Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno "Službenom glasniku BiH", broj 40/10.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 8. do 11. septembra 2009. godine, donijela je

O D L U K U

I

Istorijski spomenik - Crkva svete Trojice u Tavnoj (Crkva manastira Tavna), opština Bijeljina, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru označenom kao k.č.  601/1, posjedovni list broj 145/0, z.k. izvadak broj 31, k.o. Banjica, opština Bijeljina, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Mjere zaštite utvrđene ovom odlukom ne primjenjuju se na konak koji se nalazi sjeverno i zapadno od nacionalnog spomenika i portu koja se nalazi istočno od nacionalnog spomenika.

Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene  u skladu sa Aneksom 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske”, br.  9/02, 70/06 i 64/08).

II

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

-          na dijelu zemljišta koji obuhvata dio k.č. 601/1, k.o. Banjica, na kojem je izgrađena manastirska crkva, dozvoljeni su samo istraživački radovi, radovi konzervacije i restauracije, radovi koji će da obezbijede održivu upotrebu objekta, te radovi kojima je cilj prezentacija nacionalnog spomenika, uz odobrenje ministarstva Republike Srpske nadležnog za prostorno uređenje i stručno nadziranje službe zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske;

-          na preostalom dijelu k.č. 601/1 nisu dozvoljene intervencije koje mogu da ugroze nacionalni spomenik ili utiču na izmjenu pejzaža;

-          prilikom intervencija na objektima obavezna je primjena materijala i oblika građenja koji su dio prepoznatljivog pejzaža.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti u dijelu u kojem su suprotni odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje Republike Srpske, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Prema članu V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

VIII

Danom donošenja ove odluke, sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske», broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH», broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH», broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 70.

IX

Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija  je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo.

Broj: 06.2-2-40/09-54

9. septembra 2009. godine

Sarajevo

Predsjedavajuća Komisije

Amra Hadžimuhamedović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu člana 2. stav 1. Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, ustanovljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Crkve i manastira svetog Trojstva u Tavnoj, opština Bijeljina, na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine, pod rednim brojem 70.

U skladu sa  odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

Izjava o značaju dobra

Manastirska crkva svete Trojice u Tavnoj predstavlja duhovni centar pravoslavnih vjernika Zvorničko-tuzlanske eparhije i čitave Semberije. Zbog nepostojanja dokumentacije nije moguće izvršiti njeno tačno datiranje, ali arheološki nalazi ukazuju na to da je dio tkiva crkve mogao biti izgrađen u 14. vijeku. Štaviše, prema narodnom predanju, krajem 14. vijeka crkvu u Tavnoj osnovali su i izgradili sinovi kralja Dragutina – Vladislav i Urošić. Crkva u Tavnoj prvi put se spominje u pisanim dokumentima u turskom popisu Zvorničkog sandžaka iz 1533.godine, što se vjerovatno odnosi na srednjovjekovnu župnu crkvu. Na osnovu stila gradnje, današnji objekat može datirati u drugu polovinu XVI vijeka, odnosno isto vrijeme kada je podignut i manastir Tronoša u Srbiji (sagrađen 1559. godine) i sa kojim ova crkva ima velike sličnosti. Nakon uspostavljanja Pećke patrijaršije 1557. godine uslijedio je period aktivnog obnavljanja i rekonstrukcije pravoslavnih crkava, pa je današnja crkva vjerovatno mogla biti sagrađena u to vrijeme. Tragovi zidnog slikarstva iz tog vremena potvrđuju njegovo nekadašnje bogatstvo i značaj.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju, izvršen je uvid u:

-          dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (prepis posjedovnog lista Opštine Bijeljina sa kopijom katastarskog plana),

-          podatke o dosadašnjoj zakonskoj zaštiti dobra,

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

-          istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u sklopu ove odluke.

U skladu sa članom 12. Zakona o implementaciji odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika zasnovane na osnovu Annexa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, za potrebe vođenja postupka proglašenja kulturnog dobra nacionalnim spomenikom BiH:

-          Dopisom broj 06.2-35-127/08-1 od 06.05.2008. godine zatražena je dostava dokumentacije i stavovi u vezi proglašenja Crkva i manastira svete Trojice u Tavnoj od: Opštine Bijeljina, organ uprave nadležan za poslove urbanizma i katastra; Srpske pravoslavne crkve u BiH, Eparhija zvorničko-tuzlanska, Ministarstvo za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske; Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske.

-          Dopisom broj 21-12/952-51/08 od 12.05.2008. godine i dopisom broj 02/2-118/08 od 02.06.2008. godine Opština Bijeljina je Komisiji za očuvanje nacionalnih spomenika dostavila sljedeće dokumente za Crkva svete Trojice u Tavnoj:

-         Posjedovni list-prepis,

-         Kopiju katastarskog plana,

-         Izmjene i dopune prostornog plana opštine Bijeljina iz 2003. godine (tekstualni dio),

-         Izvod iz izmjene dijela prostornog plana opštine Bijeljina od 30.05.2008. godine.

-          Dopisom broj EYOBR. 110 od 09. juna 2008.godine, Srpska pravoslavna eparhija zvorničko-tuzlanska dostavila je Komisiji kopije zemljišnoknjižnih uložaka i kopiju Uvjerenja Zavoda za zaštitu spomenika kulture BiH od 20. septembra 1977. godine.

-          Dopisom broj 06.2-35.8-4/09-206 od 12.11.2009. godine, Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika se obratila Ministarstvu za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske, sa pitanjem da li je izdato odobrenje za građevinske radove koji se izvode u neposrednoj blizini, na istoj parceli, na kojoj se nalazi nacionalni spomenik Crkve svete Trojice u Tavnoj.

-          Dopisom broj 26.090/362-3216-2/09 od 16.02.2010. Republička uprava za inspekcijske poslove iz Banje Luke je informisala Komisiju da je na pomenutoj parceli izgrađen objekat vanjskog oltara, na mjestu i dimenzijama kakav je nekad bio i da su svojim rješenjem naredili pribavljanje odobrenja za rehabilitaciju.

Na osnovu uvida u  prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Crkva svete Trojice, zatim kompleks zgrada konaka sa pomoćnim objektima, kao i zgrada porte koja je u izgradnji, nalaze se u selu Tavna, u podnožju planine Majevice, 25 km jugozapadno od Bijeljine. Pristup manastirskom kompleksu je ostvaren sa lokalnog puta koji se nalazi na jugoistočnoj strani. Gotovo čitav lokalitet je ograđen visokim kamenim zidom novije izrade.

Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru označenom kao k.č. broj 601/1, posjedovni list broj 145/0, zemljišnoknjižni izvadak broj 31, k.o. Banjica, opština Bijeljina, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Istorijski podaci

Pravoslavne crkve i manastiri u sjevernoj i sjeveroistočnoj Bosni većinom su nastajale sredinom XVI vijeka Prvi pouzdani pisani i materijalni izvori o manastirskim crkvama u sjevernoj i sjeveroistočnoj Bosni potiču iz godina neposredno nakon obnove Pećke patrijaršije 1557. Za mnoge od ovih manastira narodno predanje ukazuje na njihov nastanak u 13. ili 14. vijeku, a za neke od njih postoje arheološke indicije ili pisani tragovi koji podupiru navode iz predanja. Crkve koje su građene u drugoj polovini XVI vijeka, uglavnom nemaju ktitorske natpise koji bi mogli pojasniti vrijeme njihovog nastanka. U njihovoj arhitekturi produžava se srednjovjekovna graditeljska tradicija, i to najčešće kroz obnovu stila raške arhitekture iz XIII vijeka.

Manastirska crkva svete Trojice u Tavnoj predstavlja duhovni centar pravoslavnih vjernika Zvorničko - tuzlanske eparhije pa i čitave Semberije.

Smatralo se da je crkva u Tavnoj izgrađena krajem XVI ili početkom XVII vijeka. Problem datacije manastirske crkve još uvijek nije razriješen. U pisanim istorijskim izvorima nema dovoljno podataka o nastanku crkve. Prema legendi koja je zabilježena u Pećkom i Tronoškom ljetopisu, crkvu u Tavni osnovali su i izgradili sinovi kralja Dragutina – Vladislav i Urošic, što bi značilo da je crkva sagrađena krajem XIV vijeka. Druga legenda kaže da je crkva u Tavni sagrađena nešto kasnije od Papraće i da je sagrađena kao zadužbina hajduka Gruje Novakovića.

Crkva u Tavni prvi put se spominje u pisanim dokumentima u turskom popisu Zvorničkog sandžaka iz 1533. godine, a u popisu iz 1548. godine spominje se kao manastir. U zapisu Četverojevanđelja Cetinjskog manastira iz 1627. godine stoji da je te godine u manastiru Tavni preminuo zvornički vladika Gavrilo.

            U proteklih sto godina pet naučnih radnika se bavilo proučavanjem istorijata ove crkve. Šesti je bio arheolog Mirko Babić iz muzeja Semberije u Bijeljini. Prvo je o tome pisao Vasilije Đuković 1898. godine i objavio članak u sarajevskom časopisu Istočnik, a zatim Petar Jovanović 1927. godine u Glasniku, listu Srpske pravoslavne crkve. Najobimniji članak o manastirskoj crkvi svete Trojice u Tavnoj objavili su 1948. godine Milenko Filipović i Đoko Mazalić u Spomeniku, listu Srpske akademije nauka. Zdravko Kajmaković je u knjizi Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, koja je objavljena 1971. godine, pisao o istorijatu i ostacima zidnog slikarstva manastirske crkve u Tavnoj. Crkveni istoričar Dušan Kašić objavio je 1976. godine turistički vodič o manastirskoj crkvi u Tavnoj (Babić, 1995, 153-159).

Filipović i Mazalić smatraju da je crkva u Tavnoj mogla biti izgrađena u drugoj polovini XVI vijeka kad i manastir Tronoša. Crkva u Tavnoj udaljena je 8 km od rijeke Drine i vrlo je slična crkvi u Tronoši koja se nalazi u Srbiji, na drugoj strani rijeke. Crkva u Tronoši je sagrađena 1559. godine i ima izrazite arhitektonske sličnosti sa crkvom u Tavni.

Arheolog Mirko Babić je 1995. godine u bijeljinskom časopisu Srpska vila objavio članak o rezultatima iskopavanja koja su vršena u manastirskoj crkvi u Tavni. Bila su to prva arheološka iskopavanja u crkvi, koja su vršena u julu 1994. godine. Prilikom arheoloških iskopavanja pronađena su dva poprečna temelja u crkvi, na osnovu kojih Babić u svojim arheološkim zapažanjima tvrdi da su postojale tri faze izgradnje manastirske crkve. Prva faza je vjerovatno iz XIV vijeka, druga iz XVI vijeka a treća iz 1884. godine, kad je izgrađen zvonik crkve. Prema Babiću, u prvoj fazi crkva je imala apsidu a ulazni zid se nalazio na sredini današnjeg naosa. U drugoj fazi je dograđen današnji narteks, a u trećoj zvonik (Babić, 1995, 153-159).

Crkva u Tavni se u nekim pisanim dokumentima spominje i kasnije. Neposredno nakon austrijsko-turskog rata, 1697. godine, u Tavnoj je boravio budimski mitropolit Jevtimije, što znači da crkva nije značajnije stradala u tom ratu. Tavnu spominje i jezuitski sveštenik Rudolf Bzenski koji je u Zvorniku boravio u periodu od 1688-1689 godine, kada je grad bio pod austrougarskom vlašću. On bilježi da pravoslavci imaju veoma lijepe crkve ukrašene freskama (Ševo, 2002, 111).

Za kompleks zgrada koji čini konak ima veoma malo podataka. Jedini podatak o vremenu nastanka konaka pronađen je kod Marice Šuput, gdje stoji da je konak izgrađen nakon izgradnje zvonika crkve 1848. godine. Prema izjavi igumanije Marte, zgrade koje čine konak su potpuno izgorjele za vrijeme II svjetskog rata, 1943. godine. Njihova ponovna izgradnja završena je 1954. godine. Godine 2005. vršeni su veći građevinski radovi na kompleksu konaka.

            Od 1984. godine pa do 1997. godine povremeno su vršeni manji građevinski radovi na objektu Crkve svete Trojice u Tavnoj.

2. Opis dobra

Pravoslavne crkve i manastiri u sjevernoj i sjeveroistočnoj Bosni koji su sagrađeni u XVI vijeku ili ranije, imaju slična arhitektonska rješenja i rađena su najčešće (s izuzetkom Moštanice i Papraće) pod uticajem raške graditeljske škole. Prema stilskim obilježjima crkva u Tavnoj pripada tipu jednobrodnih crkava sa kupolom, pravougaonim pijevnicama uz sjeverni i južni zid potkupolnog prostora i ojačavajućim lukovima prislonjenim uz podužne zidove, što im spolja daje privid krstoobraznosti, a iznutra privid trobrodnosti. Osim crkve svetog Trojstva u Tavnoj ovom tipu pripadaju crkve: Ozren, Vozuća i Lomnica.

Arhitektonski stilski elementi koji crkvu u Tavnoj izdvajaju iz ove grupe spomenika su sljedeći: relativno mala visina crkve, kao i široka i niska kupola. Crkva u Tavnoj posjeduje arhaične stilske elemente na osnovu čega možemo pretpostaviti da je izgrađena ranije od ostalih. Da je crkva u Tavnoj nešto starija od ostalih crkava u sjeveroistočnoj Bosni, izuzimajući Papraću, ukazuju i pravilno tesani kameni blokovi na fasadama koje možemo pronaći i u unutrašnjosti crkve (Kajmaković, 1973, 149-156).

Crkva svete Trojice u Tavnoj pripada tipu jednobrodnih crkava sa podužnim poluobličastim svodovima, kupolom iznad srednjeg traveja naosa i pjevnicama na bočnim stranama. Crkva je orijentisana u pravcu istok-zapad. Objekat crkve ima izduženu pravougaonu osnovu sa glavnim ulazom na zapadnoj strani i apsidom na istočnoj strani. Crkva se sastoji od priprate, naosa i oltarskog prostora. Vanjske dimenzije crkve iznose cca 18,95 X 6,15 metara.

Oltarski prostor crkve predstavlja njen istočni travej u kojem su plitkim polukružnim nišama lijevo i desno od apside naznačeni prostori đakonikona i proskomidije. Apsida je sa vanjske strane petostrana a sa unutrašnje polukružna, čiji poluprečnik iznosi cca 1,53 m. Stropna konstrukcija apside je izvedena u obliku polukalote.

Naos crkve se sastoji od dva traveja. Dimenzije zapadnog traveja iznose cca 4,64 X 2,04 m a dimenzije srednjeg traveja, potkupolnog prostora (koji spolja ima izgled transepta) iznose cca 6,36 X 3,16 m. Naos crkve ima poluobličasti svod čija visina mjerena od poda do tjemena iznosi cca 5,45 m. Iznad srednjeg traveja nalazi se kupola koja je oslonjena na pandatife. Kupola u gornjem dijelu ima osmostrani tambur. Sjeverno i južno od potkupolnog prostora nalaze se pjevnice koje imaju pravougaone osnove i poluobličaste svodove, a njihove dimenzije iznose cca 3,15X1,55 m. Na bočnim stranama kupolu nose poluobličasti svodovi pjevnica, a na istočnoj i zapadnoj strani kupola leži na lukovima koji se oslanjaju na pilastre. Visina od poda crkve do tjemena kalote kupole iznosi 12,75 metara. Na istočnom zidu pjevnica, u dijelu prema oltarskom prostoru, postavljeni su prolazi.

Priprata crkve je u konstruktivnom smislu sagrađena slično kao i istočni travej. Pored bočnih zidova izvedeni su polukružni lukovi koji nose podužni poluobličasti svod. Prostor priprate prvobitno je od naosa bio odvojen zidom, na čijem centralnom dijelu su se nalazila glavna ulazna vrata. Naknadno, zid je porušen s tim da su ostavljeni njegovi bočni dijelovi do dubine pilastera ispod kupole, pa je na njima sagrađen luk. Dimenzije priprate iznose cca 4,64 X 4,00 m.

Zvonik crkve je sagrađen krajem XIX vijeka i nalazi se na zapadnoj strani crkve. Zvonik ima kvadratnu osnovu i njegove dimenzije iznose cca 1,54 X1,54 m. Visina zvonika iznosi cca 21,32 m. Donji dio zvonika je zatvoren, dok se u gornjem dijelu, na svim njegovim stranama nalazi po jedan lučno završen prozorski otvor iznad kojeg se nalaze manji kružni otvori u kojem je smješten sat. Zidovi zvonika sa vanjske strane su malterisani i bojeni bijelom bojom. Na fasadnim zidovima zvonika, ispod i iznad prozorskih otvora, nailazimo na dekoracije izrađene u obliku kamenih vijenca, pilastra i frizova od plitkih arkadica. Krov zvonika ima piramidalan oblik sa završetkom u obliku lukovice. Pokrov zvonika je izrađen od bakrenog lima.

Zidovi

Objekat crkve ima masivne zidove koji su izrađeni od kamena i krečnog maltera. Perimetralni zidovi su visine 5,45 metara i njihova debljina iznosi cca 76-77 cm. Sačinjeni su od kombinacije lokalnog kamena krečnjaka i pješčara. Enterijer je oslikan zidnim slikama novijeg datuma. U posljednjim obnovama crkve sa fasadnih zidova je skinut sloj maltera i ostavljena je vidljiva struktura kamena. Na fasadama su sada vidljivi krupni fino tesani kameni blokovi postavljeni u horizonatalnim redovima. Fasadni zidovi i kupola su završeni kamenim vijencima. 

Podovi priprate, naosa i oltarskog prostora su izvedeni sa završnom obradom od kamenih ploča.

Krov

Objekat crkve pokriven je dvovodnim drvenim krovom čiji je pokrov izrađen od bakrenog lima. Izvorni pokrivač se ne može sa sigurnošću utvrditi.

Na objektu crkve se nalazi 15 prozorskih otvora. Svi prozorski otvori imaju pravougaoni oblik koji je u gornjoj zoni polukružno završen. Prozorski otvori su u odnosu na ravan fasadnih zidova uvučeni za 10 cm. Tri prozorska otvora se nalaze na sjevernoj fasadi, dva na južnoj, jedan na zapadnoj, jedan na dijelu apsidie a osam prozorskih otvora se nalazi na tabmuru ispod kupole. Glavni ulazni portal se nalazi na zapadnoj strani objekta crkve. U odnosu na ravan zida, 16 cm debljine je kameni ram koji je izrađen oko drvenih dvokrilnih vrata. Ram je širine cca 68 cm i završava se kao i zabatni zapadni zid. Dimenzije vrata iznose cca 133 X 206 cm. Na južnoj strani priprate se nalaze druga dvokrilna vrata ulazna vrata koja su izrađena od metala.

Pokretno nasljeđe(1)  

Uz opis crkve i kompleksa manastira sv. Trojice u Tavni, rjeđe su zastupljeni podaci koji se odnose na crkveni mobilijar i zidno slikarstvo. Kako je manastir nekoliko puta ozbiljno stradao (1943), zidno slikarstvo bilo je očuvano samo u fragmentima (predstave dva kerubina u pantantifima).(2)  

Sedamdesetih godina prošlog vijeka, u opširnom istraživanju zidnog slikarstva u Bosni i Hercegovini, Zdravko Kajmaković svrstava manastir Tavnu u red onih kod kojih zidno slikarstvo nije očuvano.

Godine 1984. pristupilo se detaljnim restauratorskim radovima u unutrašnjosti crkve, kojima je obuhvaćena izrada crkvenog mobilijara (ikonostasa, tronova i postolja za ikone), a 1995. i živopisanju crkve.

U narteksu crkve, desno od ulaznih vrata, nalazi se natpis o živopisanju crkve s podacima o godini nastanka, majstorima koji su radili na oslikavanju, kao i podacima vezanim za sestrinstvo crkve:

БЛАГОСЛОВОМ, А ЗА ВРЕМЕ АР-/ХИЈЕРЕЈСТВА ДИЈАЦЕЗАЛНЕ ЗВ-/ОРНИЧКО-ТУЗЛАНСКЕ ЕПАР-/ХИЈЕ Г. ВАСИЛИЈА КАЧАВЕНДЕ А ТРУД-/ОМ БЛАГОЧАСТИВЕ ИГУМАНИЈЕ ЈУСТИНЕ/КЕРЕКЕЗОВИЋ, ТЕ ЊЕНЕ НАСЛЕДНИЦЕ/ИГУМАНИЈЕ СУФИМИЈЕ КРАСАВЧИЋ И/

ЊЕНОГ СЕСТРИНСТВА:ПРОТСИНЂ. ЛАЗАР ,

ЕКАТАРИНА, ФЕВРОНИЈА, МАКРИНА, ХЕРУВИ-/

МА, КСЕНИЈА, АГРИПИНА, ЈЕЛЕНА, ЗИНАИДА,

АНА, МАРТА, НЕДЕЉА EФРОСИНИЈА, МАРИ-/

НА, МИХАИЛА, НАДЕЖДА, МАГДАЛИНА,

ИСКУШЕНИЦЕ ДРАГАНЕ, ОСЛИКА СЕ ОВАЈ СВ.

ХРАМ 1995. Г. ЖИВОПИС ОТПОЧЕ ЂАКОН

МАРКО ИЛИЋ И ДОВРШИШЕ ДРАГАН МАРУНИЋ И НИКОЛА ЛУБАРДИЋ. НЕКА

ГОСПОД БЛАГОСЛОВИ ОВА НАША ДЈЕЛА

И ПУТЕВЕ АМИН.

Postojeći ikonografski program oslikan je na svim slobodnim zidnim površinama, u tri horizontalne zone (od poda ka vrhu), strogo poštujući da oslikavanje bude u skladu s tipom hrama (iznad centranog traveja naosa uzdiže se niska kupola). U kupoli, kao najvišoj tački hrama, koja ujedno ima simboliku Nebeske crkve, oslikan je ozbiljni lik Hrista Pantokratora (Svevladara). Ispod Hrista Pantokratora prikazano je osam starozavjetnih proroka kao najavljivača Božje Riječi: sv. prorok Ilija, sv. prorok Mojsije, sv. prorok Aron, sv. prorok Jelisej, sv. prorok David, sv. prorok Samuilo, sv. prorok Zaharija i sv. prorok Danilo.

U crkvama s kupolom, u prostoru pandantifa, uobičajeno je oslikavanje četiri jevanđelista, „jer kao što ova četiri materijalna uporišta konstruktivno nose kupolu, tako su jevanđelisti četiri osnovna duhovna stuba vjere i hrišćanskog neba.“(3) Neposredni uticaj za oslikavanje četiri jevanđelista u crkvi u Tavni pronalazimo u slikarstvu minijatura (jevanđelisti su prikazani frontalno, smješteni u arhitekturom ograničeni prostor; na koljenima drže knjige u koje ispisuju retke svojih jevanđelja, s priborom za pisanje na stolu na kojem sjede).

U arhitektonskom, ali i ikonografskom smislu, drugo istaknuto mjesto je kalota apside, u kojoj se, prema vizantijskom obrascu smješta lik Bogorodice, kao veza između Nebeske i Zemaljske crkve. U manastirskoj crkvi u Tavni, lik Majke Božje sadrži ikonografske elemente Bogorodice Znamjenja (s medaljonom na grudima s likom Hrista Emanuila) te Bogorodice Širšaje (s široko otvorenim maforionom). U stavu orans, pod široko otvorenim plaštom, Bogorodica je zakrilila šest svetih jerarha (po tri sa svake strane prozora): sv. Kiril Aleksandrijski, sv. Jakov, brat Gospodnji, sv. Jovan Zlatousti (lijevo) te sv. Grigorije Bogoslov, sv. Vasilije Veliki i sv. Atanasije Veliki (desno) u sceni Poklonjenja arhijereja Hristu agnencu.

Prisustvo starozavjetnih epizoda Avramove žrtve i Šatora svjedočanstva, u zidnom slikarstvu oltarne konhe u funkciji je najavljivanja kasnijeg dolaska Isusa Hrista s kojim će ponovo biti obnovljen Savez. Ispod epizode Avramove žrtve, na sjeveroistočnoj strani, oslikan je prvomučenik sv. Arhiđakon Stefan i sv. Avakum, mučenik srpski. Na jugoistočnom zidu oltarne konhe, ispod Šatora svjedočanstva oslikan je Deizis.(4)  

Posebno mjesto u živopisanju crkava pripada epizodi Blagovijesti, koja se, najčešće oslikava u trijumfalnom luku. Prostorna razdvojenost likova, arhanđeo Gavrilo s lijeve strane, a Bogorodica sa desne strane luka, opravdana je stavom da anđeo tek dolazi, a Bogorodica ga očekuje, kao i njihovom porijeklu. Anđeo pripada nadzemaljskom svijetu, a Bogorodica je do toga časa obična žena „među ženama“(5). U manastirskoj crkvi u Tavni, ova epizoda oslikana je uvrh istočnog zida naosa. Nasuprot zidovima s prikazom Blagovijesti oslikane su, s desne strane mučenice: sv. mučenica Sofija, sv. mučenica Vjera, sv. mučenica Ljuba i sv. mučenica Nadežda, a s lijeve sv. prorok Zaharija, sv. Jelisaveta i sv. Jovan. Ispod ovih epizoda, u gornjoj zoni sjevernog i južnog zida oslikano je Rođenje Hristovo i Sveta Trojica. U nižoj zoni sjevernog zida prikazani su sv. Sava Drugi, sv. Vasilije Ostroški čudotvorac, sv. Arsenije Sremac i sv. Petar Cetinjski, a na južnom zidu likovi srpskih patrijarha sv. Jevstatija i sv. Jefrema, sv. Irineja Sremskog i srpskog arhiepiskopa Maksima (Brankovića). U najnižoj zoni oslikana su četiri svetiteljska lika, po dva na južnom i sjevernom zidu. Za razliku od likova patrijarha i svetitelja, koji su prikazani frontalno, u visini pojasa, figure četiri svetitelja prikazane su u cjelosti. Na južnom zidu oslikani su sv. Jovan Krstitelj i sv. Antonije, a na sjevernom sv. Simeon Mirotočivi i sv. Sava. Ovakav raspored svetiteljskih likova još je jedno svjedočanstvo da su ikonopisci vrlo dobro poznavali ikonografski raspored, prema kome se u nižim zonama oslikavaju svjetovnjaci, odnosno stvarne, istorijske ličnosti vezane uz nastanak i širenje hrišćanske vjere.

U prostoru naosa oslikane epizode podsjećaju na događaje iz Hristova i Bogorodičina života: Rođenje Presvete Bogorodice, Vavedenje Presvete Bogorodice, Preobraženje Gospodnje i Sretenje Gospodnje (u gornjoj zoni), te Silazak u Ad, Cvijeti (Ulazak u Jerusalim) i Krštenje i Raspeće Hristovo u nižim zonama. Ovim događajima svjedoče mučenice i mučenici koji su bili zaduženi za širenje nebeske vjere na zemlji: sv. mučenik Evmenije, sv. mučenica Justina, sv. mučenik Foka, sv. velikomučenica Efimija, presveta Makrina, sv. velikomučenica Katarina, sv. Petka, sv. prepodobna mučenica Ksenija, sv. prepodobni mučenik Fevronije, prepodobna velikomučenica Agripina.

Živopisanje hramova osmišljeno je tako da snažno djeluje na posmatrača, simbolički povezujući epizode iz života Bogorodice i Hrista, naglašavajući tako snažnu teološku pozadinu ovih događaja (spasenje, iskupljenje). U tom smislu, posebno važno mjesto za interpretaciju ima zapadni zid, suprotno od apside, na kome je oslikano Uspenje Presvete Bogorodice. Ova epizoda, kao posljednja tačka živopisanja, ujedno označava kraj ovozemaljskog života. U manastirskoj crkvi u Tavni, Uspenje Presvete Bogorodice, oslikano je u skladu s vizantijskim obrascem, prema kojem Isus uzima Bogorodičinu dušu u vidu djeteta povijenog u pelene.

Ispod ove epizode oslikani su sv. arhanđeli Mihailo i Gavrilo (onaj koji je nagovijestio dolazak Sina Božjeg i onaj koji će biti vođa vojski nebeskih na Strašnom sudu).

U luku do sv. arhanđela Mihaila, oslikane su sv. Marta i sv. Marija Magdalena, a do sv. arhanđela Gavrila sv. mučenice Irina i Marina.

Sjeverni zid narteksa živopisan je likovima sv. Avramija, sv. Jovana Kroivštatskog, sv. apostola Petra, blažene Ksenije Petogradske, sv. cara Konstantina i sv. Carice Jelene, a južni likovima sv. Pavla Tiveriskog, sv. apostola Pavla, prepodobne Efrosenije, sv. mučenice Sinaide te sv. kralja Dragutina.

Iznad ulaza, u narteksu, oslikana je Ruka Božja, sa dušama pravednih u vidu djece u povoju, „što se dovodi u neposrednu vezu s eshatološkom idejom o nagradi koju su one dobile od Boga za svoj zemaljski život i iz čije ruke ih niko ne može oteti“.(6)             

Monumentalni ikonostas, ukupnih dimenzija 500 x 580 cm, izrađen je u duborezačkoj radionici Milića Uroševića iz Beograda, 1984. godine. Ikonostas sadrži ukupno 19 ikona, koje je, kako svjedoči natpis u donjem desnom kutu ikone Tajne večere, oslikao Marko Ilić, đakon srpskog patrijarha Germana.

-          Marko Ilić, Sv. arhanđeo Gavrilo (dio Carskih dveri), 1984, tempera na drvetu, pozlata, 78 x 24,5 cm. Manastir Tavna: crkva sv. Trojice;

-          Marko Ilić, Presveta Bogorodica (dio Carskih dveri), 1984, tempera na drvetu, pozlata, 78 x 24, 5 cm. Manastir Tavna: crkva sv. Trojice.

Desno od Carskih dveri oslikane su:

-          Marko Ilić, Isus Hristos, 1984, tempera na drvetu, pozlata, 105,5 x 36,5 cm. Manastir Tavna: crkva sv. Trojice;

-          Marko Ilić, Sv. Jovan Krstitelj, 1984, tempera na drvetu, pozlata, 105,5 x 36,5 cm. Manastir Tavna: crkva sv. Trojice;

-          Marko Ilić, Sv. arhiđakon Stefan, 1984, tempera na drvetu, pozlata, 80 x 36 cm. Manastir Tavna: crkva sv. Trojice.

Lijevo od Carskih dveri oslikane su:

-          Marko Ilić, Marija s djetetom, 1984, tempera na drvetu, pozlata, 105,5 x 36,5 cm. Manastir Tavna: crkva sv. Trojice;

-          Marko Ilić, Sv. Sava, 1984, tempera na drvetu, pozlata, 105,5 x 36,5 cm. Manastir Tavna: crkva sv. Trojice;

-          Marko Ilić, Sv. arhanđeo Mihailo, tempera na drvetu, pozlata, 80 x 36 cm. Manastir Tavna: crkva sv. Trojice;

-          Marko Ilić, Tajna večera, 1984, tempera na drvetu, pozlata, 72 x 72 cm. Manastir Tavna: crkva sv. Trojice.

Desno u gornjoj zoni ikonostasa:

-          Marko Ilić, Vaskrsenje Hristovo, 1984, tempera na drvetu, pozlata, 72 x 36 cm. Manastir Tavna: crkva sv. Trojice;

-          Marko llić, Krštenje Hristovo, 1984, tempera na drvetu, pozlata, 72 x 36 cm. Manastir Tavna: crkva sv. Trojice;

-          Marko Ilić, Rođenje Bogorodice, 1984, tempera na drvetu, pozlata, 72 x 36 cm. Manastir Tavna: crkva sv. Trojice.

Lijevo u gornjoj zoni ikonostasa:

-          Marko Ilić, Rođenje Hristovo, 1984, tempera na drvetu, pozlata, 72 x 36 cm. Manastir Tavna: crkva sv. Trojice;

-          Marko Ilić, Preobraženje Gospodnje, 1984, tempera na drvetu, pozlata, 72 x 36 cm. Manastir Tavna: crkva sv. Trojice;

-          Marko Ilić, Uspenje Bogorodice, 1984, tempera na drvetu, pozlata, 72 x 36 cm. Manastir Tavna: crkva sv. Trojice.

Treća zona kojom je krunisan korpus ikonostasa sastoji se iz lučno zaključene ikone s prikazom sv. Trojice i samostalnih medaljona s likovima Bogorodice i sv. Jovana Krstitelja. Najviša tačka ikonostasa određena je drvenim krstom koje prikazuje Raspeće Hristovo.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Uvjerenjem broj 03-457-9/07 od 20.09.1977. godine Zavod za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine potvrđuje da je Manastir Tavna zaštićen kao spomenik kulture rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture BiH broj 02-718-3/64 upisan pod rednim brojem 158 u Registar nepokretnih spomenika kulture.

Prostornim planom Bosne i Hercegovine do 2002. godine manastir Tavna je bio evidentiran i kategorizovan kao objekat I kategorije.

Dobro se, pod nazivom Crkva i manastir svetog Trojstva u Tavnoj, opština Bijeljina i rednim brojem 70, nalazi na Privremenoj listi Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Crkva u Tavni je sačuvala svoj prvobitni izgled, osim na zapadnoj strani na dijelu gdje je dozidan zvonik u XIX vijeku.

Zbog pojave kapilarne vlage u objektu crkve, nekoliko puta su rađeni građevinski radovi na izradi drenažnog sistema u objektu i crkve i van objekta.

-          Prvi put, kako je zabilježio Mirko Babić, otkopani su temelji crkve 1990. godine u širini od 2 m koji su nakon toga popunjeni šljunkom, a sa vanjske strane je iskopan i izbetoniran kanal dubine 50 cm za odvod vode. Na dijelu oltara nakon otkopavanja temelja nije postavljen šljunak nego beton. Tom prilikom je uništeno 17 starih grobova koji su tu pronađeni. Nakon toga je izrađen malter za novi živopis, čime je uništen stari.  

-          Drugi put su otkopavanja na temeljima crkve rađena 1994. godine jer se vlaga i dalje pojavljivala u objektu. Tada su prvi put vršena arheološka istraživanja koja je vodio arheolog Mirko Babić. Prilikom arheoloških iskopavanja pronađena su dva poprečna temelja u crkvi, na osnovu kojih Babić u svojim arheološkim zapažanjima tvrdi da su postojale tri faze izgradnje manastirske crkve. Prva faza je vjerovatno iz XIV vijeka, druga iz XVI vijeka a treća iz 1884. godine kad je izgrađen zvonik crkve. Prema Babiću, u prvoj fazi crkva je imala apsidu a ulazni zid se nalazio na sredini današnjeg naosa. U drugoj fazi je dograđen današnji narteks, a u trećoj zvonik.

-          Radovi na saniranju i redovnom održavanju na objektu crkvu vršeni su sukcesivno u periodu od 1984. do  1997. godine.

Kompleks zgrada koji čini konak prvobitno je bio izgrađen nakon izgradnje zvonika 1848.  godine. Prema izjavi igumanije Marte, manastir je potpuno izgorio za vrijeme II svjetskog rata 1943. godine, a obnovljen je 1954. godine. Nemamo podataka da li je obnovljen na istom mjestu i u istim gabariritima kao i predhodni konak. Današnji kompleks zgrada konaka se sastoji od tri velika krila koja u tlocrtu zauzimaju površinu od cca 858 m2. Svako krilo ima prizemlje, sprat i potkrovlje. Godine 2005. vršeni su građevinski radovi na zgradama konaka, tako da je u potpunosti obnovljen. Zamijenjen je krov i krovni pokrivač, postavljena nova stolarija, zidovi su obojeni, izrađena nova fasada na objektu. Kompleks se nalazi na istoj građevinskoj parceli kao i crkva (novi premjer k.č. 601/1). Na osnovu kopije katastarskog plana koju smo dobili iz Opštine Bijeljina, vidljivo je da se kompleks sastoji od tri međusobno spojene zgrade čije dimenzije iznose: sjeverno krilo je dimenzija cca 25 X 6,5 m; južno krilo je dimenzija cca 54 X 8 m i zapadno krilo koje se nalazi između ova dva krila, je dimenzija cca 33 X 8m.

Nova zgrada porte čija je izgradnja u toku smještena je na istočnoj strani parcele, na njenom ulaznom dijelu. Zgrada ima trijem i kupolu koja je gotovo identična kao i kupola koja se nalazi na objektu crkve svete Trojice. 

5. Sadašnje stanje dobra

Uvidom na licu mjesta koje je izvršeno u julu mjesecu 2009. godine, utvrđeno je sljedeće:

-          objekat Crkve svete Trojice u Tavnoj građevinski je u dobrom stanju;

-          sa vanjske strane nema vidljivih fizičkih oštećenja na objektu;

-          zgrada konaka i novoizgrađena zgrada porte znatno su narušile ambijentalnu vrijednost crkve;

-          građevinski radovi na izgradnji novog objekta porte su u toku;

-          u toku su radovi na izgradnji vanjskih kamenih zidova koji će biti postavljeni na čitavoj parceli;

-          u toku su radovi na izradi vanjskog popločanja od kamena kojim će biti popločana čitava parcela. 

6. Specifični rizici

-          Prisustvo kapilarne vlage na čitavom lokalitetu;

-          Usljed dogradnje postojećeg kompleksa konaka, izgradnjom novog objekta porte, zatim izgradnjom vanjskih zidova i popločavanjem čitave parcele, znatno je narušena ambijentalna vrijednost Crkve svete Trojice u Tavnoj.

III -  ZAKLJUČAK

            Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH”, br.33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A.         Vremensko određenje

B.         Istorijska vrijednost

C.         Umjetnička i estetska vrijednost

C. I.      Kvalitet obrade

C. IV.    Kompozicija

C. V.     Vrijednost detalja

D.         Čitljivost

D. II.     Svjedočanstvo o istorijskim promjenama

D. IV.    Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru

D. V.     Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom periodu

E.         Simbolička vrijednost

E. I.      Ontološka vrijednost

E. II.     Sakralna vrijednost

E. III.     Tradicionalna vrijednost

E. IV.    Vezanost za rituale ili obrede

E. V.     Značaj za identitet grupe ljudi

F.         Ambijentalna vrijednost

F. III.     Objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja

G.         Izvornost

G. IV.    Tradicija i tehnike

G. V.    Položaj i smještaj u prostoru

G. VI.    Duh i osjećanja

H.         Jedinstvenost i reprezentativnost

H. II.     Vrhunsko umjetničko ili arhitektonsko djelo

Sastavni dio ove odluke su:

-          Kopija katastarskog plana, razmjera 1:5000, broj plana 3, k.č. broj: 601/1, k.o. Banjica, Opština Bijeljina, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina; izdala Republička uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove Banja Luka, područna jedinica Bijeljina, dana 21.05.2008. godine;

-          Posjedovni list – prepis, broj 145/0 izdala Republička uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove Banja Luka, područna jedinica Bijeljina, dana 21.05.2008. godine;

-          Zemljišno-knjižni izvadak, ZK izvadak broj: 31, k.o. Banjica, Opština Bijeljina, Izdao Osnovni sud u Bijeljini, Zemljišnoknjižni ured,  03.06.2008. godine;

-          Fotodokumentacija:

-         Fotografije postojećeg stanja Crkve svete Trojice u Tavnoj snimljene su u julu mjesecu 2009. godine; fotografisale saradnice u Komisiji: arh. Alisa Marjanović i arh. Arijana Pašić;

-         Fotografije pokretnog nasljeđa snimila istoričar umjetnosti Aleksandra Bunčić;

-          Tehnička dokumentacija:

-         Tehničke snimke postojećeg stanja Crkva svete Trojice u Tavnoj izradila arh. Arijana Pašić, pripravnik u Komisiji.

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja nacionalnog spomenika Crkva svete Trojice u Tavnoj, korišćena je sljedeća literatura:

1938.    Mazalić, Đoko, “Kratak izvještaj o ispitivanju starina manastira Ozrena, Tamne, Paprače i Lomnice” (sa 4 plana i nacrtom u tekstu), GZM Kraljevine Jugoslavije, Sarajevo, god. L – 1938.

1971.    Kajmaković, Zdravko, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, Veselin Masleša.

1972.    Kajmaković, Zdravko, “Oko datacije pravoslavnih manastira u sjeveroistočnoj Bosni sa posebnim osvrtom na Papraču”, Naše starine, XIII, 1972, Sarajevo.

1984.    Šuput, Marica, Srpska arhitektura u doba turske vlasti: 1459-1690, Beograd, SANU.

1991.    Šuput, Marica, Spomenici srpskog crkvenog graditeljstva XVI – XVII vijek, Beograd, Filozofski fakultet, Institut za istoriju umjetnosti: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Novi Sad: Matica srpska, Priština: Institut za proučavanje kulture Srba, Crnogoraca, Hrvata i Muslimana, 1991.

1995.    Babić, Mirko, “O iskopavanjima u manastiru Tavni kod Bijeljine”, Srpska Vila, 1, Bijeljina, 1995.

2002.    Ševo, Ljiljana, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, Banja Luka.

2005.    Jovanović, M. Zoran, Azbučnik pravoslavne ikonografije i graditeljstva, Beograd, Muzej srpske pravoslavne crkve, Dina.

2006.    Badurina, Anđelko, Leksikon ikonografije, liturgike i simbolike zapadnog kršćanstva, Zagreb, Kršćanska sadašnjost.

(1) Mjere zaštite propisane odlukom o proglašenju ne odnose se na pokretno nasljeđe.

(2) Prema izvještaju istraživačkih radova u unutrašnjosti crkve koje je tokom ljeta 1969. godine obavio Zdravko Kajmaković ostaci fresaka pronađeni su samo u polukaloti kubeta i u kubetu oko prozora.

(3) Anđelko Badurina (ur.), Leksikon ikonografije, liturgike i simbolike zapadnog kršćanstva, Zagreb, Kršćanska sadašnjost, 2006, 42.

(4) Prema Azbučniku pravoslavne ikonografije i graditeljstva, Deizis (grč., Molitva (Moljenje), Posredovanje), u pravoslavnom slikarstvu motiv sa značenjem molitvenog obraćanja Hristu Sudiji i Spasitelju da bude milostiv na Strašnom sudu, čiju ikonografsku okosnicu predstavlja Hristos, kome se kao zastupnici ljudskog roda najčešće obraćaju Bogorodica i sveti Jovan Preteča. Budući da takav koncept Deizisa predstavlja jezgro prikaza Posljednjeg suda, smatra da kao samostalni motiv može zameniti razvijenu kompoziciju Hristovog Drugog dolaska i Posljednjeg suda kao njegova sažeta varijanta. Zapravo, Deizis ima isto značenje koje ima i prikaz Stašnog suda, s obzirom na to da predstavlja središnji motiv svake scene Suda. Zoran M. Jovanović, Azbučnik pravoslavne ikonografije i graditeljstva, Beograd, Muzej srpske pravoslavne crkve, Dina, 2005, 155.

(5) Anđelko Badurina (ur.), Leksikon ikonografije, liturgike i simbolike zapadnog kršćanstva, Zagreb, Kršćanska sadašnjost, 2006, 51.

(6) Zoran M. Jovanović, Azbučnik pravoslavne ikonografije i graditeljstva, Beograd, Muzej srpske pravoslavne crkve, Dina, 2005, 374.