Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 2/06.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 25. do 31. januara 2005. godine donijela je
O D L U K U
I
Graditeljska cjelina – Ali-pašina džamija sa haremom u Sarajevu proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. broj 1611 (novi premjer) k.o. Centar Sarajevo IV, što odgovara k.č. broj 145 (stari premjer) k.o. Sarajevo L, upisanoj u zk. uložak broj L/104, Opština Centar Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH” br. 2/02, 27/02 i 6/04).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, restauraciju, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, na prostoru definisanom u tački I stav 2 ove odluke utvrđuje se I stepen zaštite:
- dozvoljeni su samo radovi na tekućem održavanju i konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući one čiji je cilj prezentacija nacionalnog spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i uz stručni nadzor nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine;
- sve intervencije i primijenjeni metodi moraju da budu čitljive i moraju da poštuju sve tipološke i arhitektonske karakteristike datog objekta.
Utvrđuje se zaštitni pojas koji obuhvata prostor označen kao k.č. br. 1520 i 1610 (novi premjer), koji graniči sa prostorom nacionalnog spomenika definisanim u tački I stav 2 ove odluke. Na toj lokaciji nalazi se park sa hortikulturalnim rješenjem na kom su smješteni nišani.
Na navedenim parcelama utvrđuje se zabrana izgradnje novih objekata.
IV
Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.
V
Svako a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.
VI
Ova odluka biće dostavljena Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine i opštinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web- stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).
VIII
Prema članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
IX
Danom donošenja ove odluke sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske» broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH» broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH» broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 545.
X
Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.
Broj: 06.2-2-128/04-6
25. januara 2005. godine
Sarajevo
Predsjedavajuća Komisije
Amra Hadžimuhamedović
O b r a z l o ž e nj e
I – UVOD
Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2 stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini , kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02) sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje, i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju objekata Ali-pašine džamije u Sarajevu na Privremenu listu nacionalnih spomenika pod rednim brojem 503. U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:
- dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem sopstveniku i korisniku dobra,
- podatke o dosadašnjoj zakonskoj zaštiti dobra,
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru itd.,
- istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u okviru ove odluke.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Graditeljska cjelina Ali-pašina džamija sa haremom se nalazi u Ulici maršala Tita broj 14 u Sarajevu, na mjestu gdje se sučeljavaju Titova i Ali-pašina ulica, u neposrednoj blizini zgrade Opštine Centar Sarajevo.
Ali-pašina džamija sa haremom smještena je pokraj Koševskog potoka, u neposrednoj blizini ušća potoka u rijeku Miljacku. Objekat Ali-pašine džamije je kao djelo istorijske arhitekture izuzetan a nalazi se u širokom slobodnom prostoru parka koji ima veoma osmišljeno hortikulturalno rješenje koje je dao arhitekta Smiljan Klaić.
Graditeljska cjelina se nalazi na k.č. broj 1611 (novi premjer), što odgovara k.č. broj 145 (stari premjer), upisanoj u zk. uložak broj L/104 k.o. Sarajevo.
Istorijski podaci
Na obalama rijeke Miljacke, polovinom XV vijeka, Isa-beg Ishaković postavlja temelje današnjem glavnom gradu Bosne i Hercegovine. Na Miljacki gradi most (na mjestu današnje Careve ćuprije), na njenoj lijevoj obali podiže saraj (dvor sa pratećim zgradama), prvu džamiju (Careva džamija), prvo javno kupatilo (hamam) i hipodrom (At-mejdan). Nasuprot džamiji, na desnoj obali Miljacke, u blizini starog "trgovišta", podiže prvi karavan-saraj Kolobaru i oko njega veći broj dućana.
Sljedećih sto godina predstavljaju period naglog razvoja, ekonomskog prosperiteta i izgradnje Sarajeva. U to vrijeme Sarajevo je imalo više od stotinu džamija, pravoslavnu i katoličku crkvu i jevrejsku sinagogu, desetak medresa, nekoliko biblioteka i tekija, hiljade dućana i magaza i pedesetak hanova, kao i tri bezistana. Na Miljacki i njenim pritokama bilo je izgrađeno više od deset mostova. Od 1461. do 1866. godine u gradu je izgrađeno 68 vodovoda, oko dvije stotine javnih česmi i veliki broj šadrvana.
Za razvoj Sarajeva posebno je značajan period vladavine Gazi Husrev- bega (1521-1541). On je u Sarajevu izgradio džamiju, mekteb, medresu Kuršumliju, hanikah (specijalna škola za sufijske filozofe), biblioteku, hamam, musafirhanu, imaret (besplatnu kuhinju), veliki bezistan, više hanova i oko 300 dućana.
Ekonomsku bazu za razvoj Sarajeva činili su zanati i trgovina. Gotovo šezdeset raznovrsnih zanata bilo je organizovano u više od trideset cehovskih organizacija-esnafa.
Krajem XVII vijeka (1697. godine), prilikom provale austrougarskog princa Eugena Savojskog, grad je porušen i spaljen..
Predio u blizini ušća potoka Koševo u Miljacku intenzivno je naseljavan polovinom XVI vijeka, na kom je oporukom budimskog beglerbega i bosanskog sandžak-bega Hadima Ali-paše 1560/61. godine podignuta džamija. Do tog vremena već je bila formirana Ali-pašina mahala, koja se prvi put pominje 1562. godine.
Pretpostavlja se da je osnivač džamije Ali-paša, rodom iz Drozgometve u Sarajevskom polju. Kao adžami-oglan odgojen je u Carigradu, a kasnije je kao namjesnik radio u Bosni i Budimu. Prije smrti osnivač džamije je testamentom odredio da se sredstvima iz njegovog vakufa uz njegov mezar podigne ova džamija.
Uz Ali-pašinu džamiju se nalazi prostrano groblje u kom je i grob Ali-pašin, ali njegov spomenik nema natpisa. Preko puta džamije nalazila su se, sve do izgradnje Higijenskog zavoda 1950. godine, turbeta Ajni-dede i Šemsi-dede.
U blizini džamije postojao je i jedan kameni mostić na potoku Koševo, podignut u XVI vijeku, koji je srušen 1884. godine.
Ali-pašina džamija je nastala u doba najvećeg uspona osmanskog graditeljstva u Carigradu (od 1560-70. godine), tako da odražava punu zrelost stila gradnje karakterističnog za ovu vrstu objekata podignutih na teritoriji Bosne i Hercegovine.
Autor džamije je nepoznat, a mnogi detalji pri izvođenju upućuju na primorske majstore. Tako debljina zidova od 110 cm (2 lakta) i visina kamenih sofa od 55 cm (1 lakat), mjerena laktovima a ne aršinima, ukazuju na prisustvo primorskih majstora.
Zahvaljujući svojoj kamenoj konstrukciji, džamija je odolijevala mnogim požarima koji su u više navrata uništili cijele kvartove.
Tokom 1884. godine izvršena je restauracija džamije koju je vodio zagrebački arhitekta Ćiril Iveković(1).
Džamija je bila oštećena u ratu 1992 - 95. godine.
Posljednja restauracija na džamiji izvršena je 2004. godine.
2. Opis dobra
Ali-pašina džamija
U Bosni i Hercegovini najveći broj potpukolnih džamija izgrađen je u Sarajevu. Do danas je sačuvano 7 potkupolnih džamija, i to: Careva, Gazi Husrev-begova, Čekrekčijina, Baščaršijska, Logavina, Ferhadija i Ali-pašina.
Ali-pašina džamija je podignuta 1560/61. godine kao vakuf budimskog beglerbega i bosanskog sandžak-bega Ali-paše.
Vrhunski umjetnički nivo klasičnog stila osmanske arhitekture dosegnut je na objektu Ali-pašine džamije, jedne od najljepših, a sigurno najbolje proporcionisanih džamija (Kurto, 1997, str. 38).
Džamija je zidana od klesanih kamenih blokova i ima veoma skladnu i vitku munaru. Visoka centralna kupola i relativno mala osnova džamije markiraju vertikalnu izduženost enterijera. Trijem sa četiri kamena stuba, koji su povezani lukovima, i tri kupole na krovu svojom veličinom i položajem upotpunjuju utisak stepenovanja građevinskih masa objekta i njegovog stapanja sa okolinom.
Natpis u stihovima na arapskom jeziku uklesan je na kamenoj ploči, veličine 72X135 cm, uzidanoj nad glavnim ulazom u džamiju. Natpis je smješten u četiri polja i izveden kitnjastim ukrasnim dželi-pismom:
«Njegova ekselencija gazi Ali-paša podiže
U ime Boga dom dobrih ljudi.
Na svijetu nema sličnog hrama,
To je bogomolja istinske spoznaje, dom
iskrenih vjernika.
Bog nam nadahnu njen kronostih:
Stjecište asketa, dom onih koji Boga ljube.»
U ovom natpisu godina je iskazana samo u ebdžedu, pa sabiranjem vrijednosti slova posljednjeg distihona dobijamo hidžr. 968. godinu (1560/61. godinu) (Mujezinović, 1998, str. 403).
Između svih arhitektonski tipološki određenih jednoprostornih potkupolnih džamija, prema Andrejevićevom mišljenju (Andrejević, 1984), ističe se grupa od njih deset. To su: Aladža džamija u Foči, kao najzanimljiviji i najreprezentativniji predstavnik, Karađoz-begova u Mostaru, Ali-pašina i Ferhadija u Sarajevu, Hadži Alijina ili Šišman Ibrahim-pašina džamija u Počitelju, Hajdar-kadijina u Bitolju, pljevljanska, čajnička, džamija u Saraju u Treski, Sinan-begova džamija u Čajniču i Kalaun Jusuf-pašina (Kuršumlija) džamija u Maglaju. Osim činjenice da svi navedeni objekti imaju zavičajni karakter, koje su podizali ljudi porijeklom sa ovog tla, ono što odlikuje ove objekte jesu potpuna jasnoća i stroga pravilnost arhitektonskog rješenja, kao i brižljivo odabrani proporcioni odnosi građevine kako u osnovi, tako i u elevaciji. U kompoziciji prostora izražene su harmonična usklađenost svih dijelova i jednostavnost rješenja: kocka i polulopta, sa višim tamburom, zaklapaju cijelu unutrašnjost molitvenog prostora, a zanimljivi kontrasti više se ističu u spoljnim odnosima koje visoka i vitka munara čini sa nižim, kompaktnim i zatvorenim kubusom, na jednoj, i lakim otvorenim trijemom, na drugoj strani (Andrejević, 1984, str. 47).
Prema načinu proporcionisanja glavnih arhitektonskih dijelova, ovaj objekat odražava punu zrelost klasičnog osmanskog stila gradnje. Pripada redu monumentalnih objekata ove vrste u Sarajevu.
Ali-pašina džamija je jednoprostorna potkupolna džamija sa otvorenim spoljnim trijemom koji je natkriven malim kupolama i prigrađenom vitkom munarom.
Sa ulazne strane, cijelom širinom spoljašnjeg zida, izveden je trijem sa sofama natkriven trima malim kupolama. Sve tri male kupole su izvedene u istoj ravni i njihova visina do alema iznosi oko 8,70 m(2). Sa obje strane džamijskih vrata nalaze se kamene sofe visoke 55 cm. Dimenzije sofa su 4,59X3,92 m i 4,79X3,92 m. Sofe su natkrivene sa tri male kupole koje se oslanjaju na četiri masivna kamena stuba kružnog presjeka, prečnika 0,62 m. Baze svih stubova su formirane smjenjivanjem formi torusa i trohilusa. Na kapitelima stubovi imaju kamene dekoracije rađene u obliku stalaktita. Iznad okruglih kamenih baza, koje su postavljene na četvrtastim postoljima, i ispod kapitela stubova postavljeni su bakreni prstenovi koji služe kao ojačanje. Stubovi su međusobno, ali i sa čeonim džamijskim zidom, povezani kamenim prelomljenim lukovima sa horizontalnim čeličnim zategama, koji formiraju tri cjeline. Nad njima, preko pandantifa bez dekoracija, izvršen je prelaz u tri jednake male kupole sa niskim i osmougaonim tamburom.
Osnova objekta ima približno kvadratnu formu čije su dimenzije 9,50X9,50 m. Masivni zidovi su rađeni od fino tesanog kamena debljine oko 1,10 m, a preko trompi i tambura prelaze u kupolu. Za gradnju džamije upotrijebljen je pravilno klesani kamen krečnjak. Za gradnju munare i u trijemu upotrijebljen je kamen sedra. Kupola i male kupole zidane su turskom ciglom tuglom.
Sve unutrašnje zidne površine džamije su malterisane i okrečene, a pojedini dijelovi su i dekorisani.
Cijela zapremina spoljnog oblika džamije završena je profilisanim kamenim vijencima koji se javljaju na mjestima gdje je pokrov prepušten preko vertikalne ravni zida. Sve kupole, kosi krovovi, opšavi, kao i krov munare na ovoj džamiji su prekriveni bakrenim limom.
Centralni prostor džamije je presvođen kupolom sa tjemenom na visini od otprilike 14,80 m od kote poda džamije i spoljne visine do alema oko 15,20 m. Debljina kupole građene od turske cigle-tugle iznosi oko 0,40 m. Kupola ima prečnik 8,80 m, oslanja se na tambur, koji je sa spoljne strane oktogonalnog, a sa unutrašnje cilindričnog oblika. Debljina tambura iznosi oko 0,80 m, a njegova spoljna visina do vijenca iznosi oko 1,80 m. Na svakoj stranici tambura se nalazi prozor. Na uglovima tambur je ojačan pilastrima istaknutim u odnosu na spoljnu ravan zida tambura za otprilike 0,40 m. Prostor zidova i konstruktivnih trompi sa spoljne strane prekriven je malim četvorovodnim krovom, koji je izrađen od bakrenog lima. Isto je pokriven i trostrešni krov trijema.
Prelaz iz kvadratne osnove centralnog dijela u kružni tambur je riješen pomoću četiri trompe. Trompe su postavljene u uglovima objekta, a ispod svake trompe izvedeni su ugaoni stalaktiti. Svaka trompa izvedena je u formi trodijelne kriškaste sferične konstrukcije. Na centralnim dijelovima zidova, između trompi, izvedeni su naglašeni profilisani lukovi.
Nožice lukova se završavaju sa dva reda stalaktita. U sva četiri ugla džamije sa početkom na visini od otprilike 4,90 m izvučeni su ugaoni stalaktiti (kamene konzole ukrašene stalaktitima), formirani u pet redova koji izlaze stepenasto u prostor ispunjavajući ga, a prema vrhu se sužavaju. Osim ovih lukova, četiri slijepa luka se nalaze na džamijskim zidovima a završavaju se ispod donje visine tambura. Između lukova nalazi se osam sfernih trouglova, koji iznad trompi čine neposredni prelaz u prsten tambura. Donja ivica tambura se nalazi na visini oko 9,20 m. Na tamburu su uočljiva dva profilisana kamena vijenca. Prvi ima oblik kružnog kamenog prstena postavljenog u podnožju tambura, a drugi vijenac se javlja kao linija prelaza vertikalne forme zida tambura u zakrivljenu formu kupole. Na tamburu se nalazi osam manjih prozora koji su lučno završeni a između njih su, sa unutrašnje strane, postavljene slijepe prozorske niše ukrašene profilisanim vijencima istog oblika i dimenzija kao i prozori.
Šestostrana kamena munara ima prečnik oko 2 m, njena visina je 31,60 m, a prigrađena je uz desni spoljni zid. Ulaz na munaru je postavljen u desnom uglu molitvenog prostora ispod mahfila. Baza munare je urađena u vidu kubusa poligonalne osnove. Prelaz sa baze na stablo munare je izveden u vidu trapezoidne prizme sa plitkim profilisanim kamenim vijencem. Spoj stabla i šerefeta je izveden obrađenim kamenim klesancima koji daju utisak čaše. Sama ograda šerefeta je urađena kamenom plastikom u obliku čipke sa naglašenim gornjim i donjim profilisanim kamenim vijencem. Kaca munare ispod krovića završava se frizom slijepih arkadica sa prelomljenim lukovima. Na vrhu munare je alem, rađen u bakru, sa četiri jednake jabuke. Alem završava japrakom (motiv lista).
Unutrašnjost džamije je osvijetljena preko jednostavno oblikovanih 25 prozora od kojih se po pet nalazi na bočnim i mihrabskom zidu, dva na ulaznom zidu i po jedan na svakoj strani osmougaonog tambura. Prozori na bočnim i mihrabskom zidu centralnog prostora smješteni su u tri pojasa – po dva u prvom i drugom pojasu i po jedan centralno smješten u odnosu na površinu zida u trećem pojasu. Prozori na ulaznom zidu se nalaze samo u prvom pojasu.
Svi prozori donjeg pojasa su većih dimenzija sa pravougaonim kamenim okvirom čija je donja ivica izdignuta od poda džamije za otprilike 0,50 m. Kod ovih prozora iznad doprozornika se nalazi kameni prelomljeni rasteretni luk. Ovi prozori na spoljnoj strani imaju gvozdene demire koji formiraju rešetku sitnije strukture (5x7 polja). U unutrašnjosti rasteretni luk i pravougaoni kameni ram su obojeni svijetlosmeđom masnom bojom, a prostor pravougaonog polja i luka iznad prozora bojen je smeđom bojom i ukrašen slikanom dekoracijom. Dekoracija je izvedena od debljih linija svijetložute boje. Unutar rasteretnog luka dekoracija počinje polukrugom iz koga izlaze zrake slične sunčevim koje završavaju viticama. Svaka vitica na svom završetku ima stilizovani floralni ornamenat. Sličan motiv vitica pojavljuje se i u prostoru pravougaonog polja.
Prozori drugog horizontalnog pojasa su postavljeni u istim vertikalnim osovinama kao i prozori prvog pojasa, manjih su dimenzija i završavaju se prelomljenim lukom. Sa spoljne strane prelomljeni luk je u istoj ravni sa zidom, ali je naglašen u odnosu na ravan zida (luk je izveden od kamena).
Prozori trećeg pojasa su postavljeni u gornjoj zoni kubusa džamije, po jedan u centralnoj osovini zida, u centru polja zatvorenog lukovima. Ovi prozori imaju iste dimenzije kao i prozori drugog pojasa i završavaju se prelomljenim lukom.
Prozori četvrtog horizontalnog pojasa su postavljeni u osovini svake stranice tambura. Završavaju se prelomljenim lukom i imaju isti oblik kao i prozori trećeg luka, samo su manjih dimenzija.
Ulazni portal, prema opštoj koncepciji i tipološkim odlikama, pripada trećoj grupi portala (podjela prema A. Andrejeviću, 1984. godina). Ovom tipu pripada portal Magribije džamije u Sarajevu, Hadži Alijine džamije u Počitelju i Karađoz-begove džamije u Mostaru. Izvučen je iz ravni džamijskog zida za otprilike 0,25 m i dominira centralnim dijelom sjeverozapadne fasade. Svojom širinom (od 2,48 m) zauzima cjelokupan prostor između sofa a njegova visina iznosi 4,80 m. Unutar ovog isturenog dijela portala nalaze se drvena dvokrilna vrata koja uokviruje masivni kameni dovratnik presveden kamenim segmentnim lukom. I dovratnik i luk su rađeni bez profilacija. Iznad džamijskih vrata nalazi se kamena ploča (veličine 50x150 cm) sa tarihom, smještena unutar pravougaonog polja, uvučenog u odnosu na ravan portala. Iznad tariha je izrađena stepenasto završena niša koja ima oblik istostranog trougla ukrašenog jednim redom stalaktita. Dvokrilna drvena vrata su široka 1,4 m i visoka 2,20 m. Podijeljena su na osam pravougaonih polja koja su ukrašena duborezom geometrijskog oblika.
Mihrab Ali-pašine džamije se sastoji od sedmostrane mihrabske niše čiji je prečnik 1,20 m, a visina iznosi (od poda džamije do vrha mihrabske krune) oko 3,50 m. Otvor niše se stepenasto završava stalaktitnim ukrasima poredanim u pet pojaseva. Ovi stalaktitni ukrasi se postepeno sužavaju tako da zatvaraju udubljenje niše i završavaju se mihrabskom krunom na vrhu. Oko mihrabske niše je izrađen kameni mihrabski ram koji je, u odnosu na ravan džamijskog zida, izvučen otprilike 10 cm. Njegova visina iznosi 4,20 m. Spoljni rub rama je širok 40 cm i bojen je svijetlosmeđom bojom. On nema dekoracije osim što ima dva kruga na sredini sa natpisima iz Kur'ana. Ovaj dio je odvojen od prostora niše profilisanim kamenim vijencem tamnosmeđe boje širine 10 cm. Između kamenog vijenca i mihrabske niše je polje ukrašeno slikanom dekoracijom. Dekoracija je izvedena od debljih linija svijetložute boje na svijetlosmeđoj podlozi. Dio koji se nalazi uz kameni vijenac je dekorisan šestokrakim zvijezdama i rombovima koji su sastavljeni i čine neprekidni lanac. Dva polja lijevo i desno od mihrabske krune su ukrašena stilizovanim floralnim ornamentima.
Minber Ali-pašine džamije je potpuno izrađen od drveta i nalazi se na jugoistočnom zidu džamije, desno od mihraba. Od mihraba je udaljen 0,94 m, a od bočnog zida 1,34 m. Njegove dimenzije su: dužina 3,80 m, širina 0,94 m, a visina 6,40 m. Minber se sastoji od ulaznog portala, koji čini drveni ram, zatim, drvenog stepeništa sa ogradom koje se sastoji od 10 do 12 stepenika sa podestom na vrhu koji se zove ćurs. Ćurs je natkriven krovom piramidalnog oblika, bojen sivom masnom bojom, koji se nalazi na drvenom ramu a završava se alemom na vrhu. Krov minbera nosi osmougaoni tambur koji se oslanja na četiri drvena stubića povezana prelomljenim lukovima. Ispod ćursa se nalazi prolaz koji se završava prelomljenim lukom. Sa obje strane minberskog stepeništa je visoka drvena ograda koja je jednostavno dekorisana. Bočne trouglaste površine, koje se nalaze ispod stepenišnog dijela i ograde stepeništa, zatvorene su i dekorisane jednim većim istostranim trouglom koji ima rub od smeđih letvica. Ispod trougla su tri male niše sa prelomljenim lukovima. Mihrab je bojen masnom svijetložutom bojom, a ukrasi su bojeni smeđim linijama.
Mahfil – desno od ulaza nalazi se drveni mahfil tlocrtnih dimenzija 3,60X2,50 m, koji je oslonjen na jedan kameni stub sa kapitelom oblikovanim kao i kapiteli stubova u trijemu džamije. Mala vrata koja vode na uske, mračne i zavojite stube munare smještena su ispod mahfila na jugozapadnom zidu džamije. Preko njih se dolazi do mahfila. Mahfil je izrađen od drvenih nosivih greda koje su oslonjene na džamijski zid. Ograda je visoka 1 m i izrađena od letvica koje su gusto postavljene pod uglom od 45 stepeni. Cijeli mahfil je bojen bijelom masnom bojom sa ukrasnim linijama u crvenoj boji. Pod je daščani.
Ćurs se nalazi u uglu lijevo od mihraba, izrađen je od drveta i pokriven je ćilimima, kao i cijeli pod džamije.
Harem Ali-pašine džamije
Do pred II svjetski rat, odnosno do 1939. godine, na prostranom groblju uz Ali-pašinu džamiju nalazio se mnogo veći broj nišana. Te godine groblje je prema glavnoj Titovoj ulici smanjeno i pretvoreno u park, a željezna ograda zamijenjena živicom.
Ovo groblje je, svakako, starije od džamije, jer je 1557. godine ovdje sahranjen osnivač džamije Ali-paša. Osim toga, i nekoliko starih šehidskih nišana pokazuje koliko je staro groblje.
Mujezinović bilježi tridesetak nišana u ovom haremu od kojih je trinaest bilo sa natpisom. Danas je u haremu pedeset nišana, od toga petnaest sa natpisom. S lijeve strane džamije nalazi se niz od desetak nišana koji su očigledno tu naknadno postavljeni. Da li su oni pripadali nekada većem haremu ove džamije, pa su tu preneseni prilikom pretvaranja harema u park ili su preneseni iz nekih drugih harema nije poznato.
Ovamo su preneseni i nišani Ajni-dede i Šemsi-dede, koji su se nalazili u posebnom turbetu preko puta Ali-pašine džamije. Osim toga, donesen je i nišan Dženetića Mustafa-bega iz džamije Ćemaluše.
Sa svog prvobitnog mjesta prenesen je i Ali-pašin nišan.
Među spomenicima ovoga groblja naročitu pažnju privlači par nišana sa karakterističnom kapom i oznakama na sve četiri strane kako uzglavnog, tako i nožnog nišana. Na uzglavnom nišanu je kapa šiljata sa prugama, zavraćena sa dva kraja. Sa jedne šire strane isklesane su dvije rozete, a sa suprotne strane četiri rozete s polumjesecom i šakom. S jedne uže strane su luk i strijela, a sa druge nadžak. Nožni nišan, piramidalnog završetka, s jedne šire strane ima dvije ptice okrenute jedna prema drugoj, a na suprotnoj strani su tri rozete i životinja sa zavinutim repom (odbijena glava). Sa jedne uže strane je jedna rozeta, a sa druge je mač i nad njim rozeta. Nišani su visoki jedan metar.
O ovom nišanu Kemura bilježi sljedeće: «S lijevu stranu do puta nalazi se jedan začudan nišan bez tariha, a narodna tradicija kaže da je tu ukopan tatarskog šaha sin, koji je kao žrtva pao pri osnivanju Sarajeva.»
Nad grobom osnivača džamije Ali-paše je veliki postament i na njemu zatvoreni sarkofag od klesanih kamenih ploča sa dva nišana i majstorski izvedenim turbanom na prevoj.
1209.
NATPIS NA NIŠANU IMAMA ŠEJHA MUSTAFE
Faksimil natpisa sačuvao se kod Kemure, ali on ne daje opis spomenika na kome je natpis stajao. Pismo: običan sitan nesh.
«Od posjete grobu svrha je molitva (Dua).
Ono što sam ja danas ti ćeš biti sutra.
Pokojni i umrli šejh Mustafa, sin Mustafin,
imam.
Za njegovu dušu (prouči) Fatihu.
Napisano dvadeset sedmog časnog mjeseca
ševala
Hiljadu dvije stotine i devete godine.»
(18. V 1795)
Vjerovatno je ovaj šejh Mustafa bio imam Ali-pašine džamije.
1218.
NATPIS NA NIŠANU IMAMA IBRAHIMA, SINA MUSTAFA - EFENDIJE
Nadgrobni spomenik sa ovim natpisom ima čatal-turban. Natpis je u prozi, na turskom jeziku, uklesan u pet redaka.
«El-Fatiha. Umrli i upokojeni imam Ibrahim-efendija, sin Mustafin. Godina
1218.» (1803/804)
I ovaj Ibrahim-efendija je, svakako, bio imam Ali-pašine džamije.
U zasebnom mauzoleju uz Ali-pašinu džamiju sahranjeni su Behdžet, sin Mehmed-bega Mutevelića, i Abdulah (Avdo), sin Saliha Sumbula, koji su 1915. godine umrli u Aradu i čiji su posmrtni ostaci preneseni u Sarajevo i sahranjeni u ovom mauzoleju.
Mauzolej se nalazi na samom desnom uglu od ulaza u džamijski harem. Ovaj mauzolej je kameni, građen je od istog kamena krečnjaka kao i džamija, a oblikom podsjeća na džamijski trijem. Njegove dimenzije su otprilike 3,50X3,50 m i postavljen je na betonskoj podlozi visokoj oko 50 cm. Konstrukcija je izvedena od četiri masivna kamena stuba koji nose lučno završene zidove na kojima se nalazi kupola. Stubovi su izrađeni gotovo isto kao i stubovi trijema džamije, a sastoje se od baze, trupa i kapitela sa bogatom dekoracijom. Prelomljeni lukovi koji se nalaze na sve četiri strane mauzoleja, kao i kupola prekrivena limom djeluju vrlo skladno. Unutar mauzoleja su smještena dva velika kamena sarkofaga sa nišanima: Behdžeta Mutevelića, 1897-1915. i Avde Sumbula, 1885-1915, aktivista "Gajreta" koji su umrli u aradskim kazamatima.
866.
NATPIS NA NIŠANU AJNI-DEDE
Nišan sa ovim natpisom ranije je stajao u posebnom turbetu preko puta Ali-pašine džamije, a danas se nalazi u dvorištu ove džamije. Na uzglavnom nišanu, visine 95 cm i osnove 17X17 cm, sa turbanom derviša nakšibendijskog reda, sa dvije strane uklesan je natpis u pjesmi na turskom jeziku. Pismo: dželi-nesh.
اه من الموت بو در كاهك دريدر باب جنت يا تور بونده شه ملك ولاية نديمي حضرت سلطان فاتح غزا اييكه قلدي دلاله هدايت اينه سنده عين ذاتي الفاتحة تجلي نامنه قلدي هوية دريدر ذات باكي روحنه سنده غزا يولنده جون بولدي شهادت جوطي ايتدن دلا هفت اسمان بجو تاريخش از درياي رحمت سنة 866
«O smrti.
Vrata ovog dergaha su rajska vrata,
Jer tu počiva vladar carstva božije
ugodnosti.
On je prijatelj njegovog veličanstva sultana
Kojeg je upućivao na propise o borbi.
Fatiha,
Njegova ličnost, nastojeći da se odrazi
U ogledalu božije upute, sjedinila se
s Bogom
I njegova čista osoba je u grobu,
Jer je on umro u borbi mučeničkom smrću.
Srce, kada preletiš sedam nebesa,
Traži kronogram njegove smrti u moru
božje milosti.
Godina 866.» (1461/62)
866.
NATPIS NA NIŠANU ŠEMSI-DEDE
I nadgrobni spomenik sa ovim natpisom prvobitno je bio u turbetu. Na uzglavnom nišanu, visine 95 cm i osnove 17X17 cm, s turbanom derviša nakšibendijskog reda, s dvije strane uklesan je ovaj natpis u stihovima na turskom jeziku. Pismo: dželi-nesh.
الفاتحة جهان قصر كه سخته ست بنياد درين منزل همه ارام بر باد بيا ايده جو اقكاه شمس دانشته كراماتش مبر دل هيج از ياد اذان ميشد زيارتكاه اقطاب اه من الموت فقيهي كوشهيدا خير جهاد حقيقة شاه و اهل نقشيه بغلش شاه فاتح كرده ارشاد بنج شرط دين تاريخش افتاد جو در راه شهيدي جان ميدار سنه 866
«Palata ovog svijeta je nesigurna temelja,
Svako mirovanje na ovom svijetu je
uzaludno.
Prispjevši počivalištu sunca znanja,
Ne odvraćaj svoje srce od njegovih
otkrovenja.
S ovog položaja kojem hodočaste velikani
svijeta,
Daje pouku mučenik najbolje vojske.
On je uistinu vladar izvidnice.
Njegova mazga je predvodila Fatihovu
vojsku.
Pet stubova vjere daju kronogram njegove
smrti:
Ta on je na putu mučeništva dao svoju dušu.
Godina 866.» (1461/62)
Nišani Ajni-dede i Šemsi-dede ubrajali bi se među najstarije datirane nišane u Sarajevu, pa i u cijeloj Bosni. Međutim, ova dva epitafa, u sadašnjem obliku, mogla su da nastanu malo kasnije, odnosno u prvoj polovini XVII vijeka, kada je obnovljeno turbe u kom su bila sahranjena ova dvojica šehida. Postoji jedna predstavka u stihovima poznatog sarajevskog pjesnika Nerkesije Muhameda, autora i ovih dvaju epitafa. Sami oblici nadgrobnih spomenika svjedoče da su i natpisi kasnije nastali.
Ajni-dede i Šemsi-dede, kako smo ranije vidjeli, bili su sahranjeni u zasebnom turbetu preko puta Ali-pašine džamije u Titovoj ulici, upravo pred zgradom Higijenskog zavoda. Turbe je porušeno 1950. godine, a ova dva nišana prenesena su u dvorište Ali-pašine džamije. Turbe je bilo poznato kao Gaziler-turbe (turbe junaka). Bila je to obična građevina od drveta i ćerpiča, pokrivena ćeremitom. U turbetu su postojale dvije drvene kubure (sarkofaga) s nišanima.
U groblju uz Ali-pašinu džamiju sahranjeni su i:
5. Muški nišan sa turbanom, dimenzija 22x22x166, postavljen na kameni sarkofag, dimenzija 134x243x94 cm, bez natpisa. Prema kazivanju džematlija džamije, ovo bi mogao da bude mezar osnivača džamije Ali-paše.
6. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 35x16x72 cm, sa ovim natpisom:
مرحومه امهانه بنت الحاج مصطفي علمدار روحيجون الفاتحة سنة 1262 م 9
Pomilovana Umihana, kći Mustafe bajraktara. Fatiha za njenu dušu. Godina 1262, 9. muharem.
7. Muški nišan sa turbanom u gužve. Samo turban viri iz zemlje.
8. Muški nišan sa turbanom u gužve, dimenzija 17x16x80 cm.
هذا قبر حاجي ابراهيم ...... روحيجون الفاتحة سنه 1292
Ovo je kabur Ibrahima .......(oštećeno). Fatiha za njegovu dušu. Godina 1292. (1875/76)
(M. Mujezinović, str. 404, poimenični spisak sahranjenih u haremu ove džamije. Riječ je o hadži Ibrahimu, sinu hadži Ahmeda Odobašića.)
9. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 30x12x35 cm, obrastao u živicu. Moguće je bilo pročitati samo godinu, 1286. (1869/70)
10. Muški nišan sa turbanom u gužve. Samo turban viri iz zemlje.
11. Jednostavan nišan u obliku stele, obrastao u živicu. Ima natpis ali mu je nemoguće prići da se natpis pročita.
12. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 33x12x100 cm, obrastao u živicu.
اه من الموت المرحومه و المغفوره لها فاطمه خاتون بنت الحاج علي ... روحيجون الفاتحه سنه 1245 م 9
O smrti. Pomilovana i oproštena Fatima-hatun, kći Alije... Fatiha za njenu dušu. Godina 1245, 9. muharem. (11.7.1829)
13. Muški nišan sa neobičnom kapom, dimenzija 26x26x104 cm, bez natpisa. Na prednjoj strani nišana su isklesani ruka, polumjesec i dvije rozete, na desnoj strani je isklesana sjekira, a na lijevoj luk i strijela. Nožni nišan, piramidalnog završetka, s jedne strane ima uklesane dvije ptice okrenute jedna prema drugoj, a sa druge isklesane strane tri rozete i životinju sa zavrnutim repom.
14. Muški nišan sa čatal-turbanom, dimenzija 23x23x150 cm. Nožni nišan ima okruglu osnovicu.
زيارتدن مراد اولان بوكون بكا ايسه يارين سكا در المرحوم و المغفور الامام الشيخ مصطفي بن مصطفي روحلر ايجون الفاتحة حرر في اليوم سابع و العشرين من شوال المكرم لسنة تسع و مائتين و الف
Svrha posjete mezaru je dova. Ono što sam ja danas ti ćeš biti sutra. Pomilovani i oprošteni imam šejh Mustafa, sin Mustafin. Fatiha za njegovu dušu. Napisano 27. ševala časnog, godine 1209. (18.5.1795)
15. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 37x11x70 cm, bez natpisa.
16. Muški nišan sa čatal-turbanom, kvadratne osnovice 19,5x19,5 cm i visine 98 cm.
الفاتحة المرحوم و المغفور الامام ابراهيم افندي بن مصطفي افندي روحيجون الفاتحة سنة 1218
Fatiha. Pomilovani i oprošteni imam Ibrahim-efendija, sin Mustafe-efendije. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1218. (1803/804)
17. Muški nišan sa turbanom u gužve, dimenzija 19x21x106 cm, bez natpisa.
18. Muški nišan sa turbanom, dimenzija 18,5x18x146 cm. Na jednoj strani nišana je isklesana lijepa cvjetna dekoracija.
انما يوبي الصابرون زمره اشرافدن ايدي بو جنتيك نام بنام اسم حاجي مصطفي بك ابن فيظ الله اغا جدي اسماعيل بكك هب روحلريينه خير دعا جد اعلاسي بو بوسنه فتح ايله ايتدي غزا عمريني يتمشدن تجاوز ايدي بو ذات محارم علميله عامل سزادر رحمت مولا خدا سويلدي راقم وفاتن نظميله تاريخ تام جنتي فردوس ماوي ده مقامي مصطفي سنة 1291 في 221 را
Zaista će strpljivi biti nagrađeni. Ovaj poznati Dženetić pripadao je ešrafu, ime mu je hadži Mustafa-beg, sin Fejzulah-age, unuk Ismail-bega, neka im svima ide lijepa molitva. Njegov davni predak borio se pri osvajanju Bosne, a poštovani Mustafa-beg prešao je sedamdeset godina. Postupao je po nauci islama i zaslužio Božju milost. Rakim mu u pjesmi reče tarih: „Dženeti firdevs neka je utočište Mustafi.“ 21. rebiul-evel 1291. (8.5.1874)
Nišan Dženetić Mustafe-bega prenesen je iz Ćemaluše džamije u ovaj harem.
19. Muški nišan s velikim turbanom u gužve, dimenzija 20x20x108 cm, bez natpisa. Obim turbana je 156 cm.
20. Muški nišan s velikim turbanom u gužve, dimenzija 23x23x137 cm, bez natpisa. Obim turbana je 153 cm.
21. Mali muški nišan s turbanom, dimenzija 17x12x56 cm, bez natpisa.
22. Muški nišan sa turbanom s izbočinom na desnoj i na lijevoj strani. Nišan je bez natpisa, a njegove dimenzije su 30x20x145 cm.
23. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 36x 11x58 cm.
هو الباقي اوجنجراردن هما....اركانندن بوسنه و هرسك فرقه صكريه قوياندن سادنكر احمد حمدي باشا حضرتلره ...
On je Vječni.
24. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 35x12x90 cm.
اه من الموت طوبي لمن رجي منه يزدان المرحومه و المغفوره حاج قيه بنت ابراهيم روحيجون الفاتحة سنة 1257 في 11 ر
O smrti. Blago onome ko se u Boga uzda. Pomilovana i oproštena hadži Kija, kći Ibrahima.
Fatiha za njenu dušu. Godina 1257, 11. rebiul-evel. (2.5.1841)
25. Muški nišan s turbanom, dimenzija 14x14x58 cm, potonuo u zemlju.
26. Muški nišan s turbanom, utonuo u zemlju, dimenzija 17x16x58 cm.
27. Muški nišan s derviškim turbanom, dimenzija 18x18x68 cm. Bez natpisa.
28. Muški nišan s turbanom u gužve, dimenzija 21x20x98 cm. Bez natpisa.
29. Muški nišan s derviškim turbanom, dimenzija 20,5x20,5x110 cm, bez natpisa.
30. Muški nišan s turbanom u gužve, dimenzija 20x20x67 cm, bez natpisa.
31. Muški nišan sa aginskim turbanom, dimenzija 19x23x76 cm.
32. Muški nišan sa čatal-turbanom, dimenzija 24x24x90 cm.
اه من الموت زيارتد مراد اولان دعا در بوكون بنا ايسه يارين سكا المرحوم والمغفور له مصطفي....
O smrti. Svrha posjete kaburu je dova. Ono što sam ja danas ti ćeš biti sutra.. Pomilovani i oprošteni Mustafa ...(ostatak natpisa je u zemlji).
33. Muški nišan sa turbanom u gužve, dimenzija 20x19x120 cm.
اه من الموت الموت شراب كل الناس شاربه و القبر باب كل الناس داخله المرحوم والمغفور له اودوباشازاده الحاج مصطفي علمدار بن عبدي روحيجون الفاتحة سنة 1237
O smrti. Smrt je piće koje će svako popiti, grob je prolaz kroz koji će svako proći. Pomilovani i oprošteni Odobašić hadži Mustafa, bajraktar, sin Avdije. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1237. (1822)
34. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 32x12x54 cm, bez natpisa.
35. Muški nišan sa turbanom u gužve, dimenzija 20x20x100 cm.
المرحوم و المغفور يماق حسين روحيجون الفاتحة سنة 1221
Pomilovani i oprošteni Jamak Husein. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1221. (1806/07).
36. Muški nišan sa turbanom u gužve, dimenzija 17x18x68 cm, bez natpisa.
37. Muški nišan sa turbanom, dimenzija 37x24x155 cm, bez natpisa. Ovo je stari nišan, jednostavne obrade sa izbočinama sa strane nišana. Nožni nišan ima oblik stele, dimenzija 44x25x182 cm.
38. Kamena stela dimenzija 60x20x68 cm.
39. Kamena stela dimenzija 55x15x71 cm.
40. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 30x20x94 cm.
41. Kamena stela sa polumjesecom i sa po dvije izbočine sa svake strane, dimenzija 48x22x102 cm.
42. Kamena stela sa po dvije izbočine sa svake strane, dimenzija 44x21x70 cm.
43. Kamena stela dimenzija 37x12x73 cm.
44. Kamena stela sa polumjesecom i izbočinama, dimenzija 48x30x70 cm. Nožni nišan u obliku stele (možda je ovo i poseban nišan), dimenzija 57x26x145 cm.
45. Muški nišan s turbanom u gužve, dimenzija 20x20x104 cm.
المرحوم و المغفور له صراج عبد الحامد علمدار روحيجون الفاتحة سنة 1064 ر ج 27
Pomilovani i oprošteni sarač Abdulhamid, alemdar. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1064, 27. redžep. (13.6.1654)
46. Kamena stela dimenzija 36x24x150 cm. Nožni nišan u obliku stele, dimenzija 42x23x140 cm.
47. Muški nišan sa turbanom, jednostavne izrade, dimenzija 50x30x180 cm. Nožni nišan u obliku stele, dimenzija 44x33x155 cm.
48. Muški nišan sa derviškim turbanom, dimenzija 28x17x104 cm, bez natpisa.
49. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 36x14x102 cm, bez natpisa.
50. Muški nišan sa turbanom u gužve, dimenzija 38x20x130 cm, bez natpisa.
NATPIS NA ČESMI IDADIJI
Prepis hronostiha nalazi se kod Kreševljakovića (Vodovodi, str. 38), koji kaže da se ploča sa ovim natpisom nalazi u Zemaljskom muzeju. Međutim, tamo je nismo našli. Natpis je, prema Kreševljakovićevom mišljenju, imao pet dvostiha, ali su pročitana samo dva sljedeća stiha, jer je ploča bila razbijena i usljed toga natpis nečitljiv.
«Hilmijo, čestitah (izgradnju česme ) mojim
potpunim tarihom:
Dođite, žedni protekla je česma Idadija.
(Godina 1291).» (1874)
Na prostoru na kom se nalazila zgrada željezničke direkcije postojala je niža vojnička škola zvana Idadija (otvorena 1837. godine). Uz nju je 1874. godine podignuta česma, po ovoj školi nazvana Idadija. To je najveća česma podignuta u Sarajevu u tursko doba (Mujezinović, 1998, str. 402-408).
Česma je kamena i nalazi se na samom ulazu u Ali-pašinu džamiju. Postavljena je na kamenim pločama sa odvodom iz kog voda iz česmi neprestano otiče. Sastoji se od dva dijela, i to donjeg, koji ima oblik polulopte, podijeljenog na sedam kriškolikih dijelova a svaki ima po jednu cijev iz koje izlazi voda, i gornjeg koji ima oblik piramide. Na dijelu na kom se sastavljaju donji i gornji dio nalaze se dva kamena profilisana vijenca.
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Na osnovu zakonske odredbe, a rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine u Sarajevu broj 697/50 iz 1950. godine, Ali-pašina džamija u Sarajevu stavlja se pod zaštitu države.
Na osnovu zakonske odredbe, a rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine u Sarajevu broj 02-625-3 iz 1962. godine, Ali-pašina džamija u Sarajevu upisana je u registar nepokretnih spomenika kulture.
Prostornim planom Republike Bosne i Hercegovine do 2002. godine Ali-pašina džamija u Sarajevu je evidentirana i valorizovana kao spomenik 0 kategorije.
Na Privremenoj listi nacionalnih spomenika Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Ali-pašina džamija u Sarajevu se nalazi pod rednim brojem 503.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Tokom 1884. godine izvršena je restauracija džamije koju je vodio zagrebački arhitekta Ćiril Iveković. (Nemamo tačnih podataka o tome koji su radovi na objektu tom prilikom izvođeni.).
Posljednja restauracija rađena je od aprila do jula 2004. godine a prema projektu Ali-pašina džamija Sarajevo, Projekat rekognosticiranja koji je izradio Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo 2003. godine. Projektant je bio Amer Sulejmanagić, koji je nadzirao radove na restauraciji Ali-pašine džamije.
Tom prilikom izvršeni su sljedeći radovi:
- zamjena starog bakrenog lima i podloge novim, i to na kupolama, kosim krovovima, opšavima i munari,
- zamjena oštećenih kamenih blokova,
- čišćenje i pranje kompletnih fasadnih zidova,
- injektiranje zida na mjestu gdje je bila pukotina (iznad mihraba).
5. Sadašnje stanje dobra
Uvidom na licu mjesta u decembru 2004. godine utvrđeno je sljedeće:
- Ali-pašina džamija se nalazi u relativno dobrom stanju,
- gotovo svi radovi na eksterijeru objekta su završeni osim na donjem dijelu munare,
- gdje je vidno oštećenje.
- u enterijeru su vidljive fleke na zidovima džamije.
III – ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom («Službeni glasnik BiH» br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:
A) Vremensko određenje
B) Istorijska vrijednost
C) Umjetnička i estetska vrijednost
i. Kvalitet obrade,
iii. Proporcije,
iv. Kompozicija,
v. Vrijednost detalja,
vi. Vrijednost konstrukcije.
D) Čitljivost
iv. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru,
v. Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom periodu.
E) Simbolička vrijednost
i. Ontološka vrijednost,
ii. Sakralna vrijednost,
iii. Tradicionalna vrijednost,
iv. Vezanost za rituale ili obrede,
v. Značaj za identitet grupe ljudi.
F) Ambijentalna vrijednost
ii. Značenje u strukturi i slici grada,
iii. Objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja.
G) Izvornost
i. Oblik i dizajn,
ii. Materijal i sadržaj,
iii. Namjena i upotreba,
iv. Tradicija i tehnike,
vi. Duh i osjećanja,
vii. Drugi unutrašnji i spoljni činioci.
H) Jedinstvenost i reprezentativnost
i. Jedinstven ili rijedak primjerak određenog tipa ili stila.
I) Cjelovitost
i. Fizička cjelovitost (kompaktnost),
ii. Homogenost,
iii. Zaokruženost (kompletnost).
Sastavni dio ove odluke su:
- kopije katastarskih planova,
- zk. izvod, posjedovni list,
- foto-dokumentacija,
- grafički prilozi.
Dokumentacija u prilogu odluke je javna i dostupna zainteresovanim licima. Uvid u dokumentaciju može da se izvrši pismenim zahtjevom Komisiji.
Korišćena literatura
1911. Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine XXIII, Kemura, Šejh Sejfudin, Sarajevske džamije i druge javne zgrade u tursko doba, LI. Hadim Ali pašina džamija na gornjim Hisetima, Sarajevo, 1911.
1939. Kreševljaković, Hamdija, Vodovodi i gradnje na vodi u starom Sarajevu, izdanje Gradske štedionice opštine grada Sarajeva, Islamska dioničarska štamparija, Sarajevo, 1939.
1953. Bejtić, Alija, Spomenici osmanlijske arhitekture u Bosni i Hercegovini, separat – Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, sv. III -IV, Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 1953.
1969. Bejtić, Alija, Stara sarajevska čaršija jučer danas i sutra – osnove i smjernice za regeneraciju, Gradski zavod za zaštitu i uređenje spomenika kulture Sarajevo, Sarajevo, 1969.
1972.-1980. Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu, Prostorni plan Bosne i Hercegovine; Faza «B» - valorizacija prirodne i kulturno-historijske vrijednosti, Sarajevo, 1980.
1984. Andrejević, Andrej, Islamska monumentalna umetnost XVI veka u Jugoslaviji – kupolne džamije, Filozofski fakultet u Beogradu, Institut za istoriju umetnosti, Beograd, 1984.
1996. Čelebi, Evlija, Putopis – odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 1996.
1997. Kurto, Nedžad, Sarajevo 1462 -1992, Printing and Publishing House, Sarajevo, 1997.
1998. Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga I, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 1998.
2000. Materijali iz Kantonalnog zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo, Prijava za upis na listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2000.
2003. Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo, Ali-pašina džamija Sarajevo, Projekat rekognosticiranja, Sarajevo, 2003. godina.
Materijali iz Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine
Materijale snimljenog harema Ali-pašine džamije izradio Hazim Numanagić, orijentalista, Sarajevo, juni 2005. godine
(1) Na restauratorskim radovima arh. Ćirila Ivekovića 1884. godine vidimo intervenciju naučnika čija je kreativnost potisnuta u drugi plan kako bi se istakla objektivna vrijednost građevine. On izvrsno uočava da je građevina formulisana na osnovu jednostavnog principa: jedan prostor jedna konstrukcija. Da bi arhitektonski «šavovi» bili očigledniji, on uklanja malter i ističe konstruktivni oblik kao osnovni gradivni elemenat arhitektonske cjeline. Svi čisti geometrijski oblici su istaknuti na ovom objektu u savršenom skladu kom se ne može ništa dodati, ali ni oduzeti (Kurto, 1997, str. 38).
(2) Sve dimenzije date u tekstu su preuzete iz: Ali-pašina džamija Sarajevo, Projekat rekognosticiranja, koji je izradio Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo 2003. godine.
|
