Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 2. do 4. septembra 2013. godine, donijela je

O D L U K U

I

Istorijski spomenik – Parna lokomotiva, dio postavke Muzeja II zasjedanja AVNOJ-a u Jajcu, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik se nalazi u dvorištu Muzeja II zasjedanja AVNOJ-a u Jajcu, na prostoru označenom kao k.č. 1020, posjedovni list broj 660, opština Jajce, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini („Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Vlada Federacije obezbijediće odgovarajuće fizičke i tehničke uslove za čuvanje nacionalnog spomenika, a prije svega:

-          uslove za vršenje konzervacije i restauracije lokomotive kako bi se spriječilo njeno dalje oštećenje od korozije;

-          uslove za odgovarajuću prezentaciju lokomotive.

Izlaganje i ostali vidovi prezentacije nacionalnog spomenika na području Bosne i Hercegovine vršiće se na osnovu uslova koje utvrdi federalno ministarstvo nadležno za kulturu.

IV

Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

V

Izmještanje nacionalnog spomenika iz Bosne i Hercegovine nije dozvoljeno.

            Izuzetno od odredbe prethodnog stava, dozvoljeno je privremeno izmještanje dobra iz Bosne i Hercegovine, radi prezentacije ili konzervacije, ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini, odnosno ako se procijeni da se konzervacija u inostranstvu može izvršiti kvalitetnije, brže i jeftinije.

Odobrenje u smislu prethodnog stava daje Komisija, ukoliko nesumnjivo bude utvrđeno da to ni na koji način neće ugroziti nacionalni spomenik.

Komisija u svom odobrenju za privremeno izmještanje nacionalnog spomenika iz Bosne i Hercegovine utvrđuje sve uslove pod kojima se to izmještanje može izvesti, rok za povratak spomenika u Bosnu i Hercegovinu i zaduženja pojedinih organa i institucija na obezbjeđenju tih uslova, te o tome obavještava Vladu Federacije, nadležnu službu bezbijednosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za kulturu i nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (www.kons.gov.ba).

VIII

Prema članu V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u »Službenom glasniku BiH«.

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo.

Broj: 04.2-2.3-53/13-22

2. septembra 2013. godine

Sarajevo

Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu člana 2. stav 1. Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, „nacionalni spomenik“ je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.

Muzej II zasjedanja AVNOJ-a u Jajcu podnio je, dana 27. 03. 2013. godine, prijedlog/peticiju za proglašenje Parne lokomotive u Jajcu, nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Na osnovu prijedloga, Komisija je pokrenula postupak za proglašenje navedenog dobra nacionalnim spomenikom, u skladu sa članom V Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i odredbama Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika.

Izjava o značaju dobra

Parna lokomotiva u Jajcu proizvedena je početkom XX vijeka u fabrici lokomotiva Krauss&Co u Lincu u Austriji.

Neposredno nakon proizvodnje, lokomotiva je korišćena za saobraćanje u okviru fabrike željeza Rössemann & Kühnemann u Beču. Prije Drugog svjetskog rata lokomotiva je premještena u Bosnu i Hercegovinu, gdje je saobraćala za potrebe Elektrohemijske industrije “Elektrobosna” u Jajcu.

Lokomotiva je dobila ime „Mala partizanka“, zbog doprinosa koji je imala u toku Drugog svjetskog rata – prevoza delegacije Hrvatske i Slovenije na Drugo zasjedanje AVNOJ-a, kao i činjenice da je bila jedina očuvana, ispravna lokomotiva na slobodnoj teritoriji Bihaćke republike(1).

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju predloženog dobra nacionalnim spomenikom, izvršen je uvid u:

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis, arhitektonski snimak i fotografije;

-          uvid u sadašnje stanje dobra;

-          kopiju katastarskog plana;

-          istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćene dokumentacije u okviru ove odluke;

-          peticiju Muzeja II zasjedanja AVNOJ-a, opština Jajce, za proglašenje Parne lokomotive u Jajcu nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine, od 27. marta 2013. godine, sa prilozima.

Prema odredbi člana V stav 2. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 37. Poslovnika o radu Komisije, prije donošenja konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, Komisija je dužna pružiti mogućnost vlasniku predloženog nacionalnog spomenika, podnosiocu peticije, institucijama nadležnim za očuvanje nasljeđa, stručnim i naučnim institucijama, stručnjacima i naučnicima, kao i drugim zainteresovanim licima da iznesu svoje stavove. U skladu s tim, Komisija je preduzela sljedeće aktivnosti:

-          dopisom broj: 04.2-35.2--2/13-112, od dana 19. 04. 2013. godine, zatražila dostavljanje dokumentacije i stavova u vezi sa proglašenjem Parne lokomotive u Jajcu nacionalnim spomenikom, od: Arhiva Bosne i Hercegovine, Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta i Opštine Jajce (Službe graditeljstva/urbanizma, prostornog uređenja, geodetskih, katastarskih i imovinsko-pravnih odnosa).

            Do donošenja odluke, Komisiji je dostavljena sljedeća dokumentacija:

-          Dopisom broj 07-40-4-3120-1/13, od 22. 04. 2013. godine, Zavod za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta obavještava da je Parna lokomotiva u Jajcu bila evidentirana od strane Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Bosne i Hercegovine, pod sljedećim nazivom: Željeznička kola NOV, Jajce, te dostavljaju literaturu u kojoj se mogu pronaći podaci o lokomotivi.  Dobro nije bilo zaštiteno od strane ovog Zavoda.

-          Dopisom broj 03-30-193/13, od 27. 05. 2013. godine, Služba graditeljstva/urbanizma, prostornog uređenja, geodetskih, katastarskih i imovinsko-pravnih odnosa Opštine Jajce dostavila je podatke o lokaciji dobra, sadašnjem vlasniku, predmjer radova za revitalizaciju lokomotive i fotografije.

1. Podaci o dobru

Lokacija

Parna lokomotiva nalazi se u dvorištu Muzeja II zasjedanja AVNOJ-a, u ulici Drugog zasjedanja AVNOJ-a bb, u Jajcu. Muzej je smješten na desnoj obali rijeke Plive, oko 50 m uzvodno od pješačkog mosta, na prostoru označenom kao kao k.č. 1020, posjedovni list broj 660.

Istorijski podaci

Okupacijom Bosne i Hercegovine od strane Austrougarske monarhije 1878. godine dolazi do intenzivnijeg razvoja saobraćajnih komunikacija. Ovaj razvoj bio je direktno vezan za interese agrarne Mađarske i industrijski orijentisane Austrije, kao i potrebi monarhije za eksploatacijom prirodnih bogatstava. Razvoj željezničkog saobraćaja u Bosni i Hercegovini doživjeće svoju ekspanziju za vrijeme uprave Benjamina Kallaya.

Kao posebni izaslanik monarhije Kallay je uspio da uz pomoć kreditnih sredstava te koncesija značajno razvije putnički željeznički saobraćaj, usprkos otporu koji je dolazio od strane kako političkih tako i finasijskih krugova monarhije koji su prvenstveno bili zainteresovani za eksplotaciju prirodnih bogatstava dok razvoj putničkog saobraćaja nisu smatrali dovoljno profitabilnim(2).  

            Benjamin Kallay je 1891. godine pokrenuo pitanje izgradnje uskotračne pruge koja bi iz doline rijeke Bosne vodila preko Travnika u dolinu Vrbasa. Dio ovog plana je realizovan 1894. godine kada je izgrađena uskotračna pruga od Bugojna do Jajca(3). Ova pruga je posebno zanimljiva za istoriju parne lokomotive serije 1190/1920 koja se nalazi u dvorištvu Muzeja II zasjedanja AVNOJ-a u Jajcu.

Istorijat parne lokomotive serijskog broja 1190/1920 neposredno je vezan za izgradnju fabrike Elekrobosna u Jajcu.

Fabrika Elektrobosna započela je sa radom 1897. godine. Osnovana je od strane kompanije Elektrizitats A.G. iz Nürnberga, jednog od najvećih proizvođača opreme za hidrocentale. Po osnivanju, Elektrobosna je u relativno kratkom roku prerasla u jednu od najvećih fabrika ovog tipa u Evropi. Usljed povećanja proizvodnje, javila se potreba za nabavkom teretnih lokomotiva za potrebe transporta uglja u krugu fabrike(4). 

Na osnovu dostupnih izvora, ustanovljene su dvije različite datacije parne lokomotive tipa 1190/1920 (poznate i kao ELEKTRO-BOSNA ili mala partizanka). Prema prvom izvoru lokomotiva je  proizvedena 1920. u fabrici Krauss & Co u Lincu u Austriji(5). Drugi izvor navodi da je lokomotiva proizvedena 1903. te da je korišćena kao teretna lokomotiva u krugu fabrike Elektrobosna sve do početka Drugog svjetskog rata (1939-1945)(6).

Na oficijelnom sajtu austrougarskih lokomotiva deponovana je fotografija ove lokomotive sa detaljnim podacima i tipu mašine koji je smještaju u 1920. godinu. Na istom sajtu naveden je i podatak da je lokomotiva nakon proizvodnje saobraćala za potrebe željezare Rössemann & Kühnemann u Beču(7).

Nakon okupacije Jajca od stane njemačkih trupa fabrika Elektrobosna je nastavila sa radom. Rad fabrike je nekoliko puta prekidan, ali infrastruktura nije pretrpjela značajnija oštećenja(8). Tako je i parna lokomotiva 1190/1920 ostala neoštećena.                                                                            

            Nakon što su partizani 1943. godine po treći put oslobodili Jajce, pristupili su ponovnom pokretanju proizvodnje u Elektrobosni i u vrlo kratkom roku fabrika je počela rad u punom kapacitetu. Dio fabrike je prenamijenjen za proizvodnju i popravku naoružanja i vojne opreme(9). 

U nedostatku ispravnih lokomotiva, lokomotiva 1190/1920 prebačena je iz fabričkog kruga Elekrobosne i postavljena da saobraća na uskotračnoj pruzi Jajce-Donji Vakuf-Bugojno(10).

Parna lokomotiva 1190/1920 imala je značajnu ulogu na slobodnoj teritoriji Bihaćke republike(11).  Pored činjenice da je služila za prevoz stanovništva, vojske i naoružanja, lokomotiva je u svojoj kompoziciji imala i Titov lični vagon.

Ficroj Meklejn (Čerčilov lični izaslanik kod Tita) u svojim dnevnicima prisjeća se ove lokomotive i navodi: “Naš prvi deo puta prešli smo, začudo, vozom. U toku protivofanzive, kad je Jajce palo u njihove ruke, partizani su uspeli da zaplene i jednu netaknutu lokomotivu i nekoliko vagona. Kako se među njima nalazio i jedan profesionalni mašinovođa i jedan železničar, kao i nekoliko bivših šefova stanica, oni nisu čekali i odmah su sastavili kompoziciju koja je radila tajno i naizmenično na kratkoj liniji od Jajca do susednog mesta Bugojna, za koje smo zaključili da će biti pogodna polazna osnovica za naš dalji put do obale. Posle nekoliko godina mučnog lutanja po planinama, partizani su bili neizmerno ponosni na svoj voz, a Tito je svoj lični vagon, pozamašan objekat od dasaka sa jednom peći u sredini, dao meni na raspolaganje. Tako je bilo očigledno da za ovaj prvi kratki deo našeg puta ni u kom slučaju ne bi valjalo odabrati neko drugo sredstvo, ako ne želimo da svojim domaćinima nanesemo ozbiljnu uvredu.”(12)

U navedenom Meklejn nije dao sam opis lokomotive, ali s obzirom da kaže da je to bila jedina ispravna lokomotiva, može se zaključiti da se radi o lokomotivi 1190/1920.

Takođe je zabilježeno da je lokomotiva 1190/1920 prevozila delegacije Hrvatske i Slovenije na II zasjedanje AVNOJ-a u Jajcu(13). Vjerovatno je i nadimak Mala partizanka dobila upravo zbog doprinosa koji je dala u toku NOR-a.

Nakon Drugog svjetskog rata parna lokomotiva 1190/1920 je saobraćala u sastavu Jugoslavenskih željeznica sve do sredine pedesetih godina kada je povučena iz upotrebe.                                                                                                  

Od tada pa do osnivanja JU Muzej II zasjedanja AVNOJ-a lokomotiva se nalazi na istom mjestu, ali ne postoji institucija zadužena za njeno održavanje, zaštitu i očuvanje, iako od 2007. godine postaje sastavnim dijelom zbirke JU Muzeja II zasjedanja AVNOJ-a.

U sklopu akcije „Uljepšajmo naš grad“ koja je finansirana od strane JICA-e (Japan International Cooperation Agency), udruženje žena „Viktorija 99“ iz Jajca, zajedno sa volonterima iz Omladinskog centra Jajce, očistilo je i uredilo prostor oko lokomotive. Tom prilikom lokomotiva je zaštićena od korozije i prefarbana zelenom bojom.

JU Muzej II zasjedanja AVNOJ-a, krajem 2012. godine skinula je postojeću farbu, usljed čega je lokomotiva ostala izložena utjecaju atmosferilija i brzom propadanju.

2. Opis dobra

Parna lokomotiva nosi serijski broj 1190/1920. Oznaka osovina po njemačkoj notifikaciji bila je Bt-n2(14). Lokomotiva je saobraćala u Bosni i Hercegovini na standardizovanim uskotračnim prugama promjera 760 mm koje su izgrađene za vrijeme Austrougarske monarhije. Lokomotiva je za sobom vukla nekoliko vagona, a njihov broj je zavisio o vrsti i količini tereta koji je prevožen. Do danas nije ostao sačuvan niti jedan.

Kompozicija je saobraćala tokom Drugog svjetskog rata, od avgusta 1943. godine do januara 1944. godine na relaciji Jajce – Bugojno i Jajce – Šipovo, a lokomotiva je korišćena kao vučna lokomotiva za vozove na ovoj saobraćajnici.

Kompozicija je u svom sastavu imala i Titov lični vagon. Osim podatka da je vagon bio velikih dimenzija sa peći u sredini, drugih podataka o njegovom enterijeru nema, ali je moguće zaključiti da je bio sličan Titovom vagonu u vozu na Oštrelju(15). 

Parna lokomotiva se sastoji iz kabine unutar koje je smješteno ložište, i prednjeg, vanjskog dijela, sa dimnjakom i sigurnosnim ventilima. Lokomotiva spada u red manjih lokomotiva sa četiri točka.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Parna lokomotiva u Jajcu bila je evidentirana od strane Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Bosne i Hercegovine pod sljedećim nazivom:

Željeznička kola NOV, Jajce,

Parna lokomotiva,

Memorijalni spomenik iz NOB-a,

Dio postavke Muzeja II zasjedanja AVNOJ-a.

Dobro nije bilo zaštićeno od strane ovoga Zavoda.(16)  

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi nisu poznati.

5. Sadašnje stanje

Parna lokomotiva u Jajcu nalazi se u veoma lošem stanju. Na osnovu dostavljenih podataka (dopis 03-30-193/13 od 27. 05. 2013.), te uvidom u stanje dobra na terenu, dana 13. 06. 2013. godine, ustanovljeno je sljedeće:

-          Cijela lokomotiva je korodirala, nedostaju pojedini dijelovi lokomotive (stepenice kojima se ulazilo u lokomotivu), nedostaje pod, skinuta je boja.

III – ZAKLJUČAK

U skladu sa navedenim, a koristeći Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima («Službeni glasnik BiH», br. 33/02 i 15/03), Komisija donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A.         Vremensko određenje

B.         Istorijska vrijednost

D.         Čitljivost

D.II.      Svjedočanstvo o istorijskim promjenama,

D.V.     Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom periodu.

E.         Simbolička vrijednost

E.III.      Tradicionalna vrijednost,

E.V.      Značaj za identitet grupe ljudi.

F.         Ambijentalna vrijednost

F.II.       Značenje u strukturi i slici grada,

F.III.      Objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja.

Sastavni dio ove odluke su:

-          Kopija katastarskog plana, razmjera 1:1000, k.č. br. 1020, k.o. Jajce 1, br. plana 76 (plan iz 1954. godine), izdala 21. 05. 2013. godine Opštinska geodetska uprava Jajce, Federacija Bosne i Hercegovine;

-          fotodokumentacija: fotografije postojećeg stanja Istorijski spomenik – parna lokomotiva u Jajcu snimljene su 13. 06. 2013. godine; fotografije je snimila Aleksandra Bunčić (fotografisano digitalnim fotoaparatom Canon EOS 1000D)

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja predmetnog dobra nacionalnim spomenikom, korišćena je sljedeća literatura:

1964.    MacLean, Fitzroy. Rat na Balkanu. Zagreb: Stvarnost, 1964.

1972.    Juzbašić, Dževad. Izgradnja željeznica u BiH u svjetlu austrougarske politike od okupacije do kraja Kallayeve ere. Sarajevo: ANUBiH, 1972.

1977.    “Elektrobosna” Jajce 1897-1977. Zagreb: Elektrohemijska industrija “Elektrobosna” Jajce, 1977.

2004.   Hadžibegović, Ilijas. Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20. vijeka. Sarajevo: Institut za istoriju, 2004.

Internetske stranice:

http://www.csimc.net/seznamy/bih_760/1190.php

http://www.dampflok.at/

(1) Bihaćka republika je simboličan naziv za jedinstvenu oslobođenu teritoriju koja je nastala poslije bihaćke operacije i oslobođenja Bihaća 4. novembra 1942. spajanjem do tada oslobođenih teritorija Bosanske krajine i susjednih oblasti Hrvatske.

(2) Dževad Juzbašić, Izgradnja željeznica u BiH u svjetlu austrougarske politike od okupacije do kraja Kallayeve ere, Sarajevo: ANUBiH, 1972, 163.

(3) Ilijas Hadžibegović, Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20. stoljeća, Sarajevo: Institut za istoriju, 2004, 271.

(4) “Elektrobosna“ Jajce 1897-1977, Zagreb: Elektrohemijska industrija „Elektrobosna“ Jajce, 1977.

(5) http://www.steamlocomotive.info od 26. 05. 2013.

(6) http://jajceportal.com od 26. 05. 2013.

(7) http://www.dampflok.at od 26. 05. 2013.

(8) Rad fabrike Elektrobosna je prekidan u dva navrata, u periodu između 25. septembra i 25. novembra 1942. godine, kada su snage NVOJ-a  u dva navrata uspjele da oslobode Jajce.

(9) “Elektrobosna“ Jajce 1897-1977, Zagreb: Elektrohemijska industrija „Elektrobosna“ Jajce, 1977.

(10) http://jajceportal.com od 26.05.2013.

(11) Vrhovni štab na čelu sa Josipom Brozom Titom 18. oktobra 1942. naređuje Vrhovnom štabu NOP i DV za Krajinu da se izvrši priprema za bihaćku operaciju. Kompletnom operacijom komandovao je Kosta Nađ, a nakon okončanja operacije, 06. novembra oslobođen je grad Slunj i Cazin sa okolnim selima, a neprijateljska vojska se našla u obruču na prostoru između Slunja i Gospića. Tako su stvoreni uslovi za održavanje prvog zasjedanja AVNOJ-a u Bihaću na kojem su praktično udareni temelji budućoj zajedničkoj državi Socijalistickoj Federativnoj Republici Jugoslaviji. Slobodna teritorija proglašena je Bihaćkom republikom, a bio je to tada najveća slobodna teritorija u Evropi koju su kontrolisale partizanske snage NOP Jugoslavije. Bihaćka republika je simboličan naziv za jedinstvenu oslobođenu teritoriju koja je nastala poslije — bihaćke operacije i oslobođenja Bihaća 4. novembra 1942. http://www.titoslavija.org/novost.php?id=614

(12) Fitzroy MacLean, Rat na Balkanu, Zagreb: Stvarnost, 1964., 51.

(13) http://jajceportal.com od 26.05.2013.

(14) Austrian Steam Base - http://www.dampflok.at/ (20. 05. 2013.).

(15) Vidi Odluku broj 04.1-02.3-53/13-5 od 5. 02. 2013. godine o proglašenju Istorijskog spomenika, Partizanski – Titov voz na Oštrelju nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

(16) Dopis broj 07-40-4-3120-1/13 od 22. 04. 2013. godine, Zavod za zaštitu spomenika u sastavu Federalnom ministrastva kulture i sporta.