Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 2. do 4. septembra 2013. godine, donijela je

O D L U K U

I

Graditeljska cjelina – grupa zgrada u Kotromanićevoj ulici (Kotromanićeva br. 36, br. 38. i zgrada na uglu Kotromanićeve i ul. Kalmija Baruha) u Sarajevu proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik nalazi se na prostoru koji obuhvata k.č. 1172/1, 1181 i 1182, k.o. Sarajevo VII (novi premjer), što odgovara k.č. 9, dio k.č. 295 i k.č. 385, k.o. Sarajevo LI (stari premjer), z.k. uložak br. 48, 263 i 297, opština Centar, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina. 

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07).

II

            Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite koje se odnose na prostor definisan u tački I stav 2. ove odluke:

-       dozvoljeni su isključivo istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi, radovi na sanaciji i prezentaciji spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje (u daljem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručni nadzor nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nadležna služba zaštite);

-       prilikom radova na restauraciji objekta neophodno je sačuvati njegov izvorni izgled;

-       dozvoljena je adaptacija prostora u cilju njegovog prilagođavanja savremenim potrebama (instalacije grijanja i drugi radovi vezani za enterijer) pod uslovom da se sačuvaju stilske karakteristike objekta, uz odobrenje nadležnog ministarstva i stručno nadziranje nadležne službe zaštite;

-       cjelina se može koristiti u stambene, poslovne, obrazovne i kulturne ciljeve, odnosno na način koji neće ugroziti integritet objekta i njegovo značenje u strukturi grada.

Zbog izuzetno lošeg stanja objekta, a radi zaštite ljudi i okolnih objekata te obezbeđenja uslova za konzervaciju i restauraciju graditeljske cjeline, utvrđuju se hitne mjere zaštite za objekat u ulici Kotromanića br. 38:

-       Detaljno fotografisanje glavne ulične fasade objekta;

-       Snimanje stolarije;

-       Postavljanje privremene skele uz uličnu (glavnu) fasadu objekta, te istočnu i južnu fasadu, sa postavljanjem zaštitne cerade na skeli, prema ulici, radi zaštite prolaznika;

-       Postavljanje zaštitne platforme u nivou prvog sprata na glavnoj uličnoj fasadi - radi zaštite prolaznika, te uz istočnu i južnu stranu objekta;

-       Mjerenje glavne fasade objekta, uključujući sve elemente dekorativne plastike i sve profilacije glavne fasade i izradu detaljnog arhitektonskog snimka glavne (ulične) fasade objekta;

-       Uzimanje otisaka svih elemenata dekorativne plastike, radi izrade kalupa, odnosno modula koji će služiti za rekonstrukciju dekorativne plastike, te skidanje nestabilnih elemenata čije bi obrušavanje predstavljalo opasnost po prolaznike;

-       Pažljivo, ručno skidanje gornjih nestabilnih zidnih dijelova konstrukcije druge etaže, do nivoa parepeta zidova druge etaže - na glavnoj uličnoj fasadi;

-       Pažljivo, ručno skidanje gornjih nestabilnih zidnih dijelova konstrukcije treće etaže, do nivoa parepeta zidova treće etaže - na južnoj strani i na istočnoj strani objekta;

-       Ojačavanje vertikalnih konstrukcija objekta (zidova) postavljanjem razupora i zatega unutar objekta;

-       Raščišćavanje građevinskog šuta iz unutrašnjosti objekta, uz stručni nadzor, te odvoženje na deponiju;

-       U slučaju potrebe, sa vanjske, ulične strane objekta, u nivou međuspratnih konstrukcija objekta, izvršiti demontažu instalacija gasa (između prizemlja i prvog sprata) i električnih instalacija (između prvog i drugog sprata), uz dobijanje potrebnih saglasnosti nadležnih komunalnih službi i odgovarajći stručni nadzor;

-       Nakon okončanja radova demontiranja nestabilnih elemenata zidova, te nakon radova raščišćavanja građevinskog šuta, kao i nakon utezanja i razupiranja, tj. učvršćenja objekta, potrebno je napraviti procjenu stanja objekta (konstruktor-statičar u saradnji sa arhitektom-konzervatorom);

-       Izrada privremene krovne konstrukcije;

-       Sve radove obaviti uz stručni nadzor nadležne službe zaštite;

-       Određivanje lokacije za deponovanje originala, otisaka i kalupa za izradu dekorativne plastike sa objekta, skinute stolarije i drugih elemenata, do momenta njihove ugradnje na objekat.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti u dijelu u kojem su suprotni odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.kons.gov.ba).

VIII

Prema članu V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo. 

Broj: 07.3-2.3-53/13-33

3. septembra 2013. godine

Sarajevo

Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e nj e

I – UVOD

Na osnovu člana 2. stav 1. Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.

Sonja Elezar iz Sarajeva podnijela je, dana 26.08.2003. godine, Komisiji za očuvanje nacionalnih spomenika, peticiju/prijedlog za proglašenje Stambene zgrade u ulici Kotromanićeva broj 38 u Sarajevu, nacionalnim spomenikom BiH.  

Graditeljska cjelina Kotromanićeva ulica u Sarajevu se nalazi na Privremenoj listi Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika pod rednim brojem 546, u sklopu Gradske ambijentalne cjeline Sarajevo.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

Izjava o značaju dobra

Graditeljska cjelina Kotromanićeva ulica u Sarajevu, koja se sastoji od 3 stambena objekta - Stambene vile Ernesta i Marije Schnaubelt u Kotromanićevoj br. 36, Stambene vile Ernesta i Marije Schnaubelt u Kotromanićevoj br. 38 i Zgrade Andrije Janeža, na uglu ulica Kotromanićeva i Kalmija Baruha, predstavlja jednu od posljednjih očuvanih cjelina iz austrougarskog perioda na području Marijin-dvora uz rijeku Miljacku. Graditeljska cjelina ima visoku ambijentalnu, istorijsku i dokumentarnu vrijednost. Objekti su izgrađeni u duhu secesije, ali sa velikim brojem istoricističkih elemenata.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U toku vođenja postupka, izvršen je uvid u:

-       podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis, arhitektonski snimak i fotografije;

-       uvid u sadašnje stanje dobra;

-       kopiju katastarskog plana;

-       zemljišno-knjižni izvadak; 

-       istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćene dokumentacije u okviru ove odluke.

Prema odredbi člana V stav 2. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 37. Poslovnika o radu Komisije, prije donošenja konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, Komisija će pružiti mogućnost vlasniku predloženog nacionalnog spomenika, podnosiocu peticije, institucijama nadležnim za očuvanje nasljeđa, stručnim i naučnim institucijama, stručnjacima i naučnicima, kao i drugim zainteresovanim licima da iznesu svoje stavove. Dana 26.08.2003. godine Komisija je primila Peticiju od Sonje Elezar iz Sarajeva sa sljedećim prilozima: Zemljišno-knjižni ulošci; Zapisnik Zavoda za planiranje razvoja grada od 05.04.1997, Pisani obrasci – Pojedinačni prikazi parcele; Situacija i fotodokumentacija.

U skladu s tim, Komisija je dopisom br. 07.3-35.2-2/13-116, od 29.04.2013. godine, zatražila dostavljanje dokumentacije i stavova u vezi sa proglašenjem Graditeljske cjeline Kotromanićeve ulice u Sarajevu od: Arhiva BiH, Zavoda za izgradnju Kantona Sarajevo; Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Kantona Sarajevo, Zavoda za planiranje razvoja Kantona Sarajeva, Opštine Centar, Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta.

Nakon toga, Komisiji je dostavljena sljedeća dokumentacija: 

-       Zavod za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta je odgovorio dopisom broj 07-40-4-3238-1/13 od 09.05.2013. godine. Dopisom je utvđeno da dobro pod nazivom Graditeljska cjelina Kotromanićeva ulica u Sarajevu nije bilo prethodno evidentirano ili prethodno zaštićeno;

-       Federalno ministarstvo prostornog uređenja je odgovorilo dopisom broj 03-23-2-573/13 ND od 06.05.2013. godine, u kojem se kaže da ne raspolažu podacima vezanim za predmetno dobro i daje sugestiju da se prethodno proglašenju podrobno analizira cjelokupna prostorna cjelina;

-       Opština Centar je odgovorila dopisom broj 07-23-2077/13 od 10.05.2013. godine, iznijevši stav da se ne slaže sa prijedlogom proglašenja nacionalnim spomenikom, ukoliko se radi o cjelokupnoj zoni Kotromanićeve ulice.

-       Zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Kantona Sarajevo je odgovorio dopisom broj 498/-1/13 od 07.05. 2013. godine, poslavši Izvod iz Separata zaštite, odnosno podatke o zaštiti, istorijatu kao i druge podatke. Separatom je utvrđeno da objekti u ulici Kotromanića br. 36 i 38 i Kalmija Baruha br. 8, ugao Kotromanića br. 5 imaju visoku arhitektonsku, ambijentalnu i istorijsku vrijednost, te su predviđeni za zadržavanje.

-       Predstavnici vlasnika – stanara zgrade na uglu ulica Kotromanićeva 5 i Kalmija Baruha 8 su dana 28.05.2013. godine dostavili dopis gdje su iznijeli svoj stav i prijedloge u vezi sa proglašenjem dobra nacionalnim spomenikom. Predloženo je da se hitno 3 objekta u okviru graditeljske cjeline Kotromanićeve ulice proglase nacionalnim spomenicima i adekvatno zaštite. Pored toga, predloženo je da se odbace kasnija odstupanja od prvobitne koncepcije izgradnje „Marijin-dvora“, gdje su na južnoj strani Kotromanićeve ulice trebali biti izgrađeni samo objekti spratnosti do P+3, a da se pri tome očuva Centrala iz austrougarskog perioda.

-       Vlasnici dobara k.č. 564, 3 zgrade i radionice i dvorište ukupne površine od 1421m2, z.k. uložak br. 87, KO SP_Sarajevo – Mahala LI, (stari premjer); k.č. br. 1091/1, k.o. Sarajevo VII – preduzeća „Managment Development Consulting“ d.o.o. Sarajevo i „Premier Investment Group“ d.o.o. Sarajevo (objekat u Kotromanićevoj broj 3) su dana 29.05.2013. godine uputili dopis kojim izjavljuju da se ne slažu sa prijedlogom da se Graditeljska cjelina Kotromanićeva ulica u Sarajevu proglasi nacionalnim spomenikom;

-       Kompanija Bau Herc je dana 29.05.2013. godine uputila dopis kojim se naglašava da nije saglasna sa prijedlogom odluke da se Graditeljska cjelina Kotromanićeva ulica u Sarajevu proglasi nacionalnim spomenikom, s obzirom da su odobrenja za građenje pojedinih objekata u toj ulici u toku;

-       Zavod za planiranje razvoja Kantona Sarajevo je odgovorio dopisom broj 02-23-2838/13 od 03.06. 2013. godine, poslavši u prilogu „Korekciju Izmjena i dopuna Regulacionog plana „Gradski centar Marijin-dvor“ – II faza“, juli 2007. godina.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Graditeljska cjelina Kotromanićeva ulica u Sarajevu se nalazi na južnoj strani gradskog područja Marijin-dvor i smještena je uz desnu (sjevernu) obalu Miljacke.

Graditeljsku cjelinu čine 3 stambena, odnosno stambeno-poslovna objekta izgrađena tokom austrougarskog perioda u centralnom dijelu ulice. Dva objekta se nalaze u južnom nizu ulice, a jedan u sjevernom, na raskrsnici sa ulicom Kalmija Baruha.

Nacionalni spomenik nalazi se na zemljištu označenom kao 1172/1, 1181, 1182, k.o. Sarajevo VII (novi premjer) što odgovara k.č. 9, dio 295 i 385, k.o. Sarajevo LI (stari premjer), z.k. uložak br. 48, 263 i dio 297, opština Centar, Kanton Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina. 

Istorijski podaci

Izgradnju područja današnje Kotromanićeve ulice tokom austrougarskog perioda treba posmatrati u sklopu koncepcije nove uprave koja širi grad nizvodno prema zapadu uz rijeku Miljacku(1).

Kotromanićeva ulica se nalazi na širem području novoformiranog gradskog područja Marijin-dvora, koji svoju ekspanziju bilježi počevši od 1885. godine, kada je započeta gradnja stambeno-poslovne zgrade Marijin-dvor(2). Austrougarska uprava uspostavlja urbanističku regulativu, i to služi kao polazna osnova za razvoj novog dijela grada evropskog tipa(3).

Tokom osmanskog perioda područje Kotromanićeve ulice se nazivalo Novi Tabaci(4) s obzirom da su na obali Miljacke radili kožari, koji su tu imali radionice ili tabhane. Njih je sedamdesetih godina XIX vijeka ovdje dislocirao bosanski vezir Topal Osman-paša, iz Tabaka na Čaršiji. Tokom austrougarskog perioda, od 1885. ulica nosi naziv Donji Tabaci, a posljednja tabhana je ovdje radila do 1921. godine. Nakon I svjetskog rata, 1919. godine ulica mijenja ime u Gundulićeva ulica, po dubrovačkom pjesniku Ivanu Gunduliću (1589-1638). Prvi značajniji objekat u toj ulici predstavlja zgrada nekadašnje Električne centrale (kasnije “Valter Perić”), koja je puštena u saobraćaj 1895. godine(5).

Stambeno-poslovna zgrada Andrije Janeža, na uglu ulica Kotromanićeva i Kalmija Baruha je izgrađena 1912. godine po nacrtima građevinskog preduzetnika Ernesta Schnaubelta u duhu secesije(6).

Stambena vila Ernesta i Marije Schnaubelt iz 1908. godine, ulica Kotromanićeva br. 38. Sudeći po natpisu na sačuvanom dijelu projekta, izvedena je po projektu istog projektanta, iako postoje pretpostavke da je autor arhitekta Zlatko Pop Alamur. Objekat rađen u duhu secesije, ali sa velikim brojem istoricističkih elemenata(7).

Stambena vila Ernesta i Marije Schnaubelt iz 1909. godine, ulica Kotromanićeva br. 36, predstavlja njihovu drugu po redu izgrađenu vilu. Radi se takođe o projektu Ernesta Schnaubelta u duhu eklektike(8). Nekretnina na ovom mjestu od 1906. godine pripada Ernestu Schnaubeltu, a nakon 1911. vlasnici postaju porodice Šećeragić, Pašić i Čengić(9).

Tokom perioda između dva svjetska rata i tokom druge polovine XX vijeka objekti imaju stambenu, odnosno stambeno-poslovnu namjenu, a nisu poznati podaci o njihovom redovnom održavanju ili konzervatorsko-restauratorskim radovima.

Nakon završetka II svjetskog rata, u prizemnom prostoru objekta su se nalazile prostorije radioamatera, koji tu djeluju do kraja prve decenije XXI vijeka.

Tokom mjeseca maja 1992. godine, usljed požara teško je oštećen objekat u ulici Kotromanićeva br. 38. Ostali objekti su tokom zadnjeg rata u BiH (period 1992-95) oštećeni usljed granatiranja.

Nakon zadnjeg rata u BiH (period 1992/95) Gundulićeva ulica mijenja ime u Kotromanićeva ulica, a redovno održavanje objekata nije vršeno u dovoljnoj mjeri. Sjeverni dio teško oštećenog objekta prema ulici Kotromanićeva na broju br. 38. nije naseljen.

U njegovom unutrašnjem dvorištu, godine 2005. izvedeno je drveno stepenište tako da je omogućen pristup stanovima na južnoj strani objekta.

Godine 2011. u prizemnom dijelu objekta na uglu ulica Kotromanićeva i Kalmija Baruha otvoren je ugostiteljski objekat.

2. Opis dobra  

Graditeljska cjelina se sastoji od 3 objekta izgrađena tokom austrougarskog perioda raspoređena u sjevernom i južnom nizu Kotromanićeve ulice, na mjestu raskrsnice sa ulicom Kalmija Baruha.

Prvi objekat (zgrada Andrije Janeža) je izgrađen kao slobodnostojeći objekat na sjevernoj strani, na raskrsnici ulica Kotromanićeve br. 5 i Kalmija Baruha br. 8. i njegova spratnost iznosi Sut+P+3+Potkrovlje, odnosno Sut+P+2+Potkrovlje prema ulici Kalmija Baruha. Namjena objekta je stambeno-poslovna.

Druga dva objekta (zgrade Ernesta i Marije Schnaubelt), u ulici Kotromanićeva br. 36 i 38, su izgrađeni kao denivelisani objekti u nizu na južnoj strani Kotromanićeve ulice. S obzirom na tu činjenicu, spratnost prema ulici iznosi Sut+P+2+Potkrovlje, a prema unutrašnjem dvorištu Sut+P+3+Potkrovlje. Namjena oba objekta je isključivo stambena.

            Tlocrtna osnova uglovnice Andrije Janeža je nepravilnog oblika, približno obliku slova “L”. Dužine stranica objekta 23,50m, odnosno 20,00m, a širina do 12,00m.

Ulaz u poslovni dio objekta (restoran), smješten duž Kotromanićeve ulice, se nalazi na jugoistočnom uglu na raskrsnici ulica, a ulazi u stambene dijelove objekta se nalaze u ulicama Kalmija Baruha, na istočnoj strani, odnosno Kotromanića na južnoj strani. Dimenzije poslovnog prostora u prizemlju iznose 13,50m x 4,90m.

Ulaz u južni dio objekta predstavljaju dvokrilna drvena vrata sa nadsvjetlom ukupnih dimenzija 152cm x 305cm na koje se nadovezuju vjetrobran i stubište širine 2,80m, gdje je smješteno dvokrako kameno stepenište. Prvi stepenišni krak vodi ka nižem nivou, gdje se nalaze dvokrilna vrata prema unutrašnjem dvorištu, i podrumskom prostoru.

            U nivou prizemlja i sva 3 sprata, sa bočnih strana (zapad i istok) raspoređene su stambene jedinice. Originalna vrata stanova su dvokrilna i ostakljena(10), dimenzija 1,25m x 2,20m. Prvu prostoriju stambenih jedinica na zapadnoj strani predstavlja hodnik širine 1,40m postavljen u smjeru jug – sjever, dok se na južnoj, odnosno jugozapadnoj strani nalaze dnevni boravak i trpezarija dimenzija 5,60m x 4,90m i 3,90m x 4,90m. Na zapadnoj strani se nalaze prostorije širine 3,90m kojima se pristupa iz ulaznog hodnika – kuhinja, toalet, mala spavaća soba i kupatilo. Na krajnjoj sjevernoj strani se nalazi spavaća soba dimenzija 5,50m x 3,55m.

Prvu prostoriju stambenih jedinica na istočnoj strani predstavlja hodnik dimenzija 8,70m x 1,60m postavljen u smjeru zapad – istok, kojim se pristupa spavaćoj sobi, trpezariji i dnevnom boravku na jugu. dimenzija 4,90m x 4,90m,  4,40m x 4,90m i  5,25m x 5,50m, dok se na sjevernoj strani, prema unutrašnjem dvorištu, nalaze kuhinja i pomoćne prostorije širine ukupnih dimenzija 5,60m x 3,60m.

Na krajnjoj sjevernoj strani ulice Kalmija Baruha se nalazi dio objekta odvojen pregradnim zidom debljine 40cm od ostatka zgrade. Na ulazu se nalaze dvokrilna vrata ukupnih dimenzija 152cm x 305cm, na koje se nadovezuju vjetrobran i stubište sa dvokrakim kamenim stepeništem širine 2,60m. U prizemlju i na spratovima, sa sjeverne, odnosno južne strane smještene su stambene jedinice kod kojih su dnevni boravak i spavaća soba širine 5,00m usmjereni ka istoku, dok se prema zapadu nalaze kuhinja i pomoćne prostorije. 

U stilskom oblikovanju fasade kao cjeline i u pojedinačnim elementima susrećemo prepoznatljive dekorativne elemente secesije. Projektant zgrade Andrije Janeža koristio je podjelu fasada na horizontalne trake na kojima se, u jednakom ritmu, pojavljuju geometrijski dekorativni motivi. U zoni iznad prvog i drugog sprata, iznad prozora dimenzija 160cm x 200cm, odnosno 100cm x 200cm, izvedeni su kvadrati, a  ispod krovišta u zoni četvrtog sprata, sa bočnih strana prozora vjenčići. Za razliku od prethodnih zgrada, nema koncentracije motiva, ali pročeljem dominira doksat koji ima ulogu ritmizirajućeg elementa(11). 

Od tri ulaza u prizemlju, dva imaju sačuvana originalna drvena vrata sa bojenim staklom.

U svojoj analizi objekta Nedžad Kurto zaključuje da je zgrada Andrije Janeža primjer naglašene tektonike, čija pročelja imaju tipičnu secesionističku raščlanjenost, karakterističan detalj i obradu malterisanih površina, ali i veoma prepoznatljive tradicionalne forme doksata, verande, krova i strehe(12).           

            Zgrade Ernesta i Marije Schnaubelt u ulici Kotromanićeva br. 36 i 38 izgrađene su u sklopu južnog niza Kotromanićeve ulice, postavljene u smjeru istok-zapad i odvojeni su punim zidom širine 40cm. Ukupna dužina objekata prema Kotromanićevoj ulici iznosi 28,60 metara (dužina zgrade na zapadnoj strani, na broju 36 iznosi 11,40 metara, a zgrade na istočnoj strani, na broju 38 iznosi 17,20 metara). Širina oba objekta odgovara širini objekta na suprotnoj strani ulici i iznosi 12,00 metara.

Na južnoj strani oba objekta izgrađeni su stambeni aneksi postavljeni u smjeru sjever-jug, između kojih se nalazi unutrašnje dvorište dimenzija 16,30m x 10,30,00 metara. Ukupne imenzije tlocrtne osnove u obliku slova „L“ prvog aneksa na zapadu iznose 15,20m x 8,80m, a drugog 13,30m x 6,90m. Spratnost oba aneksa iznosi P+2+Potkrovlje.

Glavni ulazi u objekte u ulici Kotromanićeva br. 36 i 38 se nalaze na sjeveru i usmjereni su ka Kotromanićevoj ulici. Oba ulaza se nalaze na centralnim dijelovima objekata. Ulaz u istočni aneks je usmjeren na unutrašnje dvorište i nalazi se na zapadnoj strani aneksa, dok je ulaz u zapadni aneks omogućen preko stubišta objekta u Kotromanićevoj ulici 36(13).

            Dimenzije dvokrilnih ulaznih vrata u zgradu Ernesta i Marije Schnaubelt u ulici Kotromanićeva br. 36 iznose 135cm x 268cm, a njima se pristupa vjetrobranu širine 2,60m koji vodi ka izdignutom stubištu dimenzija 6,35m x 2,60m, gdje je smješteno kameno stepenište, sa kovanom ogradom i drvenim rukohvatima. Prvi stepenišni krak vodi ka donjem nivou, odnosno stražnjem ulazu koji povezuje objekat sa unutrašnjim dvorištem i prizemljem pripadajućeg aneksa. Drugi krak vodi prema etažama iznad gdje se nalaze ulazi u stambene jedinice zgrade i aneksa.

Na svakoj etaži zgrade se nalazi po jedna stambena jedinica usmjerena ka Kotromanićevoj ulici(14). Sastoje se od ulaznog hodnika postavljenog u smjeru istok – zapad širine 1,45m i ukupno 5 prostorija različitih dimenzija i namjena koje su međusobno kružno povezane jednokrilnim vratima. Na sjeveru se nalaze 3 sobe širine 5,05m, a na jugoistoku i jugozapadu se nalaze kuhinja dimenzija 5,30m x 2,80m i dnevni boravak dimenzija 5,30m x 3,80m.

Stambene jedinice aneksa se nalaze južno u odnosu na stubište i njima se pristupa indirektno preko verande širine 1,30m, na zapadnoj strani. Sastoje se od ulaznog hodnika dimenzija 2,05m x 3,80m, dvije prostorije širine 3,80m i prostora na jugu ukupnih dimenzija 5,00m x 8,00m gdje su smještene sobe i pomoćne prostorije.

Sjeverna fasada objekta Ernesta i Marije Schnaubelt u ulici Kotromanićeva br. 36 vertikalno je raščlanjena trima prozorskim osama, od kojih je srednja blago istaknuta rizalitom. U centralnoj zoni primjetna je koncentracija dekorativno-plastičnih elemenata koji zgradi daju monumentalan izraz. Ulazni prostor definisan je vratima dimenzija 135cm x 268cm sa izrazitim obilježjima secesije, a krunisan kartušom flankiranom sa dva maskerona. Ibrahim Krzović iznosi zanimljivo tumačenje likova maskerona, za koje pretpostavlja da bi mogli biti portret vlasnika zgrade(15). Maskeroni imaju funkciju konzola te podupiru istaknuti kordonski vijenac koji se pojavljuje iznad ulaznih vrata i prozora sa obje strane.

Prozor iznad ulaznih vrata u zoni prvog sprata lučno je zaključen i njegove dimenzije iznose 100cm x 200cm, a umjesto zaglavnog kamena pojavljuje se maskeron. U opisu centralne zone prvog sprata, Nedžad Kurto zaključuje da ona ima izgled trijumfalnog luka jer je prozor flankiran sa dva polustuba, sa glatkim stablom i kapitelom, postavljena na postamente u visini parapeta i povezana grednikom.

Centralna prozorska osa drugog sprata izvedena je kao trifora i čini je prozor sa nadsvjetlom. Prozorske niše trifore zaključene su lučno. Sa obje strane trifore, a pri vrhu bočnih lizena rizalitnog dijela, izvedena su poprsja Flora sa girlandama. Djelimično očuvana žuta boja ovih dekorativnih motiva potvrđuje da se sa jednakom pažnjom vodilo računa o kolorističkom skladu na pročelju, kao i simetriji njegovih arhitektonskih dijelova.

U oblikovanju fasade kao dekorativni elementi pojavljuju se i kimationi, dentile, gute, mutule i dr. Istražujući stilske odlike pročelja, Kurto i Krzović upućuju na pojavu četvorokrilnih prozora dimenzija 160cm x 200cm, što je jedan od najstarijih primjera u arhitekturi Bosne i Hercegovine.

            Dimenzije dvokrilnih ulaznih vrata u zgradu Ernesta i Marije Schnaubelt u ulici Kotromanićeva br. 38 iznose 136cm x 305cm i njima se pristupa vjetrobranu širine 2,60m na koji se nadovezuje stubište sa dvokrakim kamenim stepeništem. Na svakoj etaži su bile smještene po dvije stambene jedinice na istoku i zapadu površine od po 75,00m2. Stropovi stambenih jedinica su gotovo u potpunosti uništeni, a na gornjim etažama su vidljivi samo oštećena ulazna vrata stambenih jedinica. Teško je oštećeno i stepenište, tako da nije moguć pristup gornjim etažama. Sačuvan je samo donji krak stepeništa kojim se može doći do denivelisanog sporednog ulaza prema jugu, odnosno unutrašnjem dvorištu, gdje je izgrađeno improvizovano drveno stepenište dimenzija 2,10m x 4,50m, kojim je omogućen pristup stambenim jedinicama pripadajućeg aneksa, odnosno pristupnim verandama na zapadnoj strani(16). Raspored stambenih jedinica pripadajućeg aneksa je sličan rasporedu ranije opisanog aneksa na zapadu.

            U projektovanju sjeverne fasade zgrade Ernesta i Marije Schnaubelt u ulici Kotromanićeva br. 38 egzistira vertikalna podjela sa pet nejednakih prozorskih osi. Centralna zona sa ulazom prati dekorativni program prethodne zgrade uz manje izmjene. Koncentracija motiva zabilježena je u centralnoj zoni.

Ulazni prostor zatvoren je dvokrilnim vratima izrađenim od bojenog stakla sa stiliziranim tulipanima. Blago je uvučen u dubinu, a flankiraju ga dva kratka stuba sa impostom iz kojeg su izvedene konzole koje podupiru prozorsku nišu sa lažnim balkonom u zoni prvog kata. Kako primjećuje Nedžad Kurto, prozor prvog sprata smješten je u polukružno zaključeni prostor sa maskeronom u tjemenu, oivičen profilom u obliku gotičkog luka.(17)

Centralna prozorska osa drugog sprata usljed većeg oštećenja u potpunosti je uništena, te nije moguće ustanoviti kakav je dekorativni program korišten u njegovom oblikovanju, osim pretpostavke da je sličan programu prethodne zgrade. U ovoj zoni očuvana je jedino prozorska niša u obliku bifore.

Na starim fotografijama zgrade vidljiva je raskošno ukrašena fasada na kojoj dominiraju, u zoni drugog sprata Flore, medaljoni i maskeroni. Pored ovih elemenata javljaju se i girlande, grifoni, stupići, male konzole i lukovi.

Što se tiče materijalizacije zgrada, potrebno je reći da su izvedene u skladu sa građevinskim redom iz 1893. godine, koji je zamijenio „Bauordnung“ iz 1880. godine. Novi red zadržava odredbe kojima se određuju materijali i način građenja, ali se ovaj red odnosi na cijelo gradsko područje(18). Nosiva konstrukcija objekata izvedena je od kamena i opeke, a upotrebljavane su i gvozdene grede. Na spratovima je korišćen drveni konstruktivni sistem. Vanjska i unutrašnja stolarija su izvedene od istog materijala. Fasade su malterisane. Krovovi su pokriveni crijepom, osim južnog dijela krova zgrade na uglu Kotromanićeve i Kalmija Baruha koja je pokrivena eternitom. Podovi u unutrašnjosti objekta su drveni. 

Nosivi i vanjski zidovi su širine od 40cm, a u unutrašnjosti se nalaze i zidovi debljine 12, 20 i 25cm. Svijetle visine iznose između 2,80m i 3,10m.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Graditeljska cjelina Kotromanićeva ulica u Sarajevu, koja se sastoji od 3 objekta izgrađena tokom austrougarskog perioda je zaštićena Izmjenama i dopunama Regulacionog plana iz 2007. godine:

-       Izmjenama i dopunama Regulacionog plana Gradskog centra „Marijin- dvor“- II faza iz 2007. godine (Sl. novine Kantona Sarajevo, broj 28/07), zbog svojih visokih arhitektonskih, ambijentalnih i istorijskih vrijednosti, objekat u ulici Kotromanića br. 38, kao i objekat sa njegove zapadne strane u ul. Kotromanića br. 36, te njima susjedni, u ul. Kalmija Baruha br. 8 (objekat na uglu ulica Kalmija Baruha i Kotromanićeve), sva tri izgrađena u austrougarskom periodu, se zadržavaju, a moguće intervencije na objektima su propisane uslovima iz Separata zaštite za izmjene i dopune Regulacionog plana „Marijin-dvor“- II faza.

Po podacima Kantonalog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa, predviđene su sljedeće mjere zaštite:

-       Objekat u ulici Kalmija Baruha br. 8, ugao Kotromanića br. 5; Objekat u ulici Kotromanića br. 36; Objekat u ulici Kotromanića br. 38 – Visoka arhitektonska, ambijentalna i istorijska vrijednost; Stroge mjere zaštite u cilju očuvanja autentičnog karaktera objekta i izvornog izgleda (sanacija, konzervacija, rekonstrukcija i restauracija)(19)  

Po podacima dobijenim od strane Zavoda za zaštitu spomenika Federalnog ministarstva kulture i sporta(20), dobro pod nazivom Graditeljska cjelina Kotromanićeva ulica u Sarajevu nije bilo evidentirano ili upisano u registar spomenika kulture.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Nisu poznati literatura ili dokumentacija iz kojih bi se moglo utvrditi da su prethodno rađeni posebni istraživački ili konzervatorsko-restauratorski radovi na predmetnim objektima.

Ostali radovi

Godine 2011. izvršena je opravka krova i krovne konstrukcije na sjevernom dijelu zgrade u ulici Kalmija Baruha. Iste godine je izvršena adaptacija prizemnog prostora u ugostiteljski, na uglu ulica Kotromanićeva i Kalmija Baruha.

Navedeni radovi nisu ugrozili autentičnost i integralnost nacionalnog spomenika.

5. Sadašnje stanje dobra

Uvidom na terenu od 12.03.2013. godine, utvrđeno je sljedeće stanje(21):

-       Najugroženiji objekat cjeline predstavlja zgrada u ulici Kotromanića br. 38., gdje je fizički pristup unutrašnjem dijelu objekta rizičan, s obzirom da se većim dijelom nalazi u ruševnom stanju. Objekat je tokom rata, u maju 1992. godine, granatiran i zapaljen. Uništene su drvena krovna konstrukcija i drvene međuspratne konstrukcije, koje su doživjele potpuni kolaps i obrušile se unutar objekta, u prizemne dijelove objekta. Praktično, od objekta su se zadržale samo vertikalne konstrukcije i djelimično stepenišna komunikacija koja je teško oštećena. Kako je objekat punih 20 godina bez krova, oštećeni su i nosivi zidovi, naročito u gornjoj zoni. Dugogodišnja izloženost atmosferskim uticajima je za posljedicu imala ispiranje vezivnog sredstva opekarskih zidova i to predstavlja veliku opasnost za prolaznike.

¾      Nakon urušavanja drvene međuspratne konstrukcije, objekat je praktično ostao bez horizontalne ukrute, što povećava rizik od konstruktivnog kolapsa.

¾      Zbog uništenja završnog krovnog vijenca na glavnoj fasadi objekta, te velikih oštećenja fasadnog maltera, kao i zbog pojačanog uticaja atmosferilija, oštećeni su dekorativni elementi fasadne plastike ulične (glavne) fasade objekta u nivou prizemlja i prve etaže, dok su u nivou druge etaže jedva primjetni ostaci plastike.

¾      U nivou međuspratnih konstrukcija objekta, sa vanjske, ulične strane objekta, fiksirane su instalacije plina (između prizemlja i prvog sprata) i električne instalacije (između prvog i drugog sprata), čije eventualno oštećenje bi moglo predstavljati dodatnu opasnost po život ljudi.

-       Na objektu u ulici Kotromanića br. 36 su primjetna oštećenja fasadnog maltera u nivou prve i druge etaže, dok je u nivou parapeta prizemlja objekta, kao i u blizini olučne vertikale, malter potpuno otpao sa opekarskog zida. Zbog uticaja atmosferilija, oštećeni su dekorativni elementi fasadne plastike ulične fasade objekta. Na zapadnoj fasadi objekta, skoro u potpunosti je otpao malter fasade i primjetan je vertikalni snop sa izvodima elektroinstalacija. Na zapadnoj strani objekta, u nivou potkrovlja, primjetno je kvašenje vertikalnih ravni vanjskih zidova, što je prouzrokovano problemom sa odvodom oborinskih voda.

-       Objekat u ulici Kalmija Baruha br. 8 se nalazi, u relativno dobrom stanju.

¾      Široka ulična streha je najvjerovatniji razlog što dekorativna fasadna ornamentika, na južnoj i istočnoj strani objekta nije pretrpjela teža oštećenja usljed djelovanja atmosferilija. Veća oštećenja plastike su primjetna na ugaonom erkeru objekta. Na ostalim fasadama objekta, malter je otpao. Krov objekta, uprkos opravkama, prokišnjava. Na stropovima stanovima su vidljive manje pukotine.

6. Specifični rizici

-       opasnost od konstruktivnog kolapsa (objekat u ulici Kotromanića br. 38)

-       negativni atmosferski uticaji

-       prodor kapilarne i oborinske vode

-       neodržavanje

III -  ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima (“Službeni glasnik BiH”, br .33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A.         Vremensko određenje

C.         Umjetnička i estetska vrijednost

ii.          Kvalitet materijala

iii.         Proporcije

iv.         Kompozicija

D.         Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

v.         Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom razdoblju

F.         Ambijentalna vrijednost              

ii.          Značenje u strukturi i slici grada

G.         Izvornost

i.          Oblik i dizajn

v.         Položaj i smještaj u prostoru

I.          Cjelovitost

i.          Fizička cjelovitost (kompaktnost)

ii.          Homogenost

Sastavni dio ove odluke su:

-       Imovinsko-vlasnička dokumentacija:

¾      kopija katastarskog plana  1172/1, 1181, 1182, k.o. Sarajevo VII (novi premjer), p.l. 483, br. plana: 9; Razmjera 1:1000 (stari premjer 9, dio 295 i 385, k.o. Sarajevo LI), izdata 10.05.2013. godine od strane Službe za imovinsko-pravne, geodetske poslove i katastar Opštine Centar, Kanton Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

¾      Zemljišnoknjižni izvadci za zemljišne parcele br. 9, dio 295 i 385, k.o. Sarajevo LI, broj z.k. uloška br. 48, 263 i dio 297 (stari premjer), Nar. br. 065-0-Rz-13-2240 od 13.05.2013, Zemljišno knjižni ured Opštinskog suda u Sarajevu, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

-       Dokumentacija o prethodnoj zaštiti dobra:

¾      Dopis Zavoda za zaštitu spomenika u sklopu Federalnog ministarstva kulture i sporta broj 07-40-4-3238-1/13 od 09.05.2013. godine.

¾      „Izvod iz Separata zaštite kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa za Regulacioni plan „Marijin-dvor“- II faza iz 2005. godine, Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Kantona Sarajevo: Dopis broj 498/-1/13 od  07.05. 2013. godine.

-       Fotodokumentacija:

¾      Fotografija postojećeg stanja objekata u okviru Graditeljske cjeline Kotromanićeve ulice u Sarajevu od marta 2013. godine. Fotografisao arh. Adi Ćorović. (fotografisano digitalnim fotoaparatom Sony DSC – H10).

-       Tehnička dokumentacija:

¾      Amra Sarić - Nacrt postojećeg stanja objekata u okviru Graditeljske cjeline Kotromanićeve ulice u Sarajevu, Sarajevo, juni 2013. godine.

-       Ostala dokumentacija:

¾      Istorijska dokumentacija i „Izvod iz Separata zaštite kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa za Regulacioni plan „Marijin-dvor“- II faza iz 2005. godine, Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Kantona Sarajevo: Dopis broj 498/-1/13 od  07.05. 2013. Godine.

¾      Dva grafička priloga - „Korekcija Izmjena i dopuna Regulacionog plana „Gradski centar Marijin-dvor“ – II faza“, juli 2007. godina - dopis Zavoda za planiranje razvoja Kantona Sarajevo broj 02-23-2838/13 od  03.06. 2013. godine.

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH,  korišćena je sljedeća literatura:

1958.    Kreševljaković, H. Esnafi i obrti u starom Sarajevu. Sarajevo: Narodna prosvjeta, 1958.

1973.    Bejtić, Alija. Ulice i trgovi Sarajeva. Sarajevo:  Muzej grada Sarajeva, 1973.

1987.    Krzović, I. Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918, katalog izložbe održane u Umjetničkoj galeriji BiH. Sarajevo: Skupština grada Sarajeva, 1987. godina.

1988.    Spasojević, Borislav. Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu.  Sarajevo: Svjetlost, 1988.

1988.    Kurto, Nedžad. Arhitektura secesije u Sarajevu. Doktorska disertacija. Zagreb: Sveučilište u Zagrebu, 1988.

2004.    Krzović, Ibrahim. Arhitektura secesije u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Sarajevo Publishing, 2004.

2007.    Sarić, Mesud. Kako je urbanistički uragan dohak'o sarajevskoj zelenoj dolini. Sarajevo: Udruženje „Videoarhiv“ Sarajevo i Biblioteka „Hamdija Kreševljaković“, 2007. 

2007.    Odluka o proglašenju Zgrade Marijin-dvora u Sarajevu, sa sjednice Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika održane od 20. do 27. novembra 2007. godine u Sarajevu.

(1) Borislav Spasojević, Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu, Sarajevo: Svjetlost, 1988, 13.

(2) Vidi odluku o proglašenju Zgrade Marijin-dvora u Sarajevu, sa sjednice Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika održane od 20. do 27. novembra 2007. godine u Sarajevu.

(3)  Godine 1880. Uspostavljen je građevinski red „Bauordnung“, koji se nadovezuje na osmanski „Zakon o građenju i drumovima“ iz 1863. godine.- B. Spasojević, Nav. djelo. Sarajevo, 1988, 15.

(4) Na tom području se nalaze mjesto i ostaci Tavil hadži Mustafinog mesdžida, čiji je prijedlog za proglašenje nacionalnim spomenikom Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika odbila na sjednici održanoj od 26. do 28. marta 2012. godine u Sarajevu.

Mesdžid je podignut tokom XVI vijeka, a srušen je 1933. godine – Mesud Sarić, Kako je urbanistički uragan dohak'o sarajevskoj zelenoj dolini, Sarajevo: Udruženje „Videoarhiv“ Sarajevo i Biblioteka „Hamdija Kreševljaković“, 2007,  98. i 99.

(5) A. Bejtić, Ulice i trgovi Sarajeva, Sarajevo:  Muzej grada Sarajeva, 1973, 166.

H. Kreševljaković, Esnafi i obrti u starom Sarajevu, Sarajevo: Narodna prosvjeta, 1958, 122.

(6) Izvod iz Separata zaštite kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa za RP Gradski centar “Marijin- dvor” – II faza iz 2005. godine. -  Sarajevo: Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa, dopis broj 498/-1/13 od 07.05.2013. godine

(7) Izvod iz Separata zaštite kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa za RP Gradski centar “Marijin- dvor” – II faza iz 2005. godine. -  Sarajevo: Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa, dopis broj 498/-1/13 od 07.05.2013. godine

(8) Izvod iz Separata zaštite kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa za RP Gradski centar “Marijin- dvor” – II faza iz 2005. godine. -  Sarajevo: Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa, dopis broj 498/-1/13 od 07.05.2013. godine

(9) Od 1972. objekat je u društvenom vlasništvu, osim nekoliko objekata – I. Krzović, Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918, katalog izložbe održane u Umjetničkoj galeriji BiH, Sarajevo: Skupština grada Sarajeva, 1987. godina, 167. i 218.

(10) Veliki broj vrata je izmijenjen i postavljena su vrata savremene izrade.

(11) Nedžad Kurto, Arhitektura secesije u Sarajevu, Doktorska disertacija, Zagreb: Sveučilište u Zagrebu, 1988, 357.

(12) Isto

(13) Izuzev prizemnog stana aneksa, kojem se pristupa iz unutrašnjeg dvorišta.

(14) Izuzetak predstavlja stambena jedinica na 1. spratu koja je podijeljena na dva dijela sa zasebnim ulazima.

(15) Ibrahim Krzović, Arhitektura secesije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo: Sarajevo Publishing, 2004, 76.

(16) Prije oštećenja stubišta iz 1992. godine, aneksu se pristupalo preko natkrivenih pasarela povezanih sa stubištem. NPI gvozdeni nosači nosive konstrukcije pasarela, sa sjeverne strane, su uštemani u južne perimetralne zidove objekta u Kotromanića br. 38.

(17) Nedžad Kurto, Arhitektura secesije u Sarajevu, Doktorska disertacija, Zagreb: Sveučilište u Zagrebu, 1988, 321.

(18) B. Spasojević, Nav. Djelo, Sarajevo, 1988, 15. i 16.

(19) „Izvod iz Separata zaštite kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa za Regulacioni plan „Marijin- dvor“- II faza iz 2005. godine, Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Kantona Sarajevo: Dopis broj 498/-1/13 od  07.05. 2013. godine

(20) Dopis Zavoda za zaštitu spomenika u sklopu Federalnog ministarstva kulture i sporta broj 07-40-4-3238-1/13 od 09.05.2013. godine

(21) Stručnjaci Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika su prema riječima stanara objekta, prvi izvršili detaljan uvid u stanje objekta i izradili preliminarnu procjenu sa prijedlogom hitnih mjera zaštite, 12. 03. 2013. godine.