole sa oktogonim tamburima. Mimber, mihrab i mahfil su kameni i izvedeni su u klasičnom osmanskom stilu. 

            U enterijeru se nalazi dekorativni vijenac, postavljen nešto niže nego što je uobičajeno za ovaj tip džamije, između tamburskih prozora. Kameni portal ima dovratnike sa lučnim otvorom za vrata.       

            Prozorski otvori u prizemnoj zoni sastavljeni su od  pravougaonog otvora i zastakljene lunete bez dekoracija. Luneta je vjerovatno izvorno bila zatvorena tranzenom, čiji su otvori mogli biti ostakljeni manjim komadima bojenog kaljenog stakla.

            Prozorska klupica, doprozornici i natprozornici su izrađeni od precizno obrađenog kamena sa profilacijom. Ostali prozori, uključujući i one na tamburu, završavaju sa prelomljenim lukom.

            Munara ima  četrnaestostrani trup s blagim suženjem prema vrhu, ukupne visine 42,5m, vanjskog prečnika 1,80  m.

            Objekat je zidan od pravilno tesanih blokova kamena pješčara. Debljina zida na mjerenim dijelovima iznosi 115 cm. Fasade su bez maltera, a unutrašnji zidovi malterisani. Kupola i munara su pokriveni olovnim limom.

            Usklađen odnos glavnih dijelova i visinska izduženost volumena stvaraju utisak piramidalnog stepenovanja ka centralnoj kupoli. Džamija je ukrašena dekorom klasične izvedbe u kamenu: stalaktitni ukrasi u trompama, ispod šerefe munare, mihrabu i kapitelima stupova vanjskih sofa. Plitkoreljefna geometrijska ornamentika zastupljena je na okivru niše mihraba i ogradi šerefe.

            Kuršumlija džamija predstavlja središte istorijske jezgre Maglaja.

Harem džamije se proteže na sve četiri strane, sa veoma lijepo urađenim nadgrobnim spomenicima. Nišani ovog groblja svjedoče da je ovdje bilo dobrih kaligrafa, kao i majstora u klesanju kamena. Nišani su rađeni od kamena pješčara, pa se veoma brzo ruiniraju a natpisi oštećuju pod uticajem atmosferilija. To je možda razlog što ne nalazimo nišane iz 15. i 16. stoljeća.

Mujezinović je evidentirao ukupno 13 nišana sa natpisima, a najstariji datirani spomenik je iz 1180. H. (1766) godine.

Nišan hadži Sulejman efendije

Na uzglavnom nišanu sa ulemanskim turbanom isklesan je epitaf u prozi na turskom jeziku.

Na dvorišnom zidu Kuršumlije, desno od ulaza u samo dvorište, a sa ulične strane nalazi se česma - jednostavna metalna lula kroz koju voda ističe u kameno korito. Česma je u ravni sa zidom. Uklesani natpis u prozi na turskom jeziku pisan krupnim i lijepim talikom kaže:

«On (Bog) je vječni tvorac! Dobrotvor ove česme je Hadži Mustafa, koji se nada zagovoru Allahova vjerovjesnika Mustafe (Muhammeda). Godina 1237.(1821-1822)»

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Rješenjem Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Bosne i Hercegovine br. 02-722-3/62 objekat je stavljen pod zaštitu države.

Prostornim planom Republike Bosne i Hercegovine do 2002. godine spomenik je evidentiran i nalazi se u sastavu urbane cjeline Maglaja, koja je vrednovana kao cjelina I kategorije -  državnog značaja;

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika je donijela odluku o stavljanju Kalavun Jusuf-pašine (Kuršumlije) džamije na Privremenu listu nacionalnih spomenika, pod rednim brojem 365.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Zatečeno stanje 1996. godine

U toku rata 1992-1995 u Bosni i Hercegovini, objekat je pretrpio velika oštećenja: evidentirani su proboji na kupolicama trijema, kao i na velikoj kupoli, dok je «kaca» munare bila gotovo u potpunosti srušena. Situaciju je dodatno otežavao dugoročno prisutni problem – ugaoni stub trijema, koji je usljed oštećenja izgubio svoju konstruktivnu funkciju. Zbog toga je ovaj ugao od 1985. godine bio osiguran drvenom potpornom konstrukcijom da bi se spriječilo eventualno obrušavanje gornjeg dijela konstrukcije trijema.

Projekat sanacionih konzervatorsko-restauratorskih radova

            Projekat sanacionih konzervatorsko-restauratorskih radova na Kuršumlija džamiji uradio je tim Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Bosne i Hercegovine(11), pod nadzorom stručnjaka iz švedske organizacije Kulturno nasljeđe bez granica. Budući da se radi o objektu spomeničke i visoke ambijentalne vrijednosti, projekat je rađen s ciljem saniranja oštećenja na način da se sačuva i njegova istorijska autentičnost spašavanjem starih konstrukcija i detalja na objektu, kao i primjenom tradicionalnih materijala i tehnika.

Takođe, tokom izvođenja radova demontirani su armirani beton i cement, zbog svoje nekompatibilnosti sa postojećim materijalima. Investitor je bila švedska agencija za međunarodni razvoj SIDA (Swedish International Development Agency) putem nevladine Fondacije za kulturno nasljeđe bez granica CHwB iz Švedske. Izvođač radova je «Gradnji» iz Zenice.

            Prva faza restauratorskih radova obuhvatila je izradu skele oko objekta i zaštitnog pokrivača krova s ciljem da se omogući isušivanje objekta.

Restauratorski radovi na trijemu

            Druga faza projekta je uključivala sanaciju proboja na kupolicama trijema, koji su zazidani blokovima sedre. Posebna je pažnja bila posvećena ugradnji krajnjih blokova i vezi sa postojećom kupolicom.

Neravnine vanjskih površina na kupolama poravnavane su istim materijalom, na koji je polagan sloj maltera od gline. Radi boljeg međusobnog povezivanja dodavana je sjeckana slama. Gornja površina je izglačana do potpuno zaravnjene površine na koju je položen lim. Pokrivač od olovnog lima izveden je po posebnim detaljima, s ciljem da se način pokrivanja približi autentičnom.

Sanacija glavne kupole

Početni korak u procesu saniranja glavne kupole bio je demontaža zaštitnog pokrivača od PVC folije alema i postojećeg pokrivača od olovnog lima. Obijena je i zatečena podloga od produžnog maltera. Isječen je i postojeći oštećeni armirano-betonski prsten na osloncu kupole.  Demontirani su i oštećeni blokovi vijenaca kupole.

Po završetku radova na demontaži, sanirani su proboji u kupoli veličine 2,00x2,00m, kao i nekoliko radijalnih pukotina. Probojne rupe su zazidane kamenim blokovima sedre u krečnom malteru. Veličina, način obrade i geometrija blokova u potpunosti je odgovarala očuvanim blokovima u istom redu. Radijalne pukotine na kupoli su očišćene od raspadnutog materijala i isprane vodom. Zatvorene su krečnim malterom, nabijanjem u čitavoj dubini do ravni kupole.

Zbog konstruktivnih razloga usječeni su kanali za prolaz zatega u osloncu kupole. Zatege su izvedene od armaturnih sajli sa serijskim španerima, a imale su zadatak da preuzmu funkciju prethodno uklonjenog armirano-betonskog prstena. Preko kupole je položen sloj krečnog maltera, uključujući zatvaranje kanala zatega. Podloga za pokrivanje kupole olovnim limom izvedena je od glinenog maltera.

Pokrivanje svih kupolastih površina izvedeno je olovnim limom debljine 2,0mm. Kriške lima su posebno krojene, sa podužnim i poprečnim spojevima urađenim veoma pažljivo. Poprečni ležeći prevoji uvezani su prstenom od bakarne šipke i u znatno manjoj mjeri su naglašeni za razliku od podužnih radijalnih prevoja, koji su dodatno akcentovani kapom duž cijelog prevoja. Ovakvim načinom pokrivanja formirano je ukupno sedam horizontalnih prstenova olovnog lima na kupoli, koji se i simbolički vežu za značenje broja 7.

Zamjena ugaonog stuba trijema

            Godine 1985. na uglu trijema džamije izvedena je drvena potporna konstrukcija iz bezbjednosnih razloga, s ciljem da preuzme konstruktivnu funkciju stuba, koji sa teško oštećenim kapitelom i razobličenim tijelom, nije mogao više da vrši svoju funkciju.

Zamjena ugaonog stuba izvedena je izuzetno pažljivo. Za ove potrebe montirana je i dodatna potporna drvena konstrukcija. Uz korišćenje hidrauličkih dizalica i osiguranja izvedenim podupiranjem drvenim gredama («potkolcavanjem») izvršeno je razdvajanje gornjeg dijela konstrukcije trijema od samog stuba u ukupnoj visini od 9 mm -  milimetar po milimetar - da ne bi došlo do naglog otpuštanja metalnih zatega, koje su postojale u trijemu u podužnom i poprečnom pravcu. Nakon konstruktivnog razdvajanja, veoma oprezno su otpuštane zatege, ankerovane u željeznu kutiju na vrhu kapitela stuba, zalijevene olovom. Topljenje olova plamenikom odvijalo se veoma teško,jer se radilo o turskom olovu, koje je u sebi sadržavalo veću količinu raznih primjesa drugih elemenata, koji su mu povećavali tvrdoću.

Novi stub, urađen u kamenorezačkoj radionici prema detaljnim nacrtima i originalu, izveden je iz tri dijela - baza, tijelo, kapitel, međusobno spojenim metalnim nerđajućim trnovima, zalivenim olovom kroz posebno napravljene kanaliće. Spojevi između pojedinih dijelova stuba su obuhvaćeni metalnim prstenovima. Baza stuba je ankerovana u postament trijema i zalivana olovom. Kapitel, kao završni element, bio je napravljen, takođe, po uzoru na originalni, sa istim otvorom i kutijom u koju su vraćene stare metalne zatege i zalivene olovom.

Gornji dio trijema spuštan je polagano, sa ostavljenom skelom, potpornim drvenim gredama i hidraulikom, kao obezbjeđenjem dok se ne završi proces vezivanja maltera. Čitav proces zamjene stuba pratili su geometar i statičar.

Stara drvena potporna konstrukcija je nakon ovog procesa demontirana, tako da je trijem danas u potpunosti otkriven.

Rekonstrukcija «kace» munare

Zbog oštećenja i dotrajalosti, bilo je neophodno zamijeniti u potpunosti prva dva prstena konzolnih vijenaca šerefe i podšerefe, kao i neke od blokova u donja dva prstena. Kameni blokovi, težine 250-300 kg, bili su markirani, demontirani i složeni u prstenove u haremu džamije. Prema detaljnim nacrtima i originalnim uzorcima, urađeni su novi blokovi od kamena pješčara u kamenorezačkoj radionici. Ponovo su slagani u prstenove na terenu, markirani, podizani i montirani na njihove originalne pozicije. Po završetku montaže, počelo je zidanje «kace» munare klesanim blokovima kamena pješčara iz kamenoloma na obroncima planine Ozren. Zidanje je vršeno u krečnom malteru, a svi kameni blokovi su međusobno spajani metalnim klamfama i zaljeveni olovom. U munaru su ugrađeni svi očuvani originalni blokovi.

Sve ivice poligona «kace» su klesarski obrađene, odnosno vraćene sa tijela munare, kako bi se ostvario vizuelni kontinuitet. «Kacu» munare završavaju dva prstena sa plitkim nišama sa blago prelomljenim lukom. Vijenac zida munare je jednostavne profilacije.

Munaru završava kupasti krov, čija je okosnica centralni drveni jarbol visine 15m. Jarbol, oslonjen učepljenjem na kameni stožer na nivou šerefe munare, izlazi iz krova i nosi alem. Krov je pokriven olovnim limom, sa spojevima kao na kupolastim površinama.

Ograda šerefe je rekonstruisana po uzoru na očuvane komade, sa plitkoreljefnom geometrijskom ornamentikom na vanjskim površinama. Izrađena je od sitnozrnastog pješčara iz kamenoloma u Mošćanici, kao i dekorativni stalaktit na podšerefi. Međusobno spajanje ogradnih ploča je izvedeno metalnim klamfama zaljevenim olovom, a za šerefu metalnim trnovima, koji su također – kroz kanaliće – zaljeveni olovom.

            U jesen 1999. godine završeni su dvoipogodišnji sanacioni konzervatorsko-restauratorski radovi na ovom izuzetnom spomeniku kulture.

5. Sadašnje stanje dobra

Objekat se nalazi u dobrom građevinskom stanju. Potrebno je izvršiti konzervaciju i restauraciju slikanih dekoracija na unutrašnjim zidovima i kupoli.

III -   ZAKLJUČAK

            Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima (Službeni glasnik BiH» br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A.         Vremensko određenje

B.         Istorijska vrijednost

C.         Umjetnička i estetska vrijednost

C. II.     Proporcije,

C. IV.    Kompozicija.

D.         Čitljivost 

D. II.     Svjedočanstvo o istorijskim mijenama,

D. IV.    Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru,

D. V.     Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom periodu.

E. Simbolička vrijednost

E. III.     Tradicionalna vrijednost,

E. V.     Značaj za identitet grupe ljudi.

F. Ambijentalna vrijednost

F. I.      Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline,

F. II.      Značenje u strukturi i slici grada,

F. II.      Objekat ili skup objekata je dio cjeline ili područja.

I.   Cjelovitost (cjeline, područja, zbirke)

I.I.         Fizička cjelovitost (kompaktnost),

I.III        Zaokruženost (kompletnost).

Sastavni dio ove odluke su:

-          kopija katastarskog plana;

-          z.k. izvadak, posjedovni list;

-          fotodokumentacija:

-         fotodokumentacija Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH;

-          grafički prilozi:

-         Osnova M 1:50,

-         Osnova kupola M 1:50,

-         Podužni presjek M 1:50,

-         Zapadna fasada M 1:50,

-         Južna fasada M 1:50.

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja graditeljske cjeline Kalavun Jusuf-pašine (Kuršumlije) džamije u Maglaju nacionalnim spomenikom, korišćena je sljedeća literatura:

1951.    KREŠEVLJAKOVIĆ, Hamdija: Prilozi povjesti bosanskih gradova pod turskom upravom, POF, Sar.–II(1951).

1965.    BOJANOVSKI, Ivo: "Stari grad Maglaj: Istraživački i konzervatorski radovi 1962. i 1963. g.", Naše starine, Sarajevo – X(1965).

1977.    MUJEZINOVIĆ, Mehmed: Islamska epigrafika u BiH, knj II – Istočna i centralna Bosna, Sarajevo, VM 1977.

1980.    KREŠEVLJAKOVIĆ, Hamdija: Kapetanije u Bosni i Hercegovini, 2. izd. Sarajevo, Svjetlost, 1980.

1984.    ANDREJEVIĆ, Andrej: Islamska monumentalna umetnost XVI veka u Jugoslaviji, Beograd, 1984.

1999.    LJUCA, Adin: Maglaj na tragovima prošlosti, Prag, 1999.

2005.    HADŽIĆ dipl. ing. arh., Azra: "Kalavun Jusuf-pašina ili Kuršumlija džamija u Maglaju", Moj dom, Sarajevo, 2005.

Dokumentacija Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH,

(1) REDŽIĆ, Husref: Islamska arhitektonska baština, Sarajevo, VM 1983., 124.

(2) ČIČKUŠIĆ, Ferid: "Kuršumlija džamija u Maglaju", Preporod, Sarajevo III 1972., br 43-44, 16-17.

(3) Ibidem.

(4) Ibidem.

(5) GVIS, Sarajevo, 1959, br. 1-3, 149.

(6) MEZILIDŽIĆ, Mehmed: "Legenda o Maglaju", Preporod, Sarajevo IV 1973., br. 13(68), 15.

(7) MUJEZINOVIĆ, Mehmed: Islamska epigrafika u BiH, knj II – Istočna i centralna Bosna, Sarajevo, VM 1977, 236.

(8) g-1000; r-200; f-80; d-4; što znači da je obnova bila 1284. godine po hidžri, odnosno 1867/68 godine.

(9) Glasnik Vrhovnog islamskog starješinstva, Sarajevo, 1959. br.1-3, 148.

(10) Ibidem.

(11) Glavni projektanti ispred Zavoda su bili Aleksandar Ninković i Azra Hadžić, doksu aktivnosti oko nadzora i koordinacije projekta vodili ispred CHwB - Tuula Raula, Pal Anders Stensson i Tina Wik.