Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u „Službenom glasniku BiH“, broj 13/11.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj 26. oktobra 2010. godine, donijela je

O D L U K U

I

Graditeljska cjelina – Oficirski paviljoni u Sarajevu proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Graditeljska cjelina se sastoji od 5 stambenih objekata, slobodne površine i ograde.

Nacionalni spomenik nalazi se na prostoru koji obuhvata k.č. 1053, 1054, 1055, 1056, 1057, 1058 i 1059/1, k.o. Centar Sarajevo VII (novi premjer), što odgovara k.č. 411, 412, 414, 415, 416 i 107, k.o. Sarajevo LI (stari premjer), posjedovni list broj 143, z.k. uložak broj 114, opština Centar, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na stambeni objekat i trafostanicu koji se nalaze na prostoru označenom kao k.č. 1055 i 1059/2, k.o. Centar Sarajevo VII (novi premjer), što odgovara k.č. 413 i 432, k.o. Sarajevo LI (stari premjer), opština Centar, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina, ne odnose se mjere zaštite utvrđene ovom odlukom.

Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, ustanovljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (Službeni novine Federacije BiH br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite koje se odnose na prostor definisan u tački I stav 3. ove odluke:

-          dozvoljeni su isključivo konzervatorsko-restauratorski radovi, radovi tekućeg održavanja i radovi koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine;

-          prije početka konzervatorsko-restauratorskih radova na objektu izvršiti detaljno snimanje stanja, te istraživačke radove koji će obuhvatiti analizu građevinskog materijala i vrstu i ton boja vanjskih zidova fasade;

-          projekat konzervatorsko-restauratorskih radova mora biti zasnovan na detaljnom snimanju stanja objekta i treba uključiti metodološki pristup koji će biti usmjeren na zaštitu istorijskih vrijednosti objekta;

-          obavezno je sačuvati izvorni izgled objekta u pogledu obrade arhitektonskih detalja, boje zidova, tretmana fasada, konstrukcije objekta i nagiba krova, te vrste krovnog pokrivača i nije dozvoljena promjena stilskih karakteristika uklanjanjem ili dodavanjem pojedinih dekorativnih elemenata i arhitektonskih detalja (kamene i druge plastike –nadvratnika, vijenaca i sl.);

-          prilikom konzervatorsko-restauratorskih radova koristiti materijale iste kao izvorne, izvorne tehnike, obrade materijala;

-          projektnom dokumentacijom obraditi dotrajale i oštećene elemente objekta i predvidjeti njihovu zamjenu u skladu sa gore navedenim metodama;

-          prilikom intervencija mora biti očuvan autentičan izgled unutrašnjeg prostora;

-          potrebno je izvršiti preoblikovanje ili uklanjanje prizemne dogradnje na sjeverozapadnom objektu cjeline koji se nalazi na uglu ulica Franje Račkog i Koste Hermana i jugozapadnom objektu na uglu ulica Franje Račkog i Vilsonovo šetalište. Isto je potrebno uraditi sa nadstrešnicom neprimjerenog oblika na južnom objektu usmjerenom ka Vilsonovom šetalištu;

-          izvršiti hortikulturno uređenje zelene površine na osnovu dokumentacije o izvornom stanju;

-          izraditi plan održavanja graditeljske cjeline.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti u dijelu u kojem su suprotni odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe, suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, nadležnom federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke, te nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.kons.gov.ba).

VIII

Prema članu V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo.

Broj: 07.3-02.3-71/10-18

26. oktobra 2010. godine

Sarajevo

Predsjedavajuća Komisije

Amra Hadžimuhamedović

O b r a z l o ž e nj e

I – UVOD

Na osnovu člana 2. stav 1. Zakona o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, ustanovljene u skladu sa Aneksom 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.

Graditeljska cjelina – Oficirski paviljoni u Sarajevu nalazi se u sklopu „Gradske ambijentalne cjeline Sarajeva“ koja je uvrštena na Privremenu listu nacionalnih spomenika, pod rednim brojem 546. 

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stava 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

Izjava o značaju dobra

Graditeljska cjelina – Oficirski paviljoni u Sarajevu predstavlja značajan primjer stambene gradnje u monumentalnoj kompoziciji slobodnostojećih palata iz austrougarskog perioda u Bosni i Hercegovini. Pored toga, to je najveća stambena cjelina izgrađena u duhu secesije sa primjesama istoricizma, koja ima veliku ambijentalnu vrijednost u sklopu centralnog gradskog kvarta Marijin-dvor. Svi objekti se nalaze u vrlo dobrom konstruktivnom stanju, ali su fasade i krovovi pojedinih građevina oštećene usljed posljedica granatiranja tokom zadnjeg rata u BiH. Isto tako, izvršene su neprimjerene dogradnje koje umanjuju ambijentalnu vrijednost cjeline, a zelene površine se ne održavaju i koriste se kao improvizovani parking.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju, izvršen je uvid u:

-          dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra,

-          podatke o dosadašnjoj zakonskoj zaštiti dobra,

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

-          istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u sklopu ove odluke.

U skladu sa članom 12. Zakona o implementaciji odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika zasnovane na osnovu Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, za potrebe vođenja postupka proglašenja kulturnog dobra nacionalnim spomenikom BiH:

-          Dopisom br. 07.3-35.2-10/10-60, od 20.04.2010. godine, zatražena je dostava dokumentacije i stavovi u vezi sa proglašenjem Oficirskih paviljona u Sarajevu od: Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta, Arhiva BiH, Zavoda za izgradnju Kantona Sarajevo, Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Kantona Sarajevo, Zavoda za planiranje razvoja Kantona Sarajeva i opštine Centar;

-          Dopisom br. 07.3-35.2-10/10-80, od 28.05.2010. godine, zatražena je dostava dokumentacije i stavovi u vezi sa proglašenjem Oficirskih paviljona u Sarajevu od Arhiva grada Sarajeva;

-          Dopisom od 28. juna 2010. godine od Österreichisches Staatsarchiv–a (Kriegsarchiv) dobijena je informacija da nije pronađena tražena dokumentacija vezana za Oficirske paviljone u Sarajevu;

-          Objekat je u državnoj svojini, a opština Centar se nije pismeno izjasnila u vezi sa proglašenjem dobra nacionalnim spomenikom.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Oficirski paviljoni u Sarajevu nalaze se u naselju Marijin Dvor, na ravničarskom terenu ograničenog sa juga Vilsonovim šetalištem, sa zapada ulicom Franje Račkog, a sa istoka i sjevera ulicom Koste Hermana(1). Zapadno, preko puta ulice Franje Račkog nalazi se Zemaljski muzej, južno korito rijeke Miljacke, a sjeveroistočno zgrade Savjeta ministara i Parlamenta BiH.

Nacionalni spomenik nalazi se na zemljištu označenom kao k.č. 1053, 1054, 1055, 1056, 1057, 1058, 1059/1, k.o. Centar Sarajevo VII (novi premjer) odnosno k.č. 411, 412, 413, 414, 415, 416, 107, k.o. Sarajevo LI (stari premjer), p.l. 143, z.k. uložak broj 114, opština Centar, Kanton Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Istorijski podaci

Već početkom austrougarskog perioda, u gradu Sarajevu se osjete velike ekonomske, socijalne i kulturne promjene. Arhitektura i urbanizam Sarajeva doživljavaju radikalnu transformaciju. Sarajevo se do 1878. godine oblikovalo po svim pravilima orijentalnog grada. Uspostavljanjem nove uprave, urbano tkivo Sarajeva se razvija pod direktnim evropskim uticajima. Na tradicionalnu urbanističku matricu, gdje je Čaršija centar javnog života, oko koje se nadovezuju stambene jedinice-mahale, sada se nastavlja novi, evropski arhitektonski i urbanistički  koncept. Austrougarska uprava širi grad prema zapadu, nizvodno uz Miljacku, duž Sarajevskog polja, te uspostavlja zakonsku urbanističku regulativu kao osnov za razvoj savremenog evropskog grada. Već 1880. ozvaničen je poseban građevinski red „Bauordnung“, koji mijenja osmanski „Zakon o građenju i drumovima“ iz 1863. godine.

Godine 1893. objavljuje se novi Građevinski red, koji zadržava stare odredbe da se adaptacije i nove gradnje mogu vršiti samo uz dozvolu nadležne vlasti. Zadržane su i stare odredbe o proširenju i regulisanju ulica, te odredbe o načinu građenja i konstrukciji.

Ovom uredbom, Gradjevinski red se konačno odnosi na cijelo gradsko područje, a ne samo na centralno područje, kao što je bilo propisano 1880. godine(2). Tokom čitavog austrougarskog perioda, učestalo su se gradile stambene palate koje su bile dio nove urbanističke koncepcije.

U prethodnom osmanskom periodu, područje Marijin-dvora(3), na kojem su izgrađeni stambeni objekti namijenjeni stanovanju oficira austrougarske vojske - Oficirski paviljoni, nazivalo se Carina.

To područje je bilo nastanjeno mnogo prije osmanskog perioda i ima korijene koji sežu do daleko u prošlost. Do II svjetskog rata, ovdje su bili sačuvani ostaci starog hrišćanskog groblja, na kojem je utvrđen kontinuitet sahranjivanja, od III do XIX vijeka. Postoje i stariji tragovi, koji vode sve do rimskog perioda, a dokaz tome su sačuvani ostaci antičkih građevina(4).

Početkom XX vijeka, Oficirske nastambe prvobitno su zamišljene u okviru regulacionog rješenja Marijin-dvora, uz obalu potoka Sušice neposredno uz Filipovića logor (nekadašnja kasarna “Maršal Tito”). Konačno mjesto i lokaciju ove nastambe su dobile u kvadrantu između ulica Franje Račkog, Koste Hermana i Vilsonovog šetališta(5). Oficirski paviljoni su izgrađeni u završnoj fazi austrougarskog perioda, između 1909. i 1914. godine, kada su graditelji bili pod uticajem ideja secesije(6), s tim da su na objektima prisutni elementi koji upućuju na istoricizam. Autor urbanističkog rješenja, kao i vjerovatni projektant pojedinih objekata je arhitekta Rudolf Tonnies(7). Prethodno izgradnji Oficirskih paviljona, na zapadnoj parceli je u periodu između 1908. i 1913. godine izgrađen Zemaljski muzej po projektu Karla Paržika(8).

Nakon završetka I svjetskog rata, objekti ne mijenjaju svoju stambenu namjenu, osim što na mjesto austrougarskih oficira useljavaju vojni službenici tadašnje novoformirane državne zajednice – Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije Jugoslavije. Tokom II svjetskog rata, nisu zabilježena posebna oštećenja na objektima koji pripadaju istorijskoj cjelini, a nakon završetka rata, stambeni objekti su nacionalizovani. Šezdesetih godina XX vijeka, u centralnom dijelu graditeljske cjeline porušena je fontana i izgrađena je nova stambena zgrada. Tokom zadnjeg rata u BiH (period 1992-95) cjelokupna graditeljska cjelina se našla na prvoj borbenoj liniji prema naselju Grbavica, tako da su svi objekti pretrpjeli znatna oštećenja usljed bombardovanja teške artiljerije, ali i usljed vatre iz lakog oružja.

Nakon 1995. godine, izvršena je opravka oštećenih krovnih konstrukcija i pokrivača, zamjena i opravka teško oštećene vanjske stolarije i drugi radovi, tako da je u kratkom roku omogućen povratak stanara u njihove stambene jedinice. Na stambenoj zgradi u ulici Franje Račkog su izvršeni temeljiti konzervatorsko-restauratorski radovi. U istom periodu je došlo do ograničene promjene namjene stambene funkcije u poslovnu, s obzirom da su određene stambene jedinice adaptirane u poslovne prostore.

2. Opis dobra

Oficirski paviljoni koncipirani su kao slobodnostojeće stambene palate(9) orijentisane ka unutrašnjem, zajedničkom prostoru koji je prvobitno bio riješen kao park sa travnjacima, srednjim i visokim zelenilom, stazama i vodoskokom u sredini. Objekti su slobodno raspoređeni po obodu pravougaone parcele površine od 8800 m2 između tri ulice (Vilsonovo šetalište – jug, Franje Račkog – zapad i Koste Hermana istok i sjever).

Graditeljska cjelina se sastoji od ukupno 5 stambenih objekata različitih tlocrtnih oblika, a njihova zajednička karakteristika je dosljedan stilski izraz blizak secesiji sa primjesama istoricizma i spratnost koja iznosi Sut+P+2, s tim da se u svim objektima nalaze potkrovni prostori koji su po pravilu adaptirani u stambene jedinice.

Iako su Oficirski paviljoni izgrađeni kao slobodno stojeće zgrade, dispozicije stanova su tretirane kao kod gradnje u bloku: Kod svih 5 objekata sobe su, bez obzira na orijentaciju, usmjerene prema ulici. Kuhinje, trpezarije, djevojačke sobe i mokri čvorovi orijentisani su prema unutrašnjem dvorištu(10). 

Na jugozapadu i jugoistoku graditeljske cjeline nalaze se 2 identična, simetrično postavljena objekta pravougaonog tlocrtnog oblika(11) dimenzija 53,00m x 11,00m; Na sjeverozapadnoj i sjeveroistočnoj strani se nalaze objekti istih širina i vrlo sličnog stilskog određenja, od kojih je prvi pravougaone osnove dimenzija 23,00m x 12,00m, a drugi sa produžetkom prema jugu tako da je njegova tlocrtna forma u obliku slova “L”(12).

Na krajnjoj južnoj strani, u centralnom dijelu se nalazi stambeni objekat pravougaone tlocrtne osnove(13) dimenzija 24,00m x 11,00m, sa centralnim isturenim dijelom prema sjeveru dimenzija 8,00m x 4,00m, gdje je smješteno stubište i sporedne prostorije.

Zgrade u ulici Koste Hermana broj 1 i Franje Račkog broj 3 na jugoistoku i jugozapadu su postavljene dužom stranicom u pravcu sjever-jug.

Ulazi u obje zgrade (dvokrilna vrata dimenzija 160cm x 320cm) nalaze se u centralnom dijelu objekta. U stubištu je smješteno dvokrako stepenište širine kraka 1,20m. Stubište je osvijetljeno sa dvorišne strane, a tu se nalazi i sporedni ulaz dimenzija 85cm x 210cm. U prizemlju se nalaze dva trosobna stana površine od po 123m2(14), a na spratovima se nalaze po jedan četverosoban stan površine 146m2 i trosoban stan površine 128m2. Svim stanovima se pristupa ulaznim vratima dimenzija 100cm x 220cm, usmjerenim ka stubišnim podestima.

Prvu prostoriju u svakom stanu čini neosvijetljeni hodnik dimenzija 6,80m x 2,20m iz kojeg se pristupa sobama širine 6,30m koje su orijentisane prema ulici. Sobe su međusobno povezane sistemom “soba kroz sobu”(15). Sa suprotne strane se nalaze pomoćne prostorije, usmjerene ka unutrašnjem dvorištu – kupatilo, toalet, ostava, lođa i kuhinja.

U pogledu obrade uličnih fasada oba objekta zapaža se stroga i simetrična neorenesansna kompozicija sa floralnim elementima koji upućuju na uticaje secesije. Prizemlje objekta je odvojeno od etaža iznad vijencem jednostavne profilacije, a nivo potkrovlja je odvojen od donjih etaža snažnim vijencem ispod kojeg se nalazi friz visine 60cm na kojem se nalaze triglife i metope. U centralnom dijelu prizemlja nalazi se ulazni portal (iznad se nalazi plitki reljefni medaljon sa portretom Marsa – rimskog boga rata, uokviren lovorovim vijencem, a na bokovima floralni dekorativni elementi – četvorolisne rozete)(16) ukupnih dimenzija 160cm x 320cm, a sa obje strane niz sa po 6 dvokrilnih prozora sa nadsvjetlima dimenzija 100cm x 210cm. Iznad portala, u nivou prvog sprata, se nalazi balkon dimenzija 220cm x 90cm, uokviren kamenom balustradom a oslonjen na konzole u obliku voluta sa floralnim dekorativnim elementima. Sa bočnih strana se nalaze dvokrilni prozori (iznad 3 dvokrilna prozora se nalaze reljefni ukrasi – elipsasti amblemi sa košarama) sa balustradom u nivou parapeta. Ista kompozicija se ponavlja u nivou drugog sprata, s tim što se na zadnja 2 prozora nalaze lučno završena nadsvjetla. U nivou potkrovlja u centralnom dijelu se nalazi 1 trokrilni prozor dimenzija 140cm x 120cm i po 2 elipsasta prozora sa bočnih strana. 

Dvorišne fasade spadaju u red sporednih fasada, bez posebnih ornamenata, gdje se u centralnom dijelu nalaze stubišni prozori dimenzija 120cm x 210cm (iznad stubišnog otvora u nivou drugog sprata nalaze se natpisi na fasadi u obliku plitkog reljefa kojim je označena godina završetka gradnje objekata: „MCMXIV“, odnosno „ANNO DOMINI 1914”), a sa strana jednokrilni, dvokrilni i trokrilni prozori sporednih prostorija. U nivou prvog i drugog sprata nalaze se lučno uokvireni otvori lođa dimenzija 100cm x 240cm.

Bočne sjeverne i južne fasade oba objekta predstavljaju fasade jednostavne kompozicije, gdje su gornje etaže odvojene linearnim vijencem od prizemlja. Na svim nivoima (prizemlje, prvi i drugi sprat) izveden je po 1 dvokrilni prozorski otvor stambenih jedinica.

Zgrada na uglu ulica Franje Račkog broj 2 i Koste Hermana broj 13 na sjeverozapadu i zgrada sa ulazom iz ulice Koste Hermana broj 11 na sjeveroistoku predstavljaju objekte sličnih stilskih karakteristika između kojih se nalazi parkovska površina.

Sjeverozapadni objekat je orijentisan u smjeru istok – zapad i na njemu se nalaze 2 ulaza od kojih se jedan nalazi na sjeveru prema ulici Koste Hermana, a drugi je usmjeren ka unutrašnjem dvorištu. Oba ulaza su povezana sa stubištem gdje su smještene armiranobetonske stepenice širine 1,20m.

Sjevernim ulazom se pristupa istočnom dijelu zgrade(17) gdje se na svakoj etaži nalazi po jedan dvoiposoban stan površine 88,00m2. Prvu prostoriju predstavlja centralni neosvijetljeni hodnik dimenzija 8,30m x 1,40m. Prema ulici, odnosno prema sjevernoj strani usmjerene su dvije sobe širine od 5,40m i dužine od 4,90m, odnosno 3,50m. Na suprotnoj strani prema dvorištu, nalazi se prostrana kuhinja dimenzija 3,20m x 4,70m povezana sa ostavom i spavaćom sobom malih dimenzija, kao i kupatilo.

Ulaz iz unutrašnjeg dvorišta predstavljaju vrata oblika kao na sjevernoj strani kojim je stubište zapadnog dijela zgrade povezano sa parkovskom površinom. Dvokrakim stepeništem povezane su sve etaže zapadnog dijela objekta, na kojima se nalazi po jedan dvosoban stan površine od 80m2. Izuzetak čini stambena jedinica u prizemlju orijentisana ka sjeveru u koju se direktno ulazi sa sjeverozapada, gdje je uklonjen parapet prozora, i na tom mjestu su postavljena zasebna ulazna vrata.

Unutrašnja dispozicija stanova na zapadnoj strani je slična prostornom rasporedu stanova iz istočnog dijela. Prvu prostoriju predstavlja centralni hodnik iste širine kao na istoku, s tim da je znatno kraći (dužina 2,00m). Na sjevernoj strani se nalaze dvije sobe iste širine kao u istočnom dijelu zgrade, a jedina razlika se sastoji u tome što se na sjeverozapadnom uglu, u nivoima iznad prizemlja, nalazi erker pravougaone osnove dimenzija 2,30m x 1,30m, čije su stranice zarotirane pod uglom od 45 stepeni u odnosu na vanjske zidove objekta.

Zgrada u obliku slova “L” u ulici Koste Hermana broj 11 se nalazi na sjeveroistoku graditeljske cjeline. Širina objekta odgovara širini objekta na sjeverozapadu, s tim da dužina sjevernog dijela objekta iznosi 25,70m, a istočnog 18,70m. Ulaz u objekat se nalazi na sjevernoj strani i usmjeren je ka ulici. Na ulaz se nadovezuje stubište, a na svakoj etaži se nalazi po jedan podest dimenzija 3,15m x 2,50m. Na podestu se nalaze ulazna vrata stanova smještenih u sjevernom, odnosno istočnom dijelu. Na sjeveru se nalaze četveroiposobni stanovi površine od 147,00m2, a na istoku se nalaze troiposobni stanovi površine od 114,00m2. Izuzetak čine prizemni stanovi pretvoreni u poslovne prostore, u koje se ulazi direktno sa zapadne, odnosno južne strane, kroz lođe adaptirane u predulazne prostore.

Prostorna organizacija svih stanova je vrlo slična: na centralni izduženi hodnik (dužina hodnika stanova na sjeveru iznosi 11,30m a stanova na istoku 6,60m) se prema ulicama nadovezuju prostrane i reprezentativne sobe i lođe, a prema unutrašnjem dvorištu pomoćne prostorije.

U sklopu stanova na sjevernoj strani objekta prema ulici Koste Hermana se nalaze 3 sobe i lođa  širine 5,40m. Na južnoj dvorišnoj strani se nalazi kuhinja dimenzija 3,50m x 4,10m, manja spavaća soba dimenzija 2,60m x 2,30m, kupatilo i toalet. Na krajnjoj jugozapadnoj strani se nalazi još jedna soba dimenzija 4,45m x 5,90m usmjerena prema unutrašnjem dvorištu, i njen položaj predstavlja izuzetak na pravilo, s obzirom da su sve veće prostorije u okviru cjeline usmjerene ka ulicama bez obzira na orijentaciju.

U okviru stanova na istočnom kraju objekta, nalaze se 3 sobe usmjerene ka ulici Koste Hermana(18), čija širina odgovara širini soba u stanovima na sjeveru. Na sjeveroistočnu sobu nadovezuje se erker istog oblika i dimenzija kao i erker na sjeverozapadnoj zgradi graditeljske cjeline.

Na jugoistočnoj strani se nalazi lođa dimenzija 4,00m x 2,30m, Na zapadnoj strani prema dvorištu se nalaze kuhinja dimenzija 3,40m x 4,00m, odvojeni kupatilo i toalet, kao i manja spavaća soba dimenzija 3,10m x 2,30m.

Fasade sjeverozapadnog, odnosno sjeveroistočnog objekta su slične kompozicije, s obzirom da se na uličnim fasadama nalaze prozorski otvori sa nadprozornicima koji upućuju na istoricizam, s tim da su konzole na koje su oslonjeni nadprozornici obrađene floralnim motivima. Na uglovima obje zgrade, u nivou prvog i drugog sprata, nalaze se erkeri završeni manjim četverovodnim krovovima ispod kojih su izvedeni plitki reljefi sa floralnim elementima. Dvorišne fasade su skromnije obrađene i na njima se nalaze otvori istih dimenzija kao na uličnim fasadama.

Na sjevernoj fasadi objekta na sjeverozapadu se, u nivou svake etaže, nalaze nizovi sa po 7 dvokrilnih prozora sa linearno izvedenim nadprozornicima ili timpanonima. Na istočnoj strani se nalaze ulazna vrata dimenzija 140cm x 250cm, a na sjeverozapadu erker sa trokrilnim prozorima u nivou prvog i drugog sprata. Iznad prozora u nivou prvog sprata nalazi se lučni nadprozornik, a ispod u nivou parapeta smještena je reljefni krug sa krilnim reljefom koji podsjeća na stilizovani znak egipatskog boga Sunca (Amon Ra)(19). Južna dvorišna fasada u oblikovnom smislu se razlikuje od sjeverne fasade po tome što se u nivou potkrovlja pojavljuju dodatni prozori, a ukrasna plastika je skromnije izvedbe. Bočne fasade predstavljaju sporedne fasade na kojima se nalaze otvori sporednih prostorija i stubišta. U prizemnom dijelu zapadne bočne fasade nalazi se neprimjerena dogradnja prizemne stambene jedinice.

Na sjevernoj fasadi objekta na sjeveroistoku se u nivou svake etaže nalazi isti broj prozorskih otvora kao na sjevernoj fasadi sjeverozapadnog objekta, a na sjeveroistočnoj strani se nalazi erker u nivou 2 sprata. Razlika u odnosu na fasadu sjeverozapadnog objekta se sastoji u tome što je na zapadnoj strani izveden otvor lođe, a ulazni portal sa odgovarajućim stubišnim prozorima iznad, se nalazi u drugom redu gledano sa istoka. Istočna fasada predstavlja uličnu fasadu slične kompozicije kao što je sjeverna fasada i na njoj se nalaze po 3 dvokrilna prozora na svakoj etaži, a na jugu se nalazi po jedan otvor lođe. Južna i zapadna fasada predstavljaju sporedne dvorišne fasade na kojima su raspoređeni prozori sporednih prostorija i otvori lođa.

Zgrada u ulici Vilsonovo šetalište broj 6, na južnoj strani graditeljske cjeline postavljena je u smjeru istok – zapad. Objekat je usmjeren prema jugu, odnosno Vilsonovom šetalištu, a ulaz u zgradu se nalazi na sjeveru i usmjeren je ka unutrašnjem dvorištu. Na predulazni prostor na sjeveru dimenzija 3,00m x 1,50m nadovezuje se dvokrako stepenište (širina kraka 1,30m) kojima su povezane sve etaže objekta od suterena do tavana. Unutrašnja dispozicija objekta je strogo simetrična: Na svakoj etaži se nalazi centralno postavljeni podest dimenzija 3,00m x 2,40m sa kojeg se, preko ulaznih vrata dimenzija 100cm x 220cm, ulazi u dvoiposobne stanove veličine od 92,00m2, raspoređene na istočnoj, odnosno zapadnoj strani.

Prvu prostoriju predstavlja pravougaoni hodnik dimenzija 3,20m x 2,40m iz kojeg je omogućen pristup u dnevni boravak na jugu dimenzija 5,00m x 6,20m(20) i u kupatilo i kuhinju dimenzija 3,30m x 4,10m na sjeveru. Prostrana kuhinja je, prema jugu povezana sa sobom dimenzija 5,70m x 4,30m koja se koristi kao spavaća soba, a prema dvorištu na sjeveru je povezana sa ostavom i malom spavaćom sobom dimenzija 2,20m x 1,90m.

Južna, kao i sjeverna ulazna fasada predstavljaju simetrične kompozicije u čijem se centru nalaze rizaliti koji se protežu čitavom visinom fasade.

Na južnoj fasadi nalazi se rizalit na kojem su izvedena po 4 dvokrilna prozora dimenzija  110cm x 210cm na svim nivoima, dok se na bočnim stranama nalazi još po jedan otvor istih dimenzija.

Otvori na rizalitu u nivou drugog sprata se razlikuju od ostalih otvora po tome što su lučno završeni (ispod svih prozora u nivou drugog sprata se nalaze dekorativni floralni motivi u obliku plitkog reljefa – girlande)(21), a 2 centralna predstavljaju izlazna vrata na balkon koji je oslonjen na 3 konzole ukrašene floralnim motivima. Potkrovni prostor je odvojen masivnim vijencem oslonjenim na floralno obrađene konzole. U osovini rizalita u nivou potkrovlja se nalazi teško oštećeni ukrasni element koji je predstavljao lovorov vijenac sa trakama i složenim oružjem i Marskovom kacigom iznad(22).

U centralnom dijelu rizalita sjeverne fasade se nalazi ulazni portal dimenzija 140cm x 240cm, a sa strana po 2 jednokrilna prozora dimenzija 40cm x 140cm. Na krajnjim bočnim stranama se nalazi još po jedan dvokrilni, odnosno jednokrilni prozor. Isti raspored se ponavlja na etažama iznad, s tim što se iznad portala pojavljuju stubišni prozori. Iznad stubišnog prozora u nivou 2. sprata nalazi se plitki reljef sa floralnim motivima uokviren pravougaonim istakom dimenzija 100cm x 120cm, dok se u nivou potkrovlja nalaze 3 dvokrilna prozora.

Na bočnim fasadama (istočna i zapadna fasada) se nalaze po 4 prozorska otvora u svim nivoima istog oblika i veličine kao na južnoj fasadi.

Konstrukcija objekata je gotovo ista: podužni nosivi zidovi i pregradni zidovi su od opeke, a podrumski zidovi su od betona. Objekat na južnoj strani u ulici Vilsonovo šetalište broj 6 se u konstruktivnom smislu razlikuje od ostalih objekata po tome što su nosivi zidovi objekta poprečni(23). Stropne konstrukcije spratova su drvene sa nasipom, izuzev konstrukcije iznad podruma koja je armiranobetonska(24).

Krovna konstrukcija je drvena, sa četverovodnim krovovima pokrivenim crijepom. Dva mala tornja iznad erkera u ulici Koste Hermana broj 11 i 13 i u ulici Franje Račkog broj 2 pokrivena su limom. Stepeništa su kamena i postavljena su na traverze(25), sa izuzetkom 2 stepeništa u objektu na sjeverozapadu cjeline koja su armiranobetonska. Ograde su od kovanog ili običnog gvožđa, dok su rukohvati drveni. Originalna vanjska stolarija je od punog hrastovog drveta, a određene pozicije su izmijenjene tako da se na objektu nalaze i pozicije pvc ili metalne bravarije. Originalna unutrašnja stolarija je takođe drvena, a originalni pod u stanovima je parket, izuzev sporednih prostorija. Debljina nosivih zidova se kreće u rasponu od 50cm do 70cm (debljina zidova u nivou prizemlja iznosi između 55cm), a ukupna debljina međuspratne konstrukcije iznosi oko 60cm, a svijetla visina etaža se kreće u rasponu od 3,10 do 3,50m, izuzev suterena koji je niži. 

Kompletna graditeljska cjelina je ograđena originalnom ogradom izrađenom u betonu i kovanom gvožđu. Ukupna dužina ograde iznosi 380,00 m, a sastoji se od betonskih stubova osnove 20cm x 20cm i visine od 150cm, na razmaku od 195cm. Između stubova se nalazi betonska baza visine 35cm na kojoj je postavljena kovana ograda jednostavne izrade visine 100cm. Kovana ograda se sastoji od dvije horizontalno izvedene šipke na koje se oslanjaju 4 para lučno povezanih vertikalnih šipki između kojih su postavljene po 2 vertikalne šipke.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Na privremenoj listi nacionalnih spomenika, Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Oficirski paviljoni u Sarajevu su upisani pod rednim brojem 546, i to pod nazivom „Gradska ambijentalna cjelina Sarajeva“. 

Po podacima dobijenim od strane Zavoda za zaštitu spomenika Federalnog ministarstva kulture i sporta(26), Oficirski paviljoni u Sarajevu su evidentirani, ali nisu upisani u registar spomenika kulture.

Izvodom iz izmijenjenog i dopunjenog Regulacionog plana gradski centar „Marijin-                            dvor“ – II faza iz 2007. godine („Službene novine Kantona Sarajevo“, broj 28/07) objekti Oficirskih paviljona u Sarajevu se zadržavaju u postojećem obliku uz mogućnost intervencija prema uslovima Separata zaštite Zavoda za zaštitu kulturnog i prirodnog nasljeđa Kantona Sarajevo(27). 

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Od završetka gradnje stambenih objekata 1914. godine, pa sve do početka druge polovine XX vijeka vršeni su isključivo radovi redovnog održavanja. Tokom Drugog svjetskog rata nisu zabilježena posebna oštećenja graditeljske cjeline.

Tokom druge polovine XX vijeka izvršena je zamjena više pozicija ulaznih drvenih vrata na zgradama i njihova zamjena neprimjerenim metalnim vratima. U istom periodu, veliki dio zelene površine na prostoru unutrašnjeg dvorišta je pretvoren u improvizovani parking prostor, a ograda graditeljske cjeline je oštećena. Šezdesetih godina XX vijeka porušen je vodoskok u centralnom dijelu graditeljske cjeline i na tom mjestu je izgrađen stambeni objekat spratnosti P+4, čime je prvobitni koncept kompleksa narušen(28).

Nakon završetka zadnjeg rata u BiH (period 1992-95) izvršeni su radovi opravke i redovnog održavanja svih oštećenih objekata koji pripadaju graditeljskoj cjelini. U tom periodu su opravljeni oštećeni pokrivači i krovna konstrukcija, kuda je prodirala atmosferska voda, i zamijenjena je oštećena vanjska stolarija.

Godine 2002. Izrađen je Program sanacije, restauracije, rekonstrukcije i kolorističke obnove fasade objekta u ulici Franje Račkog broj 3 (zgrada na jugozapadu) u izvedbi Zavoda za zaštitu kulturnog i prirodnog nasljeđa Kantona Sarajevo i odmah su započeti izvedbeni radovi. U trenutku procjene, utvrđena su tri osnovna uzroka oštećenja fasade:

Prvi uzrok je vezan za ratna dejstva, odnosno granatiranje objekta kojim su izazvana mehanička oštećenja maltera, zida ili elemenata fasadne plastike.

Drugi uzrok oštećenja fasade vezan je za atmosferske uticaje što je rezultiralo slabljenjem maltera, odnosno odvajanjem slojeva fasadne boje od maltera. Oštećenja su bila posebno vidljiva na mjestima „slivanja“ vode na fasadi – ispod vijenaca gdje je došlo do oštećenja završnog limenog opšava i na mjestima spuštanja vertikalnih olučnih cijevi.

Treći uzrok predstavljaju ranije izvedene neadekvatne intervencije, što se odnosi na ugradnju pvc prozora, zatvaranje lođa upotrebom opeke u parapetu, uklanjanju metalne ograde, ugradnju metalnih ulaznih vrata i montiranju metalne nadstrešnice nad sjevernoj strani.

U sklopu izvedbenih radova iz 2002. godine izvršeno je čišćenje kompletne fasade od prethodno bojenih slojeva, sanacija oštećenih mjesta, izrada otisaka, odlivanje i montaža nedostajućih elemenata (medaljon, rozete), rekonstrukcija parapetnih ploha, korekcija izvedenih grubih krpljenja fasade, demontaža oštećenih stubića, opravka i ponovna montaža stubića, priprema podloge ravnih fasadnih ploha za bojenje i finalno bojenje fasade. Pored toga, izvršena je izmjena metalnih ulaznih vrata i ugradnja drvenih po uzoru na originalna, demontaža i opravka oluka i sanacija oštećenja metalnih balkonskih ograda(29).

U svakoj od zgrada koje pripadaju graditeljskoj cjelini, barem jedan stambeni prostor je adaptiran u poslovni, a najveći broj adaptacija prostora takve vrste izvršeno je u zgradi u ulici Koste Hermana broj 11 na sjeveroistočnom dijelu cjeline. Izvršene su neprimjerene dogradnje predulaznih, odnosno dodatnih stambenih prostora na jugozapadnoj, odnosno sjeverozapadnoj zgradi graditeljske cjeline. Izvedena je i neprimjerena nadstrešnica iznad balkona na južnoj strani objekta usmjerenog ka Vilsonovom šetalištu.

5. Sadašnje stanje dobra

Sve zgrade koje pripadaju graditeljskoj cjelini se nalaze u vrlo dobrom konstruktivnom stanju, i nakon opravki krovnih konstrukcija i pokrova, i zamjene oštećene ili uništene vanjske stolarije, niti u jedan objekat ne prodire atmosferska vlaga u značajnijoj mjeri. Svi objekti imaju stambenu, odnosno poslovnu funkciju. Na svim objektima, osim na objektu u ulici Franje Račkog broj 3, na mjestu drvenih portala nalaze se metalna vrata.

Najveći stepen degradacije je doživio objekat koji se nalazi na južnom kraju cjeline, u ulici Vilsonovo šetalište, koji je tokom zadnjeg rata u BiH bio najbliži liniji fronta. Na južnoj, istočnoj i zapadnoj fasadi su vidljiva teža oštećenja izazvana gelerima granata, a posebno su teško oštećeni konzolni istaci centralnog balkona u nivou drugog sprata. Postoji opasnost od obrušavanja dijelova fasade što može dovesti u opasnost stanare i prolaznike. Iznad balkona na južnoj strani objekta nalazi se nadstrešnica neprimjerenog oblika i materijalizacije(30).

Zgrada u ulici Franje Račkog broj 3 predstavlja najodržavaniju građevinu u okviru cjeline. Nakon završenih konzervatorsko - restauratorskih radova na fasadi i drugih radova na opravci zgrade, objekat se primjereno održava. Dobrim dijelom su sačuvani vanjska i unutrašnja stolarija, a izuzetak čini nekoliko vanjskih otvora na fasadi prema unutrašnjem dvorištu, pojedine pozicije unutrašnje stolarije i drveni ulazni portal koji je savremene izrade. Unutrašnja dispozicija zgrade je uglavnom sačuvana, osim što su lođe usmjerene ka dvorištu zatvorene i pripojene unutrašnjem stambenom prostoru. Pored toga, prizemni stambeni prostor na sjeveru je podijeljen na dva dijela i radi toga je na sjevernoj fasadi objekta izgrađen neprimjeren predulaz u izdvojenu stambenu jedinicu.

Na zgradi u ulici Koste Hermana na jugoistoku su vidljiva teža oštećenja fasade usmjerene ka dvorištu, dok su ostale fasade neodržavane. Unutrašnjost objekta je primjereno održavana.

Zgrada na sjeveroistočnom dijelu cjeline je primjereno održavana, s tim da su na južnim dijelovima objekta vidljiva oštećenja izazvana granatiranjem. Objekat je karakterističan po tome što je u njemu izvršen najveći broj promjena namjene iz stambene u poslovnu. Tu su smješteni organi zajedničkih institucija BiH, advokatska kancelarija i privatna producentska kuća. U objektu su prisutni prodori atmosferske vlage, uprkos temeljitoj opravci krovne konstrukcije i pokrivača. Pored toga, na zapadnoj fasadi vertikalni oluk za odvod atmosferske vode je izveden između dvije električne sklopke pod visokim naponom.

Kompletan prizemni prostor je pretvoren u poslovni, što je za posljedicu imalo otvaranje predulaza na zapadnoj strani objekta. 

Zgrada na uglu ulica Koste Hermana i Franje Račkog na sjeverozapadu je primjereno održavana, a na fasadama su prisutna izvjesna oštećenja izazvana granatiranjem. Na sjeverozapadnom dijelu objekta prisutna je dogradnja neprimjerenog oblika koju stanari prizemne stambene jedinice koriste kao dopunski prostor.

Održavanje zelenih površina, originalne ograde i unutrašnjeg dvorišta nije na zadovoljavajućem nivou. Uređenje hodnih staza i improvizovanih parkirališta, te osnovno redovno održavanje zelene površine nije dovoljno, ako se uzme u obzir lokacija graditeljske cjeline smještene u najužoj urbanoj zoni Sarajeva.

6. Specifični rizici

-          opadanje dijelova fasade sa pojedinih objekata,

-          prodor atmosferske vlage u dijelove objekta,

-          nepravilno pozicionirane električne instalacije.

III -  ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH”, br.33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu.

Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A.         Vremensko određenje (dobra nastala od praistorije do 1960. godine)

C.         Umjetnička i estetska vrijednost

iii.         Proporcije

iv.         Kompozicija

D.         Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

iii.         Djelo značajnog umjetnika ili graditelja

F.         Ambijentalna vrijednost                 

ii.          Značenje u strukturi i slici grada

iii.         Objekat ili skup objekata je dio cjeline ili područja

G.         Izvornost

i.          Oblik i dizajn

iii.         Namjena i upotreba

v.          Položaj i smještaj u prostoru

H.         Jedinstvenost i reprezentativnost

ii.          Vrhunsko umjetničko ili arhitektonsko djelo

I.          Cjelovitost

i.          Fizička cjelovitost (kompaktnost)

ii.          Homogenost

iii.         Zaokruženost (kompletnost)

Sastavni dio ove odluke su:

-          Imovinsko-vlasnička dokumentacija:

-         kopija katastarskog plana  1053, 1054, 1055, 1056, 1057, 1058, 1059/1, k.o. Centar Sarajevo VII (novi premjer), p.l. 143, br. plana: Sarajevo - 165; Razmjera 1:1000 (stari premjer k.č. br. 411, 412, 413, 414, 415, 416, 107, k.o. Sarajevo LI), izdata 19.06.2008. godine od strane Službe za imovinsko-pravne, geodetske poslove i katastar Opštine Centar, Kanton Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina;

-         Zemljišnoknjižni izvadak za zemljišne parcele br. 411, 412, 413, 414, 415, 416, 107, k.o. Sarajevo LI, broj z.k. uloška 114 (stari premjer), Nar. br. 065-0-NarII-08-026895 i 065-0-NarII-08-041267 od 30.05.2008. i 02.09.2008, izdao Zemljišno knjižni ured Opštinskog suda u Sarajevu, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

-          Dokumentacija o prethodnoj zaštiti dobra:

-         Dopis Zavoda za planiranje razvoja Kantona Sarajevo broj 02-23-2652/10 od 05.05.2010;

-         Dopis Zavoda za zaštitu spomenika u sklopu Federalnog ministarstva kulture i sporta broj 07-40-4-1773-1/10 od 21.04.2010.

-          Fotodokumentacija:

-         Istorijske fotografije Oficirskih paviljona u Sarajevu, http://vilsonovo.net/ 18. juni 2010;

-         Fotografije Oficirskih paviljona u Sarajevu, Borislav Spasojević. Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu. Sarajevo: Svjetlost, 1988;

-         Fotografije postojećeg stanja Oficirskih paviljona u Sarajevu uradio arh. Adi Ćorović;

-         maj  2010. godine (fotografisano digitalnim fotoaparatom Sony DSC – H10). 

-          Tehnička dokumentacija

-         Tehnički nacrti - tlocrti zgrada u sklopu graditeljske cjeline Oficirskih paviljona u Sarajevu, Borislav Spasojević. Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu. Sarajevo: Svjetlost, 1988;

-         Nermina Mujezinović i Amira Radončić. Program sanacije, restauracije, rekonstrukcije i kolorističke obnove fasade objekta u ulici Franje Račkog broj 3. Sarajevo: Zavod za zaštitu kulturnog i prirodnog nasljeđa Kantona Sarajevo, juni 2002;

-         Izvod iz izmijenjenog i dopunjenog Regulacionog plana gradski centar „Marijin-dvor“ – II faza iz 2007. godine („Službene novine Kantona Sarajevo“, broj 28/07) - Dopis Zavoda za planiranje razvoja Kantona Sarajevo broj 02-23-2652/10 od 05.05.2010;

-         Tehnički nacrti objekata i detalja graditeljske cjeline Oficirskih paviljona u Sarajevu, Igor Palinić, Sarajevo juni i juli 2010.

Korišćena literatura

Tokom vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom, korišćena je sljedeća literatura:

1988.    Borislav Spasojević. Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu. Sarajevo: Svjetlost, 1988.

1998.    Nedžad Kurto. Arhitektura Bosne i Hercegovine – Razvoj bosanskog stila. Sarajevo: Sarajevo publishing, MCM, 1998. 

2007.    Odluka o proglašenju istorijske građevine Zgrade Marijin dvora u Sarajevu nacionalnim spomenikom, na sjednici Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika održanoj od 20. do 27. novembra  2007. godine u Sarajevu.

2010.    http://sarajevo.co.ba/o-sarajevu/ulice-grada-sarajeva/ 27. april 2010.

2010.    http://www.zemaljskimuzej.ba/o_nama/osnivanje_muzeja.php, 23. juli 2010.

(1) Ulica Koste Hermana se do zadnjeg rata u BiH (period 1992-95) zvala ulica Đure Daničića - http://sarajevo.co.ba/o-sarajevu/ulice-grada-sarajeva/ 27. april 2010.

(2) B. Spasojević, Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu (Sarajevo: Svjetlost, 1988), 15, 16.

(3) Više podataka o području Marijin-dvora u periodu tokom austrougarskog perioda vidjeti u Odluci o proglašenju istorijske građevine Zgrade Marijin dvora u Sarajevu nacionalnim spomenikom, usvojenoj na sjednici Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika održanoj od 20. do 27. novembra  2007. godine u Sarajevu.

(4) B. Spasojević, Nav. djelo, 1988, 75.

(5) B. Spasojević, Nav. djelo, 1988, 123.

(6) Prvi prodori secesije u arhitekturi Sarajeva se osjećaju već 1898. godine, kada je projektovana prva verzija Kasarne na Bistriku, gdje su takođe prisutni elementi secesije – Nedžad Kurto, Arhitektura Bosne i Hercegovine – Razvoj bosanskog stila (Sarajevo: Sarajevo publishing, MCM, 1998), 43, 59.

(7) Originalni nacrti nikada nisu pronađeni, te nije moguće sa sigurnošću utvrditi autorstvo. Urbanističko rješenje predstavlja veliki napredak u odnosu na dotadašnje rješavanje stambenih objekata u bloku i moglo bi se pripisati jednom autoru - B. Spasojević, Nav. djelo, 1988, 123.

(8) http://www.zemaljskimuzej.ba/o_nama/osnivanje_muzeja.php , 23. juli 2010. godine

(9) Postoji više tipova stambenih objekata građenih tokom austrougarskog perioda: Prvi tip je palata u bloku sa unutrašnjim ekonomskim dvorištem. Najpoznatiji primjer je palata Marijin dvor. Drugi tip je palata u monumentalnoj kompoziciji slobodnostojećih blok-palata sa više objekata. Najpoznatiji je primjer blok „Oficirskih paviljona“ na Marijin-dvoru. Treći tip je stambeno-poslovna zgrada nastala u prethodno izgrađenom području. - B. Spasojević, Nav. djelo, 1988, 58, 59.

(10) B. Spasojević, Nav. djelo, 1988, 123, 124.

(11) Objekti u ulicama Franje Račkog 3 i Koste Hermana 1 su identični i mogli bi predstavljati rješenje jednog autora - B. Spasojević, Nav. djelo, 1988, 123.

(12) Dva objekta, jedan u ulici Koste Hermana 11, a drugi na uglu ulica Koste Hermana 13 i Franje Račkog 2 mogla bi biti rješenje drugog autora - B. Spasojević, Nav. djelo, 1988, 123.

(13) Objekat u ulici Vilsonovo šetalište 6 moglo bi biti rješenje trećeg autora  - B. Spasojević, Nav. djelo, 1988, 123.

(14) Ulaz u jedan od dva prizemna stana se nalazi na bočnoj fasadi. Ulaz u prizemni stan na zgradi na jugoistoku je okrenut prema Vilsonovom šetalištu, odnosno jugu, dok je ulaz u prizemni stan na zgradi na jugozapadu postavljen na sjeveru.

(15) B. Spasojević, Nav. djelo, 1988, 124.

(16) B. Spasojević, Nav. djelo, 1988, 125.

(17) Ulaz predstavljaju dvokrilna vrata dimenzija 140cm x 250cm.

(18) Ulica Koste Hermana je u obliku slova „L“, tako da se prostire i sa sjeverne, ali i sa istočne strane objekta.

(19) B. Spasojević, Nav. djelo, 1988, 138.

(20) Iz oba stana na drugoj etaži je omogućen pristup zajedničkom balkonu na jugu dimenzija 480cm x 100cm.

(21) B. Spasojević, Nav. djelo, 1988, 129, izuzev 2 centralna otvora koja predstavljaju balkonska vrata.

(22) B. Spasojević, Nav. djelo, 1988, 129.

(23) B. Spasojević, Nav. djelo, 1988, 129.

(24) B. Spasojević, Nav. djelo, 1988, 123.

(25) B. Spasojević, Nav. djelo, 1988, 123.

(26) Dopis Zavoda za zaštitu spomenika u sklopu Federalnog ministarstva kulture i sporta broj 07-40-4-1773-1/10 od 21.04.2010.

(27) Dopis Zavoda za planiranje razvoja Kantona Sarajevo broj 02-23-2652/10 od 05.05.2010.

(28) B. Spasojević, Nav. djelo, 1988, 125.

(29) Nermina Mujezinović i Amira Radončić, Program sanacije, restauracije, rekonstrukcije i kolorističke obnove fasade objekta u ulici Franje Račkog broj 3, Sarajevo: Zavod za zaštitu kulturnog i prirodnog nasljeđa Kantona Sarajevo, 2002.

(30) Zajedno sa nadstrešnicom je izvedena neprimjerena razdjelna ploha kojom je jedinstvena balkonska površina podijeljena između dva stana na drugom spratu.