Status spomenika -> Nacionalni spomenik

            Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 23/03.

            Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 04. do 08. marta  2003. godine, donijela je

O D L U K U

I

Građevinska cjelina - Crkva sv. Arhanđela sa nekropolom stećaka u Veličanima, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik izgrađen je na k.č. broj 3210, k.o. Veličani, opština Trebinje, Republika Srpska.

Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene u skladu sa Aneksom 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske” broj 9/02).

II

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, rehabilitaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedii sredstva za izradu i provođenje potrebne tehničke dokumentacije za rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

I zona zaštite obuhvata k.č. br.3209 i 3210, odnosno objekat Crkve sv. Arhanđela u Veličanima sa nekropolom stećaka , uključujući Spomen-kapelu žrtvama II svjetskog rata. U sklopu ove zone utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

§         dozvoljeno izvođenje isključivo konzervatorsko-restauratorskih radova, uz odobren projekat i stručno nadziranje službe zaštite naslijeđa na nivou Republike Srpske (u daljem tekstu: nadležna služba zaštite),

§         zabrana odlaganja svih vrsta otpada,

§         zabrana poljoprivrednih radova,

§         zabrana obavljanja svih radova na infrastrukturi osim u izuzetnim slučajevima uz odobrenje nadležnog ministarstava i stručnog nadziranja nadležne službe zaštite,

§         zabrana izgradnje objekata čija djelatnost može da dovede do oštećenja nacionalnog spomenika.

II zona zaštite obuhvata radijus od 100 m od zaštićene zone I. U sklopu ove zone utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

§         dozvoljena isključivo stambena izgradnja maksimalnog gabarita 10x12 m i maksimalne visine 6,50 m do početka krovišta, odnosno spratnosti P+1,

§         zabranu odlaganja svih vrsta otpada,

§         zabrana izgradnje industrijskih objekata,

§         zabrana lokacije potencijalnih zagađivača okoline,

§         zabrana izgradnje postrojenja za eksploataciju prirodnih bogatstava.

Vlada Republike Srpske dužna je posebno da obezbijedi izradu Elaborata za zaštitu nekropole stećaka, kao i Elaborata zaštite Crkve sv. Arhanđela u Veličanima.

Elaborati moraju da sadržavaju sve mjere na osnovu kojih će se izvršiti radovi na sanaciji oštećenih nadgrobnih spomenika i oštećenja nastalih na objektu crkve.

IV

Stavljaju se van snage svi provedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje u Republici Srpskoj, nadležnoj službi zaštite, opštinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - IV ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Prema članu V, stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH» i «Službenom glasniku Republike Srpske».

            Ovu odluku Komisija  je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović,  Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 08.2-6-137/03-8                                                                          

04. marta 2003. godine

Sarajevo                       

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, člana 2. stava 1. “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

Komisija je na sjednici održanoj 30. juna 1998. godine donijela odluku o stavljanju Građevinske cjeline Crkve sv. Arhangela u Veličanima sa nekropolom stećaka na Privremenu listu nacionalnih spomenika, pod rednim brojem 733.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. i člana 39. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

-         dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (prepis posjedovnog lista, opština Trebinje, od 25. februara 2003. godine, sa kopijom katastarskog plana),

-         podatke o dosadašnjoj zakonskoj zaštiti dobra, podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

-         istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korištenja dokumentacije u sklopu ove odluke.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o lokalitetu 

Lokacija

Selo Veličani je smješteno u centralnom dijelu Popovog polja – istočna strana, uz put Mostar-Ljubinje-Trebinje, opština Trebinje, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina. Pravcem preko Zavale udaljeno je od obale Jadranskog mora 15 km.

Istorijski podaci

U okviru savremenog pravoslavnog groblja nalazi se pravoslavna crkva, Crkva sv. Arhanđela Mihajla, i nekrolopa stećaka. Cijeli kompleks nalazi se na lokalitetu “Crkva”, u ravnici ispod sela, oko njegove sredine, pokraj pomenutog puta.

Ime Veličana u spomenicima srednjeg vijeka ne postoji. U Popovu se 1388. i 1466. godine pominje  Velika Vas - sada tog imena nema.  Selo Velika Vas se nalazilo blizu Zavale koja se pominje 1372. godine “Lupeži iz Popova od Zavale”, i 1436. godine  “Ljudi kneza Grgurevića (Nikolića) de villa de Sauala et Velichi Uast" (Jireček 1892, str. 285).

            Veličani su bili manji kulturni centar u sjevernom dijelu Popovog polja. Naziv sela upućuje na više feudalne slojeve, što dokazuju i nalazi iz grobova u nekropoli. Ovdje se sahranjivao, a vjerovatno i živio rod Ćihorića - Drugovića. Ćihorići su bili nasljedni župani Popova u vrijeme prevlasti Sankovića-Draživojevića u XIV vijeku.

Nekropola stećaka se razvila oko neke ranije crkve čija starost još nije proučena. Njeni ostaci se vide u dnu apside današnje crkve i to sa njene spoljne strane, na jugoistočnom dijelu. Zanimljivo je da je mjesna crkva posvećena sv. Mihajlu, jednom od najstarijih patrona u našim krajevima. Savremeni ukopi poremetili su homogenost srednjevjekovne nekropole (Filipović, 1959, 176; Bešlagić, 1966,str. 22 i 25; Anđelić, 1983, str. 73).

Prema podatku iz natpisa monahinje Polihranije i paleografskim odlikama natpisa Rađa Galčića, na nekropoli se ukopavalo sigurno od druge polovine XIV do polovine XV vijeka, a kontinuitet je nastavljen i kasnije izgradnjom Crkve sv. Arhanđela Mihaila u osmanskom periodu. Svih sedam navedenih ličnosti u natpisu na njenom stećku, pominju se u aktima Dubrovačkog arhiva od 1332. do 1399. godine (Jireček, 1892, str. 279-285). 

O Radači Čihorić, odnosno monahinji Polihraniji, rođenoj Draživojević, do sada nisu nađeni arhivski podaci. O njenom mužu Nencu Čihoriću i njegovoj braći-Vratku, Dabiživu i Stjepku, te o njenom sinu Dabiživu, kao i o članovima ugledne vlastelinske porodice Čihorića na području Huma i Trebinja, te o njenom ocu Miltenu  i njenom bratu kaznacu Sanku, kao i o uglednoj porodici u kojoj se rodila Draživojevićeva, postoji više podataka u Dubrovačkom arhivu. Polihranijin sin Dabiživ, koji joj “postavi biljeg” bio je župan Dabiživ Nenčić ili Čihorić,koji se pominje u istorijskim izvorima od 1383. do 1399. godine, kada se posljednji put javlja kao svjedok u povelji Radića Sankovića (Jireček 1892, str. 280-285).

U povelji od 02. novembra 1465. pominje se selo Galčić, sa još dva sela u Popovu. Selo Galčići, udaljeno 2 kilometra sjeverozapadno od Veličana, dobilo je ime po nekom feudalcu Galčiću, koji je pokopan u Veličanima (Vego, 1962, str. 226).  Selo Galčić nije imalo, a nema ni danas svoju crkvu, već im je zajednička crkva u Veličanima. Nekada su se i pokopavali u Veličanima (Filipović 1959, str.178). 

Današnja Crkva sv. Arhanđela obnovljena je u XIX vijeku. Podatak o obnovi vidljiv je iznad ulaznih vrata u crkvu, gdje je uklesana 1863. godina.

U toku II svjetskog rata objekat je doživio teška ratna razaranja. Uz crkvu je 1990. godine napravljena Memorijalna kapela civilnim žrtvama područja Veličana, stradalim u II svjetskom ratu.

Dosadašnja zakonska zaštita

            Objekat Crkve sv. Arhanđela sa nekropolom stećaka ranije nije bio stavljen pod zaštitu niti je bio evidentovan kao spomenik kulture

2. Opis spomenika

Crkva sv. Arhanđela pripada tipu jednobrodnih crkvi sa polukružnom apsidom i malim zvonikom na preslicu. Sadašnja crkva najvjerovatnije je samo obnovljen hram na mjestu starijeg, srednjevjekovnog objekta, koji je tu postojao u vrijeme kada je nastajala nekropola. Ostaci starijeg objekta vidljivi su na istočnom dijelu crkve, gdje su u donjim zonama apside uočljivi kameni blokovi drugačije obrade i drugačijih dimenzija.

Kao i kod ostalih objekata ovog tipa u Hercegovini, građevinski materijal za zidanje Crkve sv. Arhanđela je krečnjak. Blokovi su u ovom slučaju pravilne pravougaone forme i njihove dimenzije se kreću od 25 - 30 cm. Sa spoljne strane blokovi su štokovani i redani u pravilne horizontalne redove. Horizontalne i vertikalne spojnice su vrlo tanke, što pokazuje da su i ostale strane blokova fino obrađene. Debljine zidova su različite i kreću se od 45 cm na zapadnoj strani objekta, pa do 80 cm u istočnom dijelu – mjereno na zidu kod apside. Kameni blokovi međusobno su spojeni krečnim malterom.

Crkva je spoljne dužine 9,72 m (bez apside) i širine 7,60 m. Apsida je polukružna i sa spoljne i sa unutarnje strane i njen obim, mjereno izvan objekta iznosi 7,90 m. U osovini apside se nalazi manji prozorski otvor čije svijetle mjere iznose: širina 0,20 i visina 0,50 m.

Ulaz u crkvu nalazi se sa zapadne strane i naglašen je istakom koji prati vertikalne linije zvonika. Ovaj istak izlazi iz ravni zida 16 cm i horizontalno je raščlanjen na četiri cjeline odvojene srednje plitkim vijencem sa dekoracijama u vidu tordiranog užeta. Prvu cjelinu čini portal sa jednostavnom lunetom i pravougaonim vratima, drugu – dio sa suženjem i na kome se nalazi kamena ploča sa vremenom obnove objekta (1863), treću – dio sa okruglim kamenim prozorom  - okulusom i četvrtu cjelinu čini zvonik na preslicu, karakterističan za ove krajeve, s tim da je u ovom slučaju zvonik sa samo jednim zvonom.

Unutarnja širina objekta iznosi 6,25 m, mjereno u zapadnom dijelu objekta, dok je dužina mjerena po osovini istok – zapad  8,42 m. Apsida je dužine 2,40 m i njoj su uzidane niše za proskomidiju i đakonikon.

U enterijeru se nalaze dva para kamenih pravougaonih slobodnostojećih stubova dimenzija 35x50 cm sa kapitelima, na koje se oslanjaju podužni lukovi na koje se oslonja bačvasti svod naosa. Razmak između ovih stubova mjereno podužno iznosi 2,40 m, a poprečno oko 3,45 m. 

U enterijeru se nalazi drveni ikonostas sa jednostavnim carskim dverima. Popločanje objekta, kao i stubovi i kapiteli stubova, novijeg su datuma. Kvadratične kamene ploče postavljene su dijagonalno u odnosu na pravac istok – zapad.

Crkva je u cjelini pokrivena kamenim pločama, sa karakterističnim preklopom na sljemenu, i to na dijelu uz sami zvonik i na dijelu u dužini od 0,70 m na istočnoj strani objekta. Ostali dio sljemena pokriven je sljemenjacima od gline, što je s obzirom na boju urađeno nedavno. Apsida je takođe pokrivena kamenim pločama.

Svjetlost u crkvu prolazi kroz tri lučna prozorska otvora na južnom i sjevernom zidu objekta i kroz prozorski otvor na apsidi. Raspored otvora ima logičan položaj i simetričan je u odnosu na raspored unutarnjih konstruktivnih elemenata objekta. Svijetle dimenzije prozorskih otvora su 0,40 m širine i 1,03 m visine. Kameni okviri prozorskih otvora blago su zakošeni prema vani i sačinjeni su od po četiri kamena bloka. Ulazna vrata su širine 80 cm i visine 1,75 m.

Nekropola stećaka

Zatečeno stanje u periodu izmedu 1960. i 1964. godine, kada je sistematski prikupljana građa o nekropolama stećaka u Popovom polju, pokazalo je da na groblju u Veličanima postoje 62 spomenika. Stećci su bili rasporedeni u dvije glavne grupe od kojih je prva zapadno, a druga istočno od objekta crkve. Obje grupe su pravilne orjentacije zapad-istok.

Od ukupnog broja stećaka (62) na  ploče je otpadalo 31, sanduke 20 i 1 sljemenjak. Uz to su konstatovane još 2 krstače i 8 primjeraka u obliku stubaca. U trećem redu stećaka zapadno od crkve vidljivi su grobovi oivičeni manjim kamenovima. U zapadnom dijelu nekropole, nekoliko metara pred ulazom u crkvu i u sjevernozapadnoj strani groblja uz nekropolu stećaka, nalazi se veća koncentracija savremenih grobova.

Spomenici su dobro obrađeni, ali su neki utonuli, a znatan broj ih je oštećen. (Bešlagic, 1971, str.  394).

Orijentacija stećaka je pravilna: zapad-istok.    

Ukrašeno je ukupno 18 primjeraka: 1 sljemenjak, 7 sanduka, 6 ploča, 2 krstače i 2 stupca. Najbrojniji motivi ukrasa na stećcima su bordure i frizovi od kosih paralelnih crta (na planu stećci br 4, 10) ili povijene lozice sa trolistovima, tordirana traka (stećci br. 6, 8, 9, 10); rozete (stećci br.1,4) i krstovi (stećci br. 7, 12). Na nekim stećcima javljaju se štitovi sa mačevima, polujabuke (stećak br.11), polumjesec (stećci br. 2, 11) tordirane trake, a kao pojedinačni motivi tu su još mač (stećak br.11), ljiljan (stećak br.8) i kvadrat (stećak br.12).

Stećak br. 1-veliki sanduk (2x1.33x ? m) utonuo u zemlju. Na vodoravnoj strani ima 5 rozeta, od toga jednu u centru i po jednu na svakom uglu.

Stećak br. 2-sanduk (1.7x1.1x0.40 m). Na vodoravnoj strani ima plastičan polumjesec.

Stećak br. 3-oveći sanduk (1.93 x 1.10 x  0.53 cm). Na vodoravnoj strani ima borduru od kosih paralelnih linija i povijene linije sa trolistovima. Na čeonoj, zapadnoj strani, onoj koja je okrenuta crkvi i posjetiocu, urezan je natpis u tri reda koji  u transkripciji glasi:

A SE LEŽI  RAC (RAĐ) GALČIĆ NA SVOJOJ PLEMENITOJ.

Neke paleografske osobine natpisa su karakteristične za XV vijek. Prema oskudnim iistorijskim podacima o formiranju sela Galčića s početka druge polovine XV vijeka, kao i po grafiji, vjerojatno je ovaj natpis urezan u prvoj polovini XV vijeka (Vego, 1962, str. 226). Ispod stećka je istražen grob. Rađ Galčić je položen u četverougaonu grobnicu uokvirenu tesanim kamenim pločama i pokrivenu kamenim poklopnicama. Bez priloga (Kojić-Wenzel, 1968, str. 141-142).

Stećak br. 4-velika ploča (2.05 x1.4x 0.26 m) Na vodoravnoj strani slabo vidljiva bordura od kosih paralelica.

Stećak br. 5-ploča (2.1 x 1.23 x 0.25 m). Na vodoravnoj strani osmolisna rozeta.

Stećak br. 6-sanduk (1.85 x 0.92 x 0.6 m). Na svim uspravnim stranama ima arkade čiji se tordirani lukovi šiljasto završavaju. Iznad arkada tordirana traka.

Stećak br. 7-ploča (1.9 x 1.16 x 0.18 m) oštećena i utonula. Na istočnom kraju (kod glave) uglavljena uspravna ploča na čijoj se zapadnoj čeonoj strani nalazi plastičan krst.

Stećak br. 8-visoki sljemenjak na postolju, (1.78 x 0.72 x 1.32 m), okrnjen i napukao. Ivicama timpanona i uspravnih strana, kao i između krova i sanduka je tordirana traka. Na uspravnim stranama su arkade sa plastičnim stubovima i lukovima. Na zapadnom zabatu je prikaz plastičnog ljiljana, a ispod njega na zapadnoj strani sanduka, između lukova arkada je mali peroliki plastični dodatak. Ispod stećka je je utonula ploča koja je služila kao postolje. U grobnici, dubokoj oko 1.40 m, ukovirenoj i poklopljenoj tesanim kamenim pločama solidno zazidanim čistim krečnim malterom, nalazio se pokojnik sahranjen u dugoj haljini sa srebrnim, pozlaćenim trakama. Desno od lobanje nađena je kao prilog kupasta staklena čaša sa isturenim širokim obodom. Tijelo čaše, od tankog bijelog stakla, visine 8 cm, je  ukrašeno sitnim aplicikovanim kapljicama, a obod dna  talasastom trakom. Radioničko porijeklo ove čaše još nije ustanovljeno.Čaše istog tipa, debljih stijenki i drugačije boje nađene su u Sarajevu, Gackom i na Bobovcu, i sigurno su datovane u XV vijek.U grobu je bio i jedan dubrovački novčić emisije od polovine XIV do polovine XV vijeka  Stilske paralele u dekoraciji grobova br. 8 i 9 daju elemente za dataciju ovog groba u drugu polovinu XIV vijeka (Kojić-Wenzel ,1968, str. 143-150).

Stećak br. 9-visoki sanduk (185 x 80 x 108 cm) postavljen na postolje debelo 30 cm.. Na svim uspravnim stranama su polukružne arkade , a ispod njih bordura u vidu tordirane trake. Arkade završavaju račvasto. Na površinama interkolumnijuma, počev od zapadne, čeone, preko južne, bočne strane, i tako dalje, urezan je natpis, koji u transkripciji glasi:

† V IME O [T]CA I S[I]NA I S[VE]T[A]GO D[U]HA. SE LEŽI RABA B[O]ŽIA POLIHRANIJA A ZOVOM’ MIR’SKIM’ GOSPOJA RADAČA, ŽOUPANA NEN’CA ČIHORIĆA KUĆNICA, A NEVJESTA ŽUPANA VRAT’KA I SLUGE DABIŽIVA I TEP’ČIJE STIPKA, A KĆ’I ŽUPANA MIL’TJENA DRAŽIVOJEVIKA A KAZN’CU S’N’KU (SANKU) SESTRA. A POSTAVI S’ BJILJEG NE S[I]N’ DABIŽIV’ S B[O]ŽIOM’ POMOŠĆIJU SAM’ SVOIM’ LJUDMI A V’ DN[I]

G[OSPODI]NA KRALJA TVR’KA. (Bešlagić, 1966, str. 82).

Rekonstrukcija natpisa

U ime Oca i Sina i Svetoga duha, ovdje počiva služavka Božja Polihranija, svejtovnim imenom Radača, supruga župana Nenca Čihorića (pominje se u dokumentima od 1336-1375), a nevjesta župana Vlatka i sluge Božijeg Dabiživa i intendanta (tepčije) Stipka, kćerka župana Miltena Draživojevića, i sestra kaznaca (blagajnika) Sanka. Ovaj biljeg postavi njen sin Dabiživ s pomoću Božjom i sa svojim ljudima za vlade kralja Tvrtka I (Vego, 1964, br. 102).

Tri glavna naučnika koji su pročitali pravilno natpis slažu se da je pisar bio vrstan majstor. Po invokaciji, upotrebi nekih riječi (raba Božja, kućanica) i nekim drugim osobinama, konstatovano je da je njegovo pisanje bilo pod uticajem crkvenih pisarskih kancelarija Raške i Zete s kojima su članovi porodice Čihorića i Sankovića imali političke i vjerske veze u vrijeme vladavine  cara Dušana i kralja Tvrtka I poslije 1373.godine. (Jireček, 1892, str. 279-285; Vego, 1962, str. 229-230; Bešlagić, 1966, str. 83).

            Oba natpisa, raniji Polihranijin i kasniji Rađa Galčića, pisani su starobosanskom ćirilicom majuskulom(Bešlagić,1966,24).

Ispod stećka nađen je deblji sloj koji se sastojao od zemlje, kamenih ploča, te nasutog kamenja. Tek ispod je bila grobnica, koja se sastojala od ogradnih kamenih ploča. Sahrana je izvršena u drvenom sanduku.

Monahinja Polihranija je sahranjena na rodovskom groblju uz crkvu, a ne na posebnom monaškom groblju. Pokopana u Veličanima, iako ne stoji da je na svojoj plemenitoj, tj.svojini roda Čihorića. Kao i monahinja Marta u Ošanićima, i monahinja Polihranija je sahranjena na rodovskom groblju uz crkvu,a ne na posebnom monaškom groblju. Za potvrdu mišljenja da su neki monasi živjeli u vlastitim kućama govori i dio teksta "..a postavi se biljeg ne(n) sin Dabiživ...”, zatim natpis rabe Božije Marije iz Vidoštaka kod Stoca i, vjerojatno raba Božijeg Georgija iz Aranđelova. Natpis Polihranije sadržava genealogiju porodice Čihorić. Iz sadržaja natpisa se može dosta sigurno da ustanovi da je u Veličanima postojala glavna pravoslavna crkva za vjerske obrede svim pravoslavnim stanovnicima župe Popovo, a da su Čihorići imali svoju plemenitu baštinu u Čihorićima (Vego, 1962., 230). Grob je arheološki ispitan. Ispod stećka je bila kamena ploča za stabilnost nadgrobnika.Polihranija je sahranjena u drvenom sanduku, položenom u grobnicu, duboku preko metar i po i ograđenu kamenim pločama. Nije bilo nikakvih  priloga.

Stećak br. 10-Visoki sanduk (1.60 x 0.67 x 1.05 m). Na uspravnim stranama ima arkade sa dvostrukim stubovoma i sa lukovima koji imaju nekoliko paralelnih ojačanja. Iznad njih se pruža friz od trake sa kosim paralelicama.

Stećak br. 11-niska okrnjena krstača (1x0.82x0.23 m). Na zapadnoj strani (prema živima) ima unutar plastične bordure urezan mač u ruci, a iznad su u srednjem kraku krsta polumjesec i na poprečnim krakovima i jedna  polujabuka.

Stećak br. 12-mali sanduk (1.35 x 0.62 x 0.22 m). Na vodoravnoj strani ima plastični krst, a ispod njega isto plastični kvadrat (sl.26).

Stećak br. 13-ploča (196 x 124x 34 cm). Na vodoravnoj strani jedva vidljiva bordura od kosih paralelica.

Stećak br. 14-ploča (190 x 105 x 25 cm). Na vodoravnoj strani ima manji plastičan pravougaonik.

Stećak br. 15-stubac u obliku paralelopipeda (140 x 40x 30 cm) sa pločom. (195 x 134 x120 cm). Na čeonim stranama  stupca nalazi se plastični krst.

Stećak br. 16-visoka krstača (188 x 64 x 18 cm) sa ogromnom pločom (240 x 240 x 26 cm).Na zapadnoj strani krstače (prema publici) nalazi se plastični krst, a istočna strana je ukrašena bordurom od kosih paralelica. Bordura sa istim motivom je i na vodoravnoj strani ploče. Unutar nje je pravougaoni štit sa bordurom od kosih paralelica, a u sredini štita je osmougaona rozeta. Ispod štita je mač.

Stećak br. 17-slabo obrađena ploča (nema dimenzija) . Na vodoravnoj strani ima jedva vidljiv pravougaoni štit sa mačem. Na štitu je rozeta. U uglu ploče je plastičan krst.

Stećak br. 18 Visoki stubac (195 x 40 x 38 cm) Na širim čeonim stranama ima plastičan krst. Na istočnoj strani ima još i jedan manji plastični ispust (prag). Na gornjoj polovini stuba je plastična jabuka.

3. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

1963. ekipa Zavičajnog muzeja iz Trebinja izvršila je iskopavanje tri groba (br. 3-Rađa Galčića, br. 8 i br. 9. monahinje Polihranije). To su tri najreprezantivnija groba, dva po natpisima, a treći je bio ispod velikog i visokog ukrašenog sljemenjaka, koji je ležao južno do Polihranijinog groba. Iste godine je prepukao stećak iznad groba Rađa Galčića.

            Predmeti iz grobova nalaze se u Muzeju Hercegovine u Trebinju.

4. Sadašnje stanje lokaliteta

            Graditeljska cjelina Crkve sv. Arhanđela u Veličanima nalazi se u dobrom stanju. Na objektu crkve primjetna su manja oštećenja nastala usljed djelovanja artiljerijskog oružja i ogledaju se u naprslinama kamenih blokova i oštećenjima na dijelovima kamene plastike.

Posljednjim obilaskom lokaliteta uočeno je da je stari zvonik, koji je vjerovatno u ratu bio oštećen, zamijenjen novim. Dijelovi starog zvonika nalaze se još uvijek u crkvenom groblju.

U enterijeru objekta u nekoliko navrata su vršene intervencije koje su obuhvatale: zamjenu podnih ploča objekta, zamjenu stubova crkve, krečenje objekta i zatvaranje krovnih kamenih ploča cementnim malterom, tzv. podmazivanje, što je možda dovelo do većeg prisustva vlage u zidovima. Navedene intervencije obavljene su bez nadležne službe zaštite i njima nije narušena autentičnost  objekta.

Upoređivanjem skice rasporeda stećaka iz 1966. godine koju je uradio Š. Bešlagić sa stanjem na terenu, uočene su razlike u rasporedu stećaka u odnosu na objekat crkve. Vjerovatno radi izgradnje betonske cisterne koja se nalazi jugoistočno od crkve udaljena 8,60 m, došlo je do premještanja grupe od sedam stećaka na udaljenost od 5 m istočno od ranije lokacije. Takođe je uočeno interpolisanje većeg obima novih nadgrobnih spomenika, jer je crkveno groblje u Veličanima još uvijek aktivno. Ovom pojavom najviše su ugroženi zapadni i centralni dijelovi nekropole. Značajno je i to da je jedan veći broj stećaka utonuo ( stećci istočno od apside crkve) i da su dekoracije i natpisi ugroženi djelovanjem atmosferilija.

III - ZAKLJUČAK

Crkva sv. Arhanđela pripada tipu jednobrodnih crkvi sa polukružnom apsidom i malim zvonikom na preslicu. Značajno je da se napomene da je današnja crkva nastala na temeljima starijeg objekta čiji su ostaci vidljivi u donjim zonama apside.

Po brojnosti primjeraka, raznovrsnosti i zastupljenosti svih osnovnih oblika, kvalitetu izrade i dva natpisa koji daju određene istorijske podatke relevantne za ovaj kraj i šire, kao i svom izvanrednom smještaju uz glavni put kroz Popovo polje i dostupnosti, te radi činjenice o kontinuitetu sahranjivanja od kasnog srednjeg vijeka do danas, nekropola sa crkvom u Veličanima spada u vrijednije spomenike srednjevjekovnog i kasnijih perioda.

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, usvojene na 4. sjednici Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, održanoj od 03. do 09. septembra, 2002. godine, Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A. Vremensko određenje

B. Istorijska vrijednost

C. Umjetnička i estetska vrijednost

C. I.   Kvalitet obrade

C. IV. Kompozicija

C.V.   Vrijednost detalja

D. Čitljivost

D.II.    Svjedočanstvo o istorijskim mijenama

D. IV. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru

E. Simbolička vrijednost

E.II.    Sakralna vrijednost

E. III.  Tradicionalna vrijednost

E. V.  Značaj za identitet grupe ljudi

F. Ambijentalna vrijednost

F.III.  Objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja

G. Izvornost

G.I.   Oblik i dizajn

G.III.  Namjena i upotreba

G. IV.Tradicija i tehnike

H. Jedinstvenost i reprezentativnost

                        H.I.   Jedinstven ili rijedak primjerak određenog tipa ili stila

Sastavni dio ove odluke su:

-         kopija katastarskog plana,

-         z.k. izvadak,  posjedovni list,

-         fotodokumentacija,

-         grafički prilozi.

Korištena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja Građevinske cjeline Crkve sv. Arhanđela u Veličanima sa nekropolom stećaka  nacionalnim spomenikom korištena je sljedeća literatura:

1892.    K.Jireček, Konstantin, Vlastela humska na natpisu u Veličanima, Glasnik Zemaljskog muzeja IV, Sarajevo, 1892, str. 279-285.

1959.    Filipović, Milenko – Mičević, Ljubo, Popovo u Hercegovini, Naučno društvo, Sarajevo, 1959.

1962.    Vego, Marko, Novi i revidirani natpisi iz Hercegovine, Glasnik Zemaljskog muzeja (Arheologija) n.s. sv. VII, Sarajevo,1962, str. 191-243.

1964.    Vego, Marko, Zbornik  srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine II, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1964.

1966.    Bešlagić, Šefik, Popovo-srednjovjekovni nadgrobni spomenici, Zavod za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1966.

1968.    Kojić Ljubinka - Wenzel, Marian, Veličani - srednjovjekovna nekropola i pregled srednjovjekovnog stakla Bosne i Hercegovine,  Starinar n.s. XVIII/1967, Arheološki institut Srpske akademije nauka, Beograd, 1968, st. 139-155.      

1971.    Bešlagić, Šefik, Stećci, kataloško-topografski pregled, Veselin Masleša, Sarajevo, 1971.

1983.    Anđelić, Pavo, Srednjovjekovna župa Popovo. Tribunija 7, Zavičajni muzej Trebinje, Trebinje, 1983, 61-79.

2002     Ševo, Ljiljana, Pravoslavne crkve i manastiri  u Bosni i Hercegovini do 1878 godine, Glas srpski, Banjaluka, 2002,. 217/218.