Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 6. do 8. novembra 2013. godine, donijela je

O D L U K U

I

Istorijska građevina – Sokolski dom u Banjoj Luci proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik sačinjava objekat Sokolskog doma sa pratećim sportskim terenima.

Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru označenom kao k.č. 2962, k.o. Banja Luka VII (novi premjer), što odgovara k.č. 20/3 i 20/4 (stari premjer), posjedovni list broj 2361/2, Grad Banja Luka, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene u skladu sa Aneksom 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske”, br. 9/02, 70/06 i 64/08).

II

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće uslove i obezbijediti sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, na prostoru definisanom u tački I stav 3. ove odluke utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

-       dozvoljeni su isključivo konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i radove na tekućem održavanju i prezentaciji spomenika, uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje Republike Srpske (u daljem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske (u daljem tekstu: nadležna služba zaštite);

-       dozvoljeno je obavljanje radova na infrastrukturi isključivo uz odobrenje nadležnog ministarstva i stručno mišljenje nadležne službe zaštite;

-       nije dozvoljena promjena stilskih karakteristika objekta uklanjanjem ili dodavanjem pojedinih dekorativnih elemenata i arhitektonskih detalja (kamene i druge plastike, vijenaca i sl.), osim u  slučaju vraćanja autentičnih elemenata;

-       nije dozvoljeno mijenjanje vertikalnih i horizontalnih gabarita objekta;

-       izraditi plan održavanja objekta;

-       zabranjeno je odlaganje otpada;

-       izvršiti istražne radove kojima će se utvrditi izvorna boja fasade.

Radi hitne zaštite nacionalnog spomenika, potrebno je preduzeti mjere koje podrazumijevaju saniranje uzroka koji dovode do pojave podzemne vode koja oštećuje fasadu i podrumsku etažu.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti u dijelu u kojem su suprotni odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje Republike Srpske, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske i opštinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke, te nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (www.kons.gov.ba).

VIII

Prema članu V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u „Službenom glasniku BiH“.

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo.

Broj: 02-2.3-53/13-36

6. novembra 2013. godine

Sarajevo

Predsjedavajuća Komisije

Amra Hadžimuhamedović

O b r a z l o ž e nj e

I – UVOD

Na osnovu članа 2. stav 1. Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, ustanovljene u skladu sa Aneksom 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine („Službeni glasnik BiH“, broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Sokolske kuće, Banja Luka na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 7.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenjui postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

Izjava o značaju dobra

Objekat Sokolskog doma, izgrađen prema projektu beogradskog arhitekte Branka Jovanovića, predstavlja dio planskog poteza objekata izgrađenih u vrijeme Vrbaske banovine u četvrtoj deceniji XX vijeka. Predstavlja eklektički iskaz sa prevlađujućim elementima istoricizma u neovizantijskom maniru. Taj manir je naročito iskazan na ulaznoj fasadi objekta. Naznake načela moderne prisutne su u funkcionalističkoj koncepciji organizacione šeme objekta i tretmanu elemenata ostalih fasada. Njegova namjena u potpunosti poštuje ideju sokolstva, koja osim njegovanja sportskog duha i moralnih vrijednosti ima za cilj održavanje ideje slovenskog, odnosno jugoslovenskog duha.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U toku vođenja postupka, izvršen je uvid u:

-       podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije;

-       projekat postojećeg stanja preuzet od vlasnika dobra, predsjednika Sokolskog udruženja Banja Luka (sadrži: osnovu podruma, osnovu sprata, staru fotografiju Sokolskog doma i podatke o k.č.);

-       projekat, tj. ''plan Sokolskog doma'' iz 1931. godine, preuzet iz Muzeja Republike Srpske'' (sadrži osnovu prizemlja, prvog i drugog sprata; detalj stepeništa sa presjekom; južna, ulazna fasada; istočna, bočna fasada); 

-       uvid u sadašnje stanje dobra;

-       kopiju katastarskog plana;

-       zemljišno-knjižni izvadak;

-       prepis iz posjedovnog lista;

-       plan prostorne organizacije;

-       karta valorizacije kulturno-istorijskog nasljeđa;

-       plan parcelacije;

-       podatke o prethodnoj zaštiti dobra;

-       istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru koja je data u popisu korišćene dokumentacije u okviru ove odluke.

Prema odredbi člana V stav 2. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 37. Poslovnika o radu Komisije, prije donošenja konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, Komisija će pružiti mogućnost vlasniku predloženog nacionalnog spomenika, institucijama nadležnim za očuvanje nasljeđa, stručnim i naučnim institucijama, stručnjacima i naučnicima, kao i drugim zainteresovanim licima da iznesu svoje stavove. U skladu s tim, Komisija je dopisima broj: 06.1-35-46/04-4 od 16.06.2008; 02-35.2-2/13-126 od 28.05.2013. godine, zatražila dostavljanje dokumentacije i stavova u vezi sa proglašenjem Sokolskog doma nacionalnim spomenikom od: vlasnika dobra - Grada Banja Luka/ Sokolskog društva Banja Luka(1), Administrativne službe Grada Banja Luka (Kabinet gradonačelnika, Odjeljenje za prostorno uređenje i Odjeljenje za društvene djelatnosti), Ministarstva za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske, Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske, Federalnog ministarstva kuture i sporta - Zavoda za zaštitu spomenika, Muzeja Republike Srpske, Republičke uprave za geodetske i imovinsko-pravne poslove, područna jedinica Banja Luka, Arhiva Republike Srpske i Arhiva Bosne i Hercegovine. Od dana stavljanja na Privremenu listu nacionalnih spomenika, Komisiji je dostavljena sljedeća dokumentacija:

-       Dopisom broj 07/1-P-208/04, dana 02.02.2004. Grad Banja Luka, Gradska uprava, obratila se Komisiji i izrazila negativan stav povodom ažurnosti donošenja odluka Komisije i zatražila od Komisije da se u što kraćem roku donesu odluke za sljedeća dobra sa privremene liste ( u obrazloženju stoji '' da bi Skupština Grada u zadatom roku donijela Dugoročni Plan sanacije, revitalizacije i zaštite spomenika kulture sa područja Grada''):

1. Tvrđava Kastel

2. Banska palata

3. Banska zgrada uprave

4. Hipotekarna banka

5. Carska kuća

6. Sokolski dom

7. Hotel Palas

8. Gospodska ulica

9. Ambijentalna cjelina ulice Mladena Stojanovića i Kralja Petra I Karađorđevića

10. Zgrada Stare željezniče stanice

11. Stara srpska osnovna škola

12. Manastir Gomionica

13. Crkva brvnara Krupa na Vrbasu

14. Manastir Svetog Ilije - Krupa na Vrbasu

15. Crkva i samostan otaca trapista

16. Samostan sestara milosrdinca sa školom

     U prilogu je dostavljen prilog iz regulacionog plana ''Centar- Zapad'', plan prostorne organizacije.

-       Dopisom broj 21.11/952.2984/08, dana 02.02.2009. godine, Republička uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove, područna jedinica Banja Luka, dostavila je dokumentaciju, odnosno:

-       kopiju katastarskog plana,

-       izvod iz posjedovnog lista.

-       Dopisom broj 03-364-1199/13, dana 03.06.2013. godine, Grad Banja Luka, Odjeljenje za prostorno uređenje, dostavio je dokumentaciju, odnosno:

-       podatke o lokaciji objekta sa upisanim brojevima k.č. i k.o.

-       izvod iz Regulacionog plana dijela centralnog područja grada Banje Luke sa sljedećim grafičkim prilozima:

1. prilog broj 4 – Plan prostorne organizacije

2. prilog broj 8 – Plan pozicija značajnih objekata urbanog mobilijara sa obuhvatima za konkurse

3. prilog broj 11a – Plan parcelacije površine

4. Valorizacija kulturnog nasljeđa

-       Tabela sa prikazom objekata i ambijenata koji su od strane Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa, valorizovani kao kulturno-istorijsko nasljeđe sa zonama zaštite i mjerama zaštite za navedne objekte.

-       Dopisom broj 19-050-1528/13, dana 13.06.2013. godine, Grad Banja Luka, Kabinet Gradonačelnika, obratili su se Komisiji sa stavom da se ne protive donošenju odluke o proglašenju ''Sokolskog doma'' u Banjoj Luci nacionalnim spomenikom BiH, uz napomenu da se pred Osnovnim sudom u Banjoj Luci vodi parnični postupak po tužbi Grada Banja Luka, radi utvrđivanja prava vlasništva na navedenim nekretninama u korist grada Banja Luka. U prilogu su dostavljeni sljedeći doumenti:

-       Kopija katastarskog plan,

-       Prepis iz posjedovnog lista,

-       Zemljišno-knjižni izvadak.

-       Dopisom broj 01-1150/1-13, dana 24. 07. 2013. godine, Javna ustanova Muzej Republike Srpske, dostavili su plan Sokolskog doma (sadrži: osnovu prizemlja, prvog i drugog sprata; detalj stepeništa sa presjekom; južna, ulazna fasada; istočna, bočna fasada). 

-       Dopisom broj 07-40-4-3586-1/13, Federalno ministarstvo kulture i sporta, Zavod za zaštitu spomenika, dostavio je podatak da objekat Sokolskog doma u Banjoj Luci, nije bio upisan u registar nepokretnih spomenika kulture BiH.

-       Dana 04.07.2013. godine izvršen je uvid u dokumentaciju koja se nalazi u Arhivu RS.

-       Dana 04.07.2013. Nebojša Rodić, predsjednik Sokolskog udruženja Banja Luka, dao je na uvid raspoloživu dokumentaciju o Sokolskom domu (sadrži: osnovu podruma, osnovu sprata, staru fotografiju Sokolskog doma i podatke o k.č.).

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Objekat sokolskog doma smješten je u zoni gradskog centra Banje Luke, na uglu bloka koji zahvataju ulica Marije Bursać i ulica Jovana Dučića.

Nacionalni spomenik nalazi u ulici Marije Bursać broj 15, na lokaciji označenoj kao k.č. 2962, k.o. Banja Luka VII (novi premjer), što odgovara k.č. 20/3 i 20/4 (stari premjer), posjedovni list broj 2361/2, Grad Banja Luka, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Istorijski podaci(2)  

Organizacija za fizičko vaspitanje pod nazivom Soko, zasnovana je u Češkoj i prvo društvo osnovao je 16. februara 1862. godine u Pragu Miroslav Tirš. U Ljubljani je 1863. osnovan Južni soko, prvo društvo kod Južnih Slovena. Pokret se vrlo brzo širio: 1866. u SAD; 1870. u Rusiji; 1874. u Zagrebu (Hrvatski sokol); 1890. u Njemačkoj... U Srbiji je 1891. godine osnovano Beogradsko gimnastičko društvo Soko, kao nastavak Beogradskog građanskog društva za gimnastiku i borenje iz 1882. godine. Članovi Sokola u Austrougarskoj u najvećem broju bili su Sloveni, pa je Soko pored sportskog, imao karakter i patriotske organizacije slovenskih naroda pod austrougarskom upravom. Pokret je naročito manifestovan preko svesokolskih sletova. Posle zavođenja šestojanuarske diktature, kralj Aleksandar je naredbom ukinuo organizacije Jugoslovenski soko, Hrvatski sokol, Orao i Srpski soko. Zakonskim dekretom od 5. decembra 1929. godine osnovao je ’’vitešku organizaciju’’ Soko Kraljevine Jugoslavije. Ovakvim nazivom i organizacijom kralj i njegovi sljedbenici željeli su da Soko pored sportske bude i politička organizacija privržena monarhu i njegovoj vladavini.

Poslije Prvog svjetskog rata, stvaranjem države Srba, Hrvata i Slovenaca, Banja Luka postala je centar Bosanske krajine i sjedište župe, a 1929. godine, poslije administrativne podjele Kraljevine Jugoslavije, i glavno mjesto novoosnovane Vrbaske banovine(3). 

Novoosnovana građanska klasa, sve više usvaja kulturne uticaje po evropskim mjerilima, što se u arhitekturi odražava potrebom za izgradnjom reprezentativnih objekata kuturnog i javnog sadžaja. Osnivanjem Vrbaske banovine, urbanistička stuktura Banje Luke je definisana, sa jasnim komunikacijskim i arhitektonskim odrednicama. Grad se razvija na lijevoj obali Vrbasa, dok je desna strana sa starim orijentalnim čaršijama i naseljima zapostavljena. Gradnju karakteriše zadržavanje podužnog koncepta grada sa postojećim transverzalama(4).

Koncept grada započet u orijentalnom duhu za vrijeme uprave Osmanskog carstva, preoblikovan u koncept evropskog centra za vrijeme austrougarske okupacije, u periodu Vrbaske banovine dobija nove odlike nacionalnog i regionalnog karaktera. Odnosno, izražene su nacionalne odrednice intrepretacijom vizantijske i srpske srednjovjekovne arhitektonske škole i težnja ka reprezentativnim objektima evropskih stilova, pa grad dobija i prve objekte moderne arhitekture u stilu funkcionalizma i bauhausa.

Početak nove graditeljske epohe obilježen je izgradnjom Saborne pravoslavne crkve (1925-1929 godina), na praznom prostoru ispred kafane ''Balkan''(5) u srpskovizantijskom stilu koji se u arhitekturi javlja krajem XIX i početkom XX vijeka(6). Crkva postavljena na platou simetrično riješenog trga, predstavljala je dominantnu poziciju u novoformiranom centru grada i inicirala dalje rješavanje gradskog centra. Centar grada definisan je blokovskom izgradnjom između Druma Kralja Petra I Karađorđevića i Gospodske ulice na koju se dalje nadovezuje ulica Bana Milosavljevića. Ovaj potez, sa naglaskom na Sabornoj crkvi i trg oko nje, sa reprezentativnim objektima glavna je odrednica razvoja grada na koju se nadovezuje ortogonalna ulična mreža gradskih saobraćajnica dajući gradu ortogonalnu blokovsku definiciju.

Okomito na Carski drum, još za vrijeme austrougarske uprave probijena je ulica koja danas nosi naziv Marije Bursać. Na kraju ulice 1933. godine započeta je gradnja objekta za potrebe Sokolskog društva, pod nazivom ''Sokolski dom Kralja Petra I Ujedinitelja''. Objekat odlikuju elementi pretežno istoricističkog stila, uz prve primjene načela moderne arhitekture, koji nešto kasnije dobijaju puni izraz izgradnjom Vakufske palate 1938. godine. Smještena između tri ulice, Vakufska palata zatvara već izgrađeni gradski blok jednostavnom i čistom arhitekturom bauhasa i dugo predstavlja uzor za rješavanje drugih modernih objekata(7). 

Potreba za izgradnjom objekta Sokolskog doma pojavila se i mnogo prije, Srpski soko 1913. godine osnovao je fond za gradnju vježbaonice Srpskog sokola u Banjoj Luci.

Soko Kraljevine Jugoslavije ideološki je u potpunosti podržavao ideju jugoslovenstva, odnosno služio u svrhu i duhovnog odgoja omladine u duhu vjernosti dinastiji i državnoj ideologiji. Zahvaljujući tome, udruženje je uživalo podršku vlasti na svim nivoima, a i po svojoj ideji bilo blisko širim narodnom masama.

Ban Vrbaske banovine takođe je podržavao rad sokolskog udruženja, pa su njegova lična zalaganja doprinijela izgradnji doma. U tu svrhu, uzajamnom saradnjom, ban je za potrebe Pozorišta, dobio zgradu stare Sokolane uz obavezu da banovina da doprinos u izgradnji sokolskog doma(8).

Ova ideja je uspjela da se realizuje početkom 30-ih godina XX vijeka, kroz nastojanja Odbora za izgradnju sokolskog doma i prikupljenim početnim sredstvima najviše od dobrovoljnih priloga, uz pomoć Banovine i opštine.

Krajnji izraz moći i snage sokolskih udruženja u Banjoj Luci materijalizovan je u reprezentativnom objektu Sokolskog doma.

Kamen temeljac postavljen je 20.12.1931. godine, uz priređen svečani čin-''oko gradilišta iskićenog zastavama je postrojena sokolska četa, a do nje se poredao nepregledan sloj najdoličnijeg građanstva. Pri dolasku bana na gradilište vojna muzika je intonirala svečani marš, a odmah po tom starješina banjalučke sokolske župe Stevan Moljević, advokat, održao svečani govor..'' Ceremonija je završena čitanjem povelje koja je ugrađena u temelj. 

Prepis povelje čuva se u arhivu Republike Srpske u Banjoj Luci, a uvid u sadržaj sa njene kopije koja se nalazi u Sokolskom domu izvršen je izlaskom na teren:

''Pod vladavinom Njegovog Veličanstva Kralja Jugoslovenskog

Aleksandra I.,

Pod starešinstvom starešine Saveza Sokola Kraljevine Jugoslavije

Njegova Kraljevskog Visočanstva

Prestolonaslednika Petra, a pod pokroviteljstvom Bana Vrbaskog Gospodina

Svetislava Milosavljevića,

Dana dvadesetog decembra hiljadudevetstotinatridesetprve

godine- godine prve iza svesokolskog sleta u Beogradu, a uoči

IX svesokolskog sleta u Pragu- bi udaren temelj ovome sokol-

skome domu, koji se podiže uz pomoć Vrbaske banovine i i Grad-

ske opštine u Banjoj Luci, te prilozima i saradnjom građan-

stva svih staleža.

Ovaj dom ima da bude ognjište, sa koga će svetlost

velike sokolske ideje da obasjava nas, našu omladinu i naše

potomstvo. U njemu imaju da se pravilno i slobodno razvija-

ju moralne i fizičke snage mlađih naraštaja u stalnoj

težnji za napretkom,  a u smeru prema najvišem sokolskom ci-

lju – savršenstvu čoveka.

Ovo neka bude sokolsko gnezdo, iz koga će da izleću

mladi sokoli i da prožeti najvišom verom- istinom i

pravdom- pronose širom sveta naše sokolske ideale:

ljubavi, bratstva i jednakosti.

Zdravo!

Pokrovitelj za izgradnju sokolskoga doma u Banjoj Luci

Ban Vrbaski:

Odbor za izgradnju doma:                                               ''

Sokolski dom izgrađen je po projektu beogradskog arhitekte Branka Jovanovića koji je u to vrijeme bio zaposlen u Tehničkom odjeljenju pri Banskoj u pravi u Banjoj Luci. Projekat je odobrila savezna uprava Sokola i sve državne vlasti.

Izvođenje radova povjereno je građevinskom poduzetniku Ljubi Jeftiću, pod nadzorom poznatog banjalučkog inženjera Stojana Borovnice i samog projektanta Branka Jovanovića.

Radovi na izgradnji objekta izvođeni su u dvije faze: 1932. godine završena je prva faza, a do 1937. godine završena je i druga faza kada je objekat zvanično i otvoren.

U prvoj fazi, prilozima najviše od Gradske uprave, izgrađena je Velika sala (za vježbanje i sokolske priredbe) projektovana kao centralni dio objekta i dva bočna koridora, nabavljene su osnovne sprave za gimnastiku i time stečeni uslovi za prijem i rad vježbača.

Sokolsko društvo je 1933. godine uselilo u vlastiti objekat, nakon čega slijedi druga faza izvođenja objekta.

U ovoj fazi, koja je rađena nešto sporije, najviše zbog nedostatka sredstava, dovršeni su svi radovi na objektu, sa svim sadržajima neophodnim za rad sokolskog društva. Svečanost povodom otvaranja Sokolskog doma održana je 12. i 13. juna 1937. godine, kada je upriličen sokolski slet uz prisustvo mnogobrojnih gostiju iz svih sokolskih župa.

Izgradnja Sokolskog doma bila je veliki korak za sokolsko društvo, ali i za grad i građanstvo. Objekat je ostavio značajan trag u cjelokupnoj arhitektonskoj slici grada.

2. Opis dobra

Objekat je projektovan kao slobodnostojeći preovlađujuće rekreativno- sportske namjene, za potrebe udruženja ''Soko Kraljevine Jugoslavije''.

Lociran je u širem centru grada i pripada grupi objekata izgrađenih između dva svjetska rata. Orijentacija objekta po podužnoj osovini je u pravcu sjeveroistok- jugozapad.

Na objektu su predviđena tri ulaza:

-       glavni ulaz objekta smješten je na njegovoj jugozapadnoj strani iz ulice Marije Bursać i

-       dva sporedna, sa sjeverozapadne i jugoistočne strane.

Ulaz sa jugozapadne strane danas se ne koristi i zatvoren je sa unutrašnje strane.

Prvobitna namjena objekta je kulturno-sportsko-rekreativnog sadržaja, za potrebe udruženja ''Soko Kraljevine Jugoslavije'', da bi nakon zabrane društva (nakon drugog svjetskog rata) bio dodijeljen na korišćenje društvu za sportsku rekreaciju i fizičko vaspitanje ''Partizan'', kada i mijenja naziv u Dom ''Partizan''.

Danas se objekat koristi za potrebe obnovljenog sokolskog pokreta sa primarnom sportskom namjenom i dodatim novim funkcijama ugostiteljsko- zabavnog karaktera.

Konstruktivni sistem objekta je kombinacija klasičnog masivnog konstruktivnog sistema sa linijskim oslanjanjem na vanjske zidove i stubove u unutrašnjosti objekta.

Dimenzije vanjskih gabarita objekta iznose: podužna osovina objekta u pravcu sjeveroistok-jugozapad iznosi 39,50 m, poprečna osovina objekta u pravcu sjever-jug 25,00 m.

Dispoziciju objekta karakteriše funkcionalnost kao osnovna komponenta u unutrašnjoj organizaciji objekta. Funkcionalnost objekta definisana je pročišćenim i jasno definisanim funkcionalnim zonama. Arhitektonska kompozicija osnove je centralistička sa definisanom centralnom zonom Velike sale na koju se nadovezuje prostor ulaznog hola, takođe centralističke postavke. Oko ovih glavnih sadržaja sa sjeverne i južne strane organizovani su sporedni sadržaji.

U prvoj fazi izgradnje objekta (1932. godine) izgrađena je Velika sala sa pratećim sadržajima i podrumska etaža ispod dijela objekta.

Podrumska etaža je izvedena ispod dijela Velike sale, uz sjeveroistočni zid, u njoj su smještene prostorije sa instalacijama za centralno grijanje. U  toku su radovi na prilagođavanju dijela prostorija u sanitarni čvor sa tuševima, kako je prvobitno i zamišljeno.

Dimenizije vanjskih gabarita korisnog prostora podrumske etaže iznose 20,20 m (dužina zida Velike sale) x 7,00 m + drvarnica sa sjeverozapadne strane obuhvaćena sjeverozapadnim zidom Velike sale ka unutrašnjosti objekta, dimenzija vanjskih gabarita: u pravcu sjeverozapad-jugoistok 7,00 m; u pravcu sjeveroistok-jugozapad 2,65 m; + drvarnica sa jugoistočne strane obuhvaćena jugoistočnim zidom Velike sale ka unutrašnosti objekta, dimenzija vanjskih gabarita: u pravcu sjeverozapad-jugoistok 5,00 m; u pravcu sjeveroistok-jugozapad 2,65 m.

Uvidom na terenu, utvrđena su znatna oštećenja na ovoj etaži prouzrokovana podzemnom vlagom u objektu. Osim zidova podrumske etaže uticaj podzemne vlage prenosi se i na vanjske zidove fasade objekta što se naročito vidi u njegovom jugozapadnom dijelu.

Velika sala, u prizemlju objekta, pravougaonog oblika, dominantna je svojim gabaritima kako u osnovi tako i u oblikovanju objekta. Uz Veliku salu podužno sa obje strane, koridorski riješena, smještena su dva bočna krila oblika latiničnog slova ''L'' sa pratećim sadržajima. Proširenje na ''L'' orijentisano je na jugozapadnu stranu objekta, odnosno na ravan dijela objekta izgrađenog u drugoj fazi gradnje.

Prema projektu Branka Jovanovića, prostorije suženog dijela imaju funkciju hodnika između sporednih ulaza sa sjeverne, odnosno južne strane i prostorija u proširenom dijelu forme na ''L''. U suženom dijelu objekta je takođe sa obje strane uz sjeveroistočni zid smješteno i stepenište za pristup podrumskoj etaži.

Dimenzije  Velike sale za vježbanje mjereno sa unutrašnje strane iznose: dužina 27,25 m; širina 11,70; visina cca 8,20 m. Sadašnja namjena sale za vježbanje je za potrebe obnovljenog sokolskog društva i u njoj su smještene sljedeće discipline: penjanje i odbojka. Sala je sa bočnih strana osvijetljena sa po šest prozora polukružnog oblika, koji su podignuti na visinu 6,70 m.

Velika prostorija sjeveroistočnog koridora prema prvobitnom projektu imala je namjenu Male sale. Pristup joj je bio omogućen iz velikog hola dograđenog u drugoj fazi gradnje objekta i iz hodnika suženog dijela sjeveroistočnog krila. Prostor Velike sale je sa dvoja dvokrila vrata svijetle širine 190 cm i svijetle visine 240 cm, povezan sa hodnikom bočnog krila i prostorom Male sale.

Unutrašnje dimenzije Male sale iznose: u pravcu sjeveroistok-jugozapad 12,10 m; u pravcu sjeverozapad-jugoistok 7,05 m. Sa sjeverozapadne strane Mala sala je osvijetljena sa tri, a prostor hodnika sa dva prozorska otvora sa obje strane ulaza. Danas je prostor Male sale i hodnika sjeverozapadnog krila funkcionalno objedinjen, ima funkciju ugostiteljsko-zabavnog karaktera i zajedno sa sanitarnim čvorom smještenim uz ulazni hol u potpunosti nezavisno funkcioniše u odnosu na ostali dio objekta. Nad ulaznim vratima dograđena je lučna nadstrešnica koja stilski odudara od objekta. Kao i na jugozapadnom krilu, svijetla širina dvokrilnih ulaznih vrata izosi 180 cm, dok je ukupna svijetla visina sa nadsvjetlom 360 cm. Vrata su izrađena od drveta, obojena bijelom bojom. Krila vrata horizontalnim prečkama su podijeljena u tri zastakljena polja kvadratnog oblika. Nadsvjetlo vrata na sjeverozapadnoj strani pokriveno je reklamom sa natpisom ''Bingo centar caffe bar'', odnosno sadržaja za koji se koristi ovaj dio objekta.

Velika prostorija jugoistočnog bočnog krila, prvobitnim projektom bila je osmišljena kao čitaonica sa manjom ostavom unutar prostorije. Ulaz i osvjetljenje ovog prostora tretiran je na identičan način kao i na sjeverozapadnom bočnom krilu. Danas je prostor čitaonice adaptiran u teretanu, pristupa mu se iz velikog ulaznog hola dijela objekta izgrađenog u drugoj fazi, gdje su ujedno smještene i pomoćne prostorije teretane. Unutrašnje dimenzije teretane iznose: u pravcu sjeveroistok-jugozapad 12,00 m: u pravcu sjeverozapad-jugoistok 7,00 m. Ulaz sa jugozapadne strane zatvoren je lakom pregradom sa unutrašnje strane objekta, a prostor hodnika manjim pregradama montažnog karaktera ispregrađivan kao svlačiona Velike sale.

U drugoj fazi gradnje objekta, (završena 1937. godine), izgrađen je reprezentativni dio objekta sa monumentalnim holom i raskošno dekorisanom ulaznom fasadom. Spratnost ovog dijela objekta iznosi P+2.

U prizemlju objekta centralni i najveći dio, prema projektu Branka Jovanovića predviđen je za monumentalni hol. Širina hola odgovara širini Velike sale, a dužina mjereno sa unutrašnje strane iznosi 10,65 m. Hol je sa četiri stuba u dva reda podijeljen na devet pravougaonih polja. Stubovi kružnog presjeka, radijusa 20 cm jednostavne obrade nose ukršteni linijski sistem greda na koje je oslonjena međuspratna konstrukcija prvog sprata. Visina grede iznosi 30 cm.

Pod hola obrađen je završnom obradom livenog teraca.

Tavanica hola raščlanjena je na pravougaona polja izdijeljena konstruktivnim sistemom greda. Završna obrada plafona je malter.

Ulazna partija koncipirana je na centralnoj osovini hola sa zapadne strane objekta, iz ulice Marije Bursać. Čine je masivna dvokrilna vrata koja odgovaraju obradi i dimenzijama vrata sporednih ulaza.

Sa bočnih strana ulaznog hola formirana su dva pravougaona korpusa, formirana u uglu koji zahvataju ravni podužnog zida ulaznog hola i ravni zidova bočnih krila dijela objekta izgrađenog u prvoj fazi gradnje. Prostori su simetrični u odnosu na podužnu osovinu hola, a njihove dimenzije, mjereno sa unutrašnje strane iznose: podužna osovina u pravcu sjeveroistok-jugozapad 760 cm, poprečna osovina u pravcu sjeverozapad-jugoistok 550 cm.

Ovi korpusi su u spoljašnjoj silueti objekta diskretno uvučeni u odnosu na prostor hola i bočnih krila prve faze objekta.

Prvobitno prostor je veoma čisto i jasno koncipiran. U sjevernom korpusu veći dio prostora uz jugozapadni zid objekta predviđen je za stepenište koje vodi na prvi sprat. Uz njega je, diskretno uvučeno u odnosu na veliki hol, bio postavljen sanitarni čvor.

Prostor većeg dijela jugoistočnog korpusa uz jugozapadni zid bio je predviđen za garderobu, a između njega i dijela objekta izgrađenog u prvoj fazi gradnje, kao i na sjeverozapadnom korpusu bio je postavljen sanitarni čvor.

Danas je ovaj prostor adaptiran i prilagođen novim funkcijama. Prostor ulaznog hola do centralnih stubova sa jugozapadne strane zajedno sa garderobom je pregrađen lakim montažnim pregradama. Strukturu pregrade čine drveni stubići kvadratnog presjeka sa poljima kombinovanim od drvene ispune i stakla. Prostor je pregrađen na tri kancelarije sa pristupom iz ulaznog hola. Prostor sanitarnog čvora na jugoistočnoj strani objekta prilagođen je za pomoćnu prostoriju teretane sa sanitarnim čvorom i svlačionicom.

Prostor u zoni ulazne partije obuhvaćen pravougaonikom koji zatvara prvi centralni stub pri ulazu, takođe je pregrađen i koristi se kao kancelarija. Nasuprot njemu, u pravcu prema Velikoj sali, između dva centralna stuba je pristup stepeništu za prvi sprat.

Stepenište koje vodi do prvog sprata je dvokrako. Širina stepenišnog kraka iznosi 160 cm. Visina gazišta iznosi 17 cm, a širina 30 cm. Širina podesta između dva stepenišna kraka iznosi 160 cm. Prostor stepeništa osvijetljen je prozorima u dva reda po vertikali. Prozori  su pravougaog oblika.

Prvi sprat prema projektu bio je predviđen za prostor Male sale sa pratećim sadržajima. Mala sala prostorno je odgovarala zahvatu između južnog bočnog korpusa i dijela hola koji zavata površinu do centralnog stuba prema sjevernom dijelu hola.

Jugoistočni korpus, predviđen je za kancelariju, a sjeverozapadni, smješten pored stepeništa za drugu etažu adaptiran je u ugostiteljske svrhe, u koje se koristio zadnjih 10 godina.

Drugi sprat se u periodu rata u BiH (1992-1995) i neposredno nakon toga koristio u stambene svrhe. Trenutno je u toku adaptacija ovog prostora u kancelarijski prostor. I pored niza prenamjene funkcija i različite strukture korisnika, prostor drugog sprata konceptualno je zadržao prostornu organizaciju.

Arhitektura objekta definisana je kroz simbiozu stiskih, konstruktivnih i funkcionalnih parametara. Istoricizam se naročito ogleda u raskošno dekorisanoj ulaznoj fasadi; međutim, svedenost oblika i detalja na ostalim fasadama, pročišćenost forme i funkcionalna komponenta dispozicije objekta upućuju na načela moderne arhitekture.

Vezanost projektanta za ideologiju istoricizma odgovara opštoj ideologiji sokolskih društava koja njeguju i oživljavaju slovenski duh interpretirajući ga kroz kulturno-sportska dešavanja.

Arhitektonska kompozicija objekta sastoji se iz dva korpusa, izgrađena u dvije različite faze.

Dio objekta izgrađen 1932. godine ima jednostavnu formu, oslobođen dekorativne plastike. Spratnost ovoga dijala sastoji se od suterena  i podrumske etaže.

Velika sala kao dominanta izdiže se i u vanjskoj formi objekta, a zajedno sa bočnim krilima formira skladnu cjelinu u kojoj je naglašeno logično i jasno izrastanje arhitektonske forme iz osnove objekta.

Jednoličnost forme razbijena je stepenovanjem masa i u horizontalnom i u vertikalnom pogledu. Fasadne ravni su razbijene ritmom pravouganih prozorskih otvora. Prozorski otvori postavljeni su u jednom horizontalnom nizu.

Sala za vježbanje pokrivena je dvoslivnim krovom blagog nagiba sa pokrovom od lima. Bočna krila završena su ravnim krovom, koji je niže visine u odnosu na centralni dio i moguće im je pristupiti sa prvog sprata administrativnog dijela. Završna obrada ravnog krova je ljepenka.

U odnosu na dio objekta izgrađen u prvoj fazi, dio objekta izgrađen u drugoj fazi je raskošnije i bogatije dekoratvne obrade.

Nadominatntnija fasada objekta je jugozapadna sa raskošnom obradom elemenata. U donjoj zoni, centralno postavljena, nalaze se masivna dvokrilna vrata. Sa sjeverozapadne i jugoistočne strane, simetrično su postavljena dva prozorska otvora pravougaonih dimenzija, a između vrata i prozora postavljena je slijepa niša dimenzija 138 x 280 cm, dubine 8 cm. Gornja zona je od donje odvojena kordonskim vijencom koji opasuje cijeli objekat. U gornjoj zoni, iznad ulaza, su tri prozorska otvora lučno završena. Prozoski otvori izdijeljeni su masivnim pilastrima postavljenim na masivnim postoljima. Fasada je završena visokom atikom, završenom takođe kordonskim vijencom, na kojoj je u vrijeme nakon izgradnje objekta stajao natpis ''Sokolski dom Kralja Aleksandra I Ujedinitelja'' i na vrhu postavljena figura sokola. Dva bočna krila, manje visine i jednostavnije obrade naglašavaju raskošnu i monumentalnu obradu fasade i simetričnost objekta.

Bočne fasade, odnosno sjeverozapadna i jugoistočna su jednostavnije obrade u odnosu na glavnu fasadu. Oslobođene dekorativnih elemenata, razvijene nizom prozorskih otvora, upućuju na načela moderne arhitekture.

Najskromnije obrade je istočna fasada, raščlanjena nizom pomoćnih otvora skromne obrade na kojoj jedinu plastiku predstavlja uvučenost bočnih krila.

Fasade su završne obrade malterom, obojena u upadljivu oker boju. Sokl objekta obrađen je kamenim pločama širine 80 cm, visine 146 cm i debljine 6 cm obojenim u sivu boju.

Dvorište objekta je u skladu sa njegovom namjenom ograđeno lakom mrežastom ogradom. U dvorištu se nalazi igrališe na otvorenom.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Dopisom broj 07-40-4-3586-1/13, dana 04. 06. 2013, Federalno ministarstvo kulture i sporta, Zavod za zaštitu spomenika, dostavili su informaciju da predmetno dobro nije bilo upisano u registar nepokretnih spomenika kulture BiH(9).

Na osnovu dokumentacije koju je dostavila administrativna služba grada Banje Luke, Odjeljenje za prostorno uređenje, evidentno je da je predmetni lokalitet obuhvaćen Regulacionim planom područja ''Centar - Zapad'' koji je usvojen 2007. godine („Službeni glasnik Grada Banja Luka“, broj 2/07) i da je za potrebe Urbanističkog plana Banja Luka izrađen elaborat Uslovi čuvanja, odžavanja, korišćenja dobara i utvrđivanje mjera zaštite, čime je ovo kuturno dobro dobilo I zonu zaštite sa mjerama zaštite u smislu tekućeg održavanja i restauracije(10).

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Sokolska kuća - Banja Luka na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 7.

4. Istraživački i konzervatorsko–restauratorski radovi

Na objektu nisu vršeni konzervatorsko-restauratorski radovi.

4a. Ostali radovi:

U toku svog postojanja objekat je u nekoliko navrata adaptiran u skladu sa promjenom namjene i korisnika pozorišne zgrade. Suštinski, objekat je zadržao primarnu prvobitnu namjenu sportskog objekta, sa dodavanjem određenih funkcija u skladu sa promjenom strukture korisnika.

5. Sadašnje stanje dobra

Dana 04. 07. 2013. godine i 02.10.2013. godine, izlaskom na teren izvršen je uvid u postojeće stanje i utvrđeno je sljedeće:

-       Na južnoj fasadi konstatovano je oštećenje koje prijeti ozbiljnijem narušavanju fasadnog platna nastalo usljed prirodnih faktora -atmosferilija i podzemnih voda;

-       objekat se nalazi u konstruktivno stabilnom stanju;

-       fasade objekta zadržale su u većem dijelu prvobitan izgled i materijalizaciju, sa ulazne fasade uklonjen je originalan natpis i figura sokola, a fasada je obojena u upadljivu oker boju;

-       u enterijeru objekta rađene su intervencije na prepravkama pojedinih funkcionalnih cjelina;

-       na objektu nisu uočene pukotine ili eventualna oštećenja koja bi mogla ugroziti njegovu stabilnost.

6. Specifični rizici

-       Nepovoljno djelovanje atmosferilija,

-       Pojava podzemnih voda.

III – ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima („Službeni glasnik BiH”, br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima

A.         Vremensko određenje (dobra nastala od praistorije do 1960. godine)

B.         Istorijska vrijednost (veza građevine, cjeline ili područja sa istorijskom ličnošću ili značajnim događajem u istoriji)

D.         Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i.          Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru,

ii.          Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom periodu,

iii.         Djelo značajnog umjetnika ili graditelja.

F.         Ambijentalna vrijednost

i.          Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline,

ii.          Značenje u strukturi i slici grada,

iii.         Objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja.

G.         Izvornost

i.          Oblik i dizajn,

ii.          Materijal i sadržaj,

iii.         Položaj i smještaj u prostoru,

iv.         Duh i osjećanja.

Sastavni dio ove odluke su:

-       Imovinsko-pravna dokumentacija - Kopija podataka vezanih za lokaciju objekta, k.č. 3355/1 i 3355/2, k.o. Banja Luka VII (novi premjer), k.č. 14/1; 14/4; 14/5; 14/22; 14/27; 14/28, k.o. Banja Luka (stari premjer), izdat dana 22.12.2011. godine.

-       Fotodokumentacija - Fotografije postojećeg stanja Sokolskog doma, grad Banja Luka, snimljene su 16.03.2012. godine, fotografisala Milka Grujić (digitalni fotoaparat Sony Cyber-Shot DSC-H10).

-       Ostala dokumentacija - Arhitektonski snimak postojećeg stanja Sokolskog doma, grad Banja Luka (Snimale Milka Grujić, dipl. ing. arh. i Azra Delalić, istoričar umjetnosti; nacrte uradila Milka Grujić, dipl. ing. arh).

Korišćena literatura

1974.    Ravlić, Aleksandar. Banja Luka - razdoblja i stoljeća. Novinsko-izdavačko preduzeće „Mladost“, 1974. godina.

1996.    Ševo, Liljana. Urbanistički razvoj Banje Luke. Banja Luka: Zavod za zaštitu spomenika kulture i prirode Banja Luka, 1996. godina.

1997.    Kadijević, Aleksandar. Jedan vek traženja nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi (sredina XIX-sredina XX veka). Beograd: Građevinska knjiga, 1997. godina.

2004.    Pejašinović, Zoran. Ban Milosavljević čovjek koji je Banjoj Luci obistinio ime. Banja Luka: Narodna i univerzitetska biblioteka Republike Srpske Banja Luka, 2004. godina.

2006.    Vidaković, R. Siniša. Arhitektura javnih objekata u Banjaluci (1918-1941). Banja Luka: Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske, 2006. godina.