Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 89/09.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 10. do 16. marta 2009. godine je donijela
O D L U K U
I
Graditeljska cjelina – stara Biskupska rezidencija u Vukodolu (Biskupija u Vukodolu), Grad Mostar, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik čine objekti u okviru dvorišnog zida kompleksa stare Biskupije (objekat stare Biskupske rezidencije, objekat kuhinje sa pomoćnim prostorima, objekat kapelice, čatrnja i dva ekonomska objekta), dvorišni zid sa ulaznim kapijama i objekat škole.
Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru koji obuhvata k.č. 3306 (novi premjer, što odgovara k.č. 126 stari premjer), posjedovni list broj 284, z.k. uložak broj 6305; k.č. 3307 (novi premjer, što odgovara k.č. 125/1 i 125/2 stari premjer), z.k. uložak br. 1447 i 5063; k.č. 3308 (novi premjer, što odgovara k.č. 128 i 130 stari premjer), z.k. uložak br. 5063 i 2355; k.č. 3309 (novi premjer, što odgovara k.č. 129 stari premjer), z.k. uložak broj 5063; k.č. 3305/1 (novi premjer, što odgovara k.č. 124/2 i 123/2 stari premjer), z.k. uložak br. 5063 i 2355; k.č. 3305/2 (novi premjer); k.č. 3304 (novi premjer, što odgovara k.č. 121/3, 123/9 i 122/2 stari premjer), z.k. uložak broj 2355 i 3753; k.č. 3355 (novi premjer, što odgovara k.č. 127, stari premjer), z.k. uložak broj 5063 i dio k.č. 3628 (novi premjer, što odgovara k.č. 153 stari premjer), z.k. uložak broj 5063, K.O. Mostar II, Grad Mostar, Federacija Bosne i Hercegovina, Bosna i Hercegovina.
Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene shodno Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini („Službene novine Federacije BiH” br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, restauraciju, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite koje se odnose na lokaciju iz tačke I stav 2. ove odluke:
- Na nacionalnom spomeniku dozvoljeni su isključivo konzervatorsko-restauratorski radovi, radovi na rekonstrukciji i redovnom održavanju objekata graditeljske cjeline i radovi koji će obezbijediti održivu upotrebu objekta, uključujući i one radove čiji je cilj prezentacija graditeljske cjeline, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje (u daljem tekstu: nadležno ministarstvo) i uz stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nadležna služba zaštite);
- Nije dozvoljeno izvođenje radova koji bi mogli ugroziti nacionalni spomenik, kao ni postavljanje privremenih objekata ili stalnih struktura čija svrha nije isključivo zaštita i prezentacija nacionalnog spomenika;
Na prostoru nacionalnog spomenika primjenjuju se dva stepena zaštite, kako slijedi:
I stepen zaštite obuhvata prostor označen kao k.č. 3306 (novi premjer) što odgovara k.č. 126 (stari premjer), odnosno graditeljsku cjelinu stare Biskupske rezidencije. Na tom prostoru utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:
- Dozvoljeni su isključivo radovi rekonstrukcije, restauracije i konzervacije;
- Prilikom radova rekonstrukcije, restauracije, konzervacije i prezentacije stare Biskupske rezidencije preporučuje se korišćenje izvornih materijala, izvornih tehnika gradnje;
- Poželjno je vraćanje odgovarajuće namjene objekta.
Radi hitne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:
- Radovi čišćenja prostora nacionalnog spomenika od samoniklog rastinja i otpada;
- Uklanjanje nelegalno sagrađenih objekata na prostoru nacionalnog spomenika (k.č. br. 3306);
- Izrada detaljnog arhitektonskog snimka postojećeg stanja graditeljske cjeline kojim će se utvrditi stepen oštećenja;
- Izrada statičke analize konstruktivnih elemenata objekata cjeline;
- Izrada projekta restauracije i konzervacije na osnovu projekta arhitektonskog snimka postojećeg stanja i statičke analize;
- Konzervacija i restauracija graditeljske cjeline prema projektu konzervacije;
- Izrada programa i plana održavanja graditeljske cjeline.
II stepen zaštite obuhvata prostor označen kao k.č. 3307 (novi premjer), što odgovara k.č. 125/1 i k.č. 125/2 (stari premjer), k.č. 3304 (novi premjer) što odgovara k.č. 121/3, k.č. 123/9 i k.č. 122/2 (stari premjer), k.č. 3305/1 (novi premjer), što odgovara k.č. 124/2 i 123/2 (stari premjer), 3305/2 (novi premjer), 3355 (novi premjer) što odgovara k.č. 127 (stari premjer) i dio k.č. 3628 (novi premjer) što odgovara k.č. 153 (stari premjer). Na tom prostoru utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:
- Dozvoljeni su radovi sanacije, konzervacije, restauracije, adaptacije, prezentacije i tekućeg održavanja postojećih objekata prethodno odobreni od strane nadležnog ministarstva i uz stručno mišljenje nadležne službe zaštite;
- Radovi na objektima koji se nalaze u II stepenu zaštite ne smiju dovesti do promjene spoljnih gabarita objekata (površina i visina objekata);
- Nije dozvoljena izgradnja novih niti nadogradnja postojećih objekata koji bi dimenzijama, materijalom, izgledom ili na neki drugi način mogli ugroziti nacionalni spomenik.
IV
Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.
V
Svako a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.
VI
Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-strani Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).
VIII
Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
IX
Danom donošenja ove odluke, briše se sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine („Službeni glasnik BiH“ broj 33/02, „Službeni glasnik Republike Srpske“ broj 79/02, „Službene novine Federacije BiH“ broj 59/02 i „Službeni glasnik Brčko distrikta BiH“ broj 4/03), nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 374.
X
Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u „Službenom glasniku BiH“.
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo.
Broj: 09-2-40/09-20
12. mart 2009. godine
Sarajevo
Predsjedavajući Komisije
Dubravko Lovrenović
O b r a z l o ž e n j e
I – UVOD
Na osnovu člana 2 stav 1 Zakona o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, „nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine, sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Mostar – Stara Biskupija u Vukodolu na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 374.
U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stava 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom izvršen je uvid u:
- dokumentaciju o lokaciji imovine (kopija katastarskog plana, zemljišno-knjižni izvadak, posjedovni list),
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd,
- istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:
Izjava o značaju dobra
Nekadašnja Biskupska rezidencija u Vukodolu nalazi se u jugozapadnom predgrađu Mostara. Sagrađena je u periodu od 1847. do 1851. godine.
Kompleks stare Biskupske rezidencije posjeduju značajnu istorijsku vrijednost s obzirom na to da predstavlja jedan od prvih objekata nove generacije hrišćanskih građevina podignutih u gradu Mostaru (i Bosni i Hercegovini uopšte) nakon što su turske vlasti oslabile kontrolu nad gradnjom novih vjerskih objekata u Carstvu.
Kompleks je sve do marta 1909. godine služio kao rezidencija biskupa Mostarsko-duvanjske i Trebinjsko-mrkanske biskupije.
Ono što kompleksu daje posebnu istorijsku vrijednost jeste činjenica da je upravo u sklopu ovog kompleksa otvorena prva javna škola i prva štamparija.
1. Podaci o dobru
Lokacija
Graditeljska cjelina stare Biskupske rezidencije je locirana u jugozapadnom dijelu Mostara, naselju zvanom Vukodo (vukova dolina). Smještena je na prostoru koji obuhvata k.č. 3306 (novi premjer, što odgovara k.č. 126 stari premjer), posjedovni list broj 284, z.k. uložak broj 6305; k.č. 3307 (novi premjer, što odgovara k.č. 125/1 i 125/2 stari premjer), z.k. uložak br. 1447 i 5063; k.č. 3308 (novi premjer, što odgovara k.č. 128 i 130 stari premjer), z.k. uložak br. 5063 i 2355; k.č. 3309 (novi premjer, što odgovara k.č. 129 stari premjer), z.k. uložak broj 5063; k.č. 3305/1 (novi premjer, što odgovara k.č. 124/2 i 123/2 stari premjer), z.k. uložak br. 5063 i 2355; k.č. 3305/2 (novi premjer); k.č. 3304 (novi premjer, što odgovara k.č. 121/3, 123/9 i 122/2 stari premjer), z.k. uložak broj 2355 i 3753; k.č. 3355 (novi premjer, što odgovara k.č. 127, stari premjer), z.k. uložak broj 5063 i dio k.č. 3628 (novi premjer, što odgovara k.č. 153 stari premjer), z.k. uložak broj 5063, K.O. Mostar II, Grad Mostar, Federacija Bosne i Hercegovina, Bosna i Hercegovina.
Pristup nacionalnom spomeniku je sa južne strane.
Glavna osovina graditeljske cjeline je usmjerena u pravcu sjever–jug uz blagi otklon ka sjeverozapadu.
Istorijski podaci
Hercegovačka franjevačka provincija Uznesenja Blažene Djevice Marije
„Početkom 19. vijeka, u periodu kada je Hercegovina izdvojena iz bosanskog sandžaka i dobila status pašaluka, franjevci Bosanske provincije, koji su su bili rodom iz Hercegovine, okupili su se sa željom da sagrade samostan na području Hercegovine. Kongregacija za raširenje vjere izdala je 6. februara 1844. godine dekret kojim je određeno da se podigne franjevački samostan u Hercegovini. Kamen temeljac novog samostana postavljen je na Širokom Brijegu, 23. jula 1846. godine. Starješinstvo Bosne Srebrene usprotivilo se podizanju novog samostana smatrajući da se unosi nered u Provinciju i nanosi štetu samostanu u Kreševu (gotovo cijela Hercegovina, izuzevši Duvna (danas Tomislavgrada) i Roškog Polja, je u pastoralnom pogledu ovisila o samostanu u Kreševu). Sukob unutar Provincije riješen je odvajanjem Hercegovine od Bosne - 30. aprila 1856. godine od tadašnjeg apostolskog vikarijata Bosne i Hercegovine uspostavljena su dva apostolska vikarijata. Novi hercegovački vikarijat obuhvatao je samo dio Hercegovine zapadno od rijeke Neretve, jer je na lijevoj strani već postojala stara Trebinjsko-mrkanjska biskupija. U Hercegovini je 27. jula 1852. godine uspostavljena kustodija Manje Braće. Dekret o osnivanju kustodije je objavljen 3. oktobra 1852. godine.
Novoosnovana kustodija imala je samo jedan samostan – samostan u Širokom Brijegu.
U periodu od 1867. do 1876. godine sagrađen je samostan u Humcu, Ljubuški.
Nakon dolaska Austrou-Ugarske monarhije u Bosnu i Hercegovinu, 1878. godine, sve jača je bila potreba da se sagradi novi samostan u Mostaru, glavnom gradu Hercegovine. Apostolski vikar je već 1847. godine uspostavio svoju rezidenciju u predgrađu Mostara zvanom Vukodô. U kući apostolskog vikara stanovao je od 1849. godine, kada je osnovana župa Mostar, i mostarski župnik“(1).
Prilikom dolaska u Hercegovinu Omer-paše Latasa biskup Barišić je molio za odobrenje izgradnje nove crkve u gradu Mostaru s obzirom da je postojeća kapelica u Biskupskoj rezidenciji bila mala za sve vjernike. 29. maja 1862. godine biskup Barišić je dobio carski dekret kojim je data dozvola za gradnju crkve, mjesto za gradnju crkve i pratećih objekata u samom gradu i to bez naknade. Također, sultan je poklonio i 2.500 forinti za gradnju crkve(2).
Godine 1866. postavljen je kamen temeljac za novu crkvu u gradu Mostaru. Godine 1873. sagrađena je uz crkvu rezidenciju u kojoj su se franjevci nastanili tek 1880. Tada su odlučili sagraditi i samostan. Gradnja samostana je počela 1890. godine, a 10. novembra 1894. novosagrađena kuća je proglašena pravim samostanom.
S obzirom na napredak kustodije, generalni vizikator Kustodije fra Augustin Zubac je 18. marta 1892. godine zamolio Generala Reda da Hercegovačku kustodiju uzdigne u provinciju. Hercegovačka franjevačka provincija Uznesenja Blažene Djevice Marije uspostavljena je 27. aprila 1892. godine(3).
Stara Biskupska rezidencija u Vukodolu
Početkom 19. vijeka franjevci su odlučili kupiti zemljište u Mostaru gdje bi podigli svoju kuću s obzirom da je župna kapela u Mostarskom Gracu bila daleko od političkog središta Hercegovine u kojem se broj katolika povećavao dvadesetih godina 19. vijeka tadašnji župnik, fra Stjepan Karlović, kupio je manju parcelu u Vukodolu sa željom da tu podigne novi župni stan za Mostar(4).
„Godine 1939. započeto je s gradnjom župnog stana, da bi ubrzo nakon toga građevinska dozvola oduzeta.(5)“
S gradnjom je nastavljeno 1846. godine.
Biskup fra Rafo Barišić je dobio pismo od vezira, Ali-paše Rizvanbegovića, da može sagraditi svoju rezidenciju. Želja je bila sagraditi rezidenciju na posjedu koji su franjevci kupili ranije u Vukodolu ali je posjed bio odveć mali za planiranu rezidenciju, školu, oratorij i ostale prostore. Stoga je sam hercegovački vezir, Ali-paša Rizvanbegović, kupio posjed koji je graničio sa s fratarskim od Ahmeta Đikića i poklonio ga franjevcima. Također je izdao i odgovarajuću bujruntiju da se na predmetnom zemljištu gradi rezidencija za biskupa(6). Iste godine, na zahtjev biskupa, mostarski kadija, Muhamed Emin, izdao je hudžet prema kojem je zemlja oko kuće u Vukodolu u Mostaru vlasništvo Katoličke crkve, na koju Crkva ima temestuh(7).
Prema Šematizmu fra Petra Bakule, biskup Barišić, koji je ranije postavljen za apostolskog vikara Hercegovine, je dobio carski ferman da napravi kuću u Mostaru. Pored izdavanja fermana, car je izdao naredbu Ali-paši Rizvanbegoviću da ustupi mjesto katoličkom biskupu za gradnju kuće te da i sam vezir, ne štedeći sredstava, ozbiljno radi na podizanju kuće(8).
U drugoj polovini 1846. godine izvršeni su pripremni radovi za gradnju rezidencije u Vukodolu. Gradnjom je upravljao fra Paško Kvesić uz pomoć Nikole (Niko) Grabovca. Zbog uznemirenosti i prijetnji graditeljima, Ali-paša je uz pomoć svojih ljudi i stražara osiguravao radnike. Izaslanik vezira, Ibrahim Demerović je svo vrijeme gradnje bio sa svojim ljudima uz radnike(9).
Temelji biskupske rezidencije su položeni 1847. godine.
U oktobru 1848. godine dio kuće je već bio dovršen i u njoj se nastanila jedna osoba. U martu 1849. godine uz kuću se kopala i čatrnja. Ubrzo nakon toga, prije mjeseca jula 1849. godine osnovana je župa Mostar. Već 4. jula 1849. godine, prvi župnik, Paško Kvesić, uselio se u novu rezidenciju(10).
Gradnja rezidencije je završena 1851. godine. Prema tadašnjoj hronici, 2. juna, biskup fra Rafo Barišić je krenuo iz dotadašnje privremene rezidencije u Seonici prema Mostaru gdje je stigao 3. juna(11).
Iznad ulaznog portala u objekat Biskupske rezidencije postavljena je kamena ploča sa isklesanim natpisom koji govori o izgradnji objekta 1847. godine uz navođenje imena fratra Rafe Barišića koji je započeo izgradnju ovog kompleksa.
Dodatni historijski značaj graditeljskoj cjelini daje činjenica da je 1852. godine u sklopu kompleksa otvorena prva pučka škola, odnosno, kako se tada zvala Narodna učiona. Kasnije je prenesena u novu franjevačku rezidenciju kraj crkve. Prestala je s radom 1882. godine(12).
Također, 1872. godine, fra Franjo Miličević je uz graditeljsku cjelinu uspostavio prvu štampariju u kojoj su štampana prva djela među kojima poseban značaj ima „Pravopis za nižje učione“(13).
Prema tekstu Marije Medić, prvi klavir koji je ikada ušao u Bosnu i Hercegovinu, „ušao je kroz vrata ove biskupske rezidencije“(14).
Godine 1880. za biskupa u Hercegovini je izabran, a potom i posvećen dotadašnji franjevački starješina fra Paškal Buconjić. S obzirom na udaljenost biskupske rezidencije u Vukodolu od središta grada Mostara i svih političkih i kulturnih dešavanja biskup fra Buconjić je odmah počeo sa kupovinom zemljišta u Mostaru, dok nije otkupio svu Glavicu u čijem je podnožju odlučio sagraditi novu rezidenciju.
Odobrenje za gradnju nove biskupske rezidencije je dobio 1905. godine. U maju iste godine postavljen je kamen temeljac.
24. marta 1909. godine biskup fra Paškal Buconjić preselio je iz Vukodola u novu zgradu(15).
Na osnovu rješenja N. O. opštine Mostar – Komisije za nacionalizaciju od 15. 12. 1959. godine kom. broj 234/59, nacionaliziran je kompleks stare biskupske rezidencije.
Objekat stare biskupske rezidencije povjeren je Poduzeću za gazdovanje „DOM“. Unutar objekta rezidencije je formirano više stanova.
Još 1950. godine izdata je saglasnost Hrvatskom katoličkom pogrebnom društvu „Sv. Ante“ da vrši ukop na parcelama k.č. 128 i 129 koje su pripadale Biskupiji i koje čine sjevernu gradnicu kompleksa rezidencije. Krajem 1968. godine preko Poduzeću za gazdovanje „DOM“ odobreno je Franji Bijakšići da na parceli k.č. 125/1 sagradi porodičnu stambenu zgradu(16).
Godine 1968. Biskupija je tražila da se u objektu stare Biskupske rezidencije napravi dom za stare, bolesne i penzionisane svećenike ali to nije bilo dozvoljeno.
Objekti kompleksa stare Biskupske rezidencije su krajem osamdesetih godina 20. vijeka bili napušteni i prepušteni vremenu.
Početkom 1990. godine Biskupski ordinarijat Mostar je inicirao aktivnosti na revitalizaciji kompleksa stare Biskupske rezidencije. Želja je bila da se u kompleksu smjesti povijesno-razvojni muzej biskupije sa prostorima za stanovanje, štamparija sa muzejem štamparske djelatnosti i potrebni pomoćni objekti. Aktivnosti na revitalizaciji kompleksa nikada nisu realizirane(17).
Graditeljska cjelina stare Biskupske rezidencije je granatirana i oštećena tokom aprila/maja 1992. godine(18).
Graditeljska cjelina je danas napuštena i izložena propadanju. U međuvremenu, susjedni stanar je uzurpirao podrumski dio građevine, i uz ogradni zid podigao garažu(19).
2. Opis dobra
Graditeljska cjelina stare Biskupske rezidencije u Vukodolu izgrađena je u jugozapadnom dijelu Mostara na terenu sa naglašenim nagibom u pravcu istok–zapad.
Graditeljska cjelina je ranije bila ograđena visokim kamenim zidom koji je danas sačuvan samo djelimično. Ogradni zid kompleksa je izveden od nepravilnih kamenih blokova u visini od oko 3 metra.
Na južnoj strani ogradnog zida izvedene su dvije ulazne kapije.
Glavna ulazna kapija je definisana pravilnim kamenim blokovima. Kroz kapiju se ulazi u dvorište definisano objektima na sjevernoj (objekat Biskupske rezidencije) i zapadnoj strani (pomoćni stambeni objekat).
Izveden je još jedan ulaz u graditeljsku cjelinu, ekonomski ulaz, kroz kapiju smještenu istočno od glavne kapije. Kapija ekonomskog dvorišta je bila definisana većim pritesanim kamenim blokovima. Kapija je vodila u pravougaono dvorište iz kojeg se pristupalo u zgradu Biskupske rezidencije na zapadnoj strani i kompleks pomoćnih objekata na istočnoj strani(20). Danas je iz dvorišta, orijentisanog dužom osovinom u pravcu sjever–jug, moguć pristup i na kompleks groblja Masline.
Uslovljena nagibom terena graditeljska cjelina stare Biskupske rezidencije prirodno je razdvojena u tri cjeline koje su međusobno povezane stepenicama i stazama u nagibu.
Prvu cjelinu, smještenu na najnižem, istočnom dijelu terena čine ekonomski objekti.
Drugu cjelinu, smještenu na najvišem, zapadnom dijelu terena, čine pomoćni objekti za stambene potrebe, kapelica i čatrnja.
Središnju i najznačajniju cjelinu kompleksu čini njen najreprezentativniji objekat – Biskupska rezidencija. Objekat je sagrađen na način da povezuje dva visinski izdiferencirana nivoa terena graditeljske cjeline (istočni i zapadni).
Volumen objekata Biskupske rezidencije čini samo jedan, jednostavan kubus. Snagu izraza objektu daje upravo veličina volumena i njegova zatvorenost koji naglašavaju pravougaoni, jednostavno uokvireni prozorski otvori. Rezidenciju odlikuje stroga simetrija po zamišljenoj vertikalnoj osi na svim fasadama objekta.
Zbog postavke na terenu u nagibu objekat rezidencije na istočnoj strani ima tri sprata dok su na zapadnoj dva.
Prostorna organizacija objekta je uslovljena njegovom postavkom na terenu ali i potrebama rezidencije. Svaki sprat, iako su međusobno povezani vertikalnim komunikacijama, čini zasebnu prostornu cjelinu.
Posmatrano sa istočne strane, u prizemlju objekta su smješteni pomoćni prostori – ostave, koje su zbog postavke objekta na terenu, djelimično ukopane.
Glavna cjelina objekta, kapela, čini drugu prostornu cjelinu. Posmatrano sa istočne strane smještena je u drugom horizontalnom nivou objekta (sprat). Posmatrano sa zapadne strane smještena je u prizemlju.
Treća prostorna cjelina, svečana trpezarija, smještena je na prvom odnosno drugom spratu objekta rezidencije, zavisno s koje strane, zapadne ili istočne, se objekat posmatra.
Svi prostori unutar rezidencije su organizovani u pravcu sjever–jug što je naglašeno konstrukcijom objekta – masivnim nosivim zidovima u unutrašnjosti koji objekat u horizontalnom smislu dijele na tri jednaka dijela.
Za izgradnju objekta rezidencije korišten je lokalni kamen. Uglovi objekta su zidani pravilno klesanim kamenim blokovima. Zidovi su iznutra malterisani i krečeni dok je struktura zida, građenih od pritesanih kamenih blokova, vidljiva sa spoljašnje strane.
Unutrašnji nosivi zidovi, postavljeni u pravcu sjever–jug, su građeni od kamena, jednake debljine kao i fasadni zidovi.
Međuspratna i krovna konstrukcija su izvedene od drveta.
Kamen je korišćen za izradu okvira prozora, ulaznih lukova, baza stubova, a sječen u kamene ploče i za pokrov četvorovodnog krova.
Na fasadama objekta se ističu prozorski i ulazni otvori.
Na istočnoj fasadi četiri prozorska otvora su postavljena u tri horizontalna nivoa. Prozori prvog nivoa su definisani pravilno klesanim kamenim blokovima, postavljeni na visini od oko 2 metra iznad nivoa terena. Prozori su izvedeni kao pravougaoni, okvirnih dimenzija 40 x 80 cm. Prozori drugog, jednako kao i trećeg horizontalnog nivoa su pravougaoni, definisani pravilno klesanim kamenim šembranama. Na prozorima su bili postavljeni demiri. Ulazni portal, postavljen u osovini fasade je završen pravilnim polukružnim lukom.
Na južnoj fasadi prozorski otvori su postavljeni u dva horizontalna nivoa. Dva prozora prvog horizontalnog nivoa su pravougaoni, definisani pravilno klesanim kamenim šembranama. Na prozorima su postavljeni dupli demiri. U drugom horizontalnom nivou su izvedena tri prozorska otvora. Krajnji otvori su pravougaoni, definisani pravilno klesanim kamenim šembranama sa demirima. Srednji prozorski otvor je lučno završen. Prema veličini otvora, kao i poziciji na fasadi – u osovini glavnog ulaza u rezidenciju, moguće je pretpostaviti da je izvorno na mjestu otvora bio planiran mali balkon. Sam prozor je izveden u gornjem dijelu otvora, pravougaonog oblika. Ulazni portal, postavljen u osovini fasade je lučno završen. U zapadnom uglu objekta je izveden još jedan ulaz, pravougaonog oblika.
Na zapadnoj fasadi u prvom horizontalnom nivou je izvedeno pet prozorskih otvora a u drugom horizontalnom nivou četiri. Svi prozori su pravougaoni, definisani pravilno klesanim kamenim šembranama. Na prozorima su bili postavljeni demiri. Veza sa pomoćnim objektom na zapadnoj strani je ostvarena preko lučno završenog otvora postavljenog u drugom horizontalnom nivou.
Na sjevernoj fasadi objekta u dva horizontalna nivoa su izvedena po tri prozorska otvora. Krajnji prozorski otvori su izvedeni kao pravougaoni, definisani pravilno klesanim kamenim šembranama. Na prozorima su bili postavljeni demiri. Srednji prozorski otvori oba nivoa su lučno završeni i definisani kamenim šembranama.
Prozorski otvori pravog i drugog sprata objekta (drugog i trećeg nivoa) su sa unutrašnje strane završeni polukružno izvedenim rasteretnim nišama.
Iz prostora ekonomskog dvorišta graditeljske cjeline se pristupa u istočni dio objekta, prizemni dio rezidencije.
Ulaz, postavljen u nivou terena, je definisan pravilno klesanim kamenim blokovima. Završen je pravilnim polukružnim lukom. Završetak luka je dodatno naglašen uvlačenjem u odnosu na ravan zida.
Ulazni portal je sa unutrašnje strane izveden kao plitki rasteretni segmentni luk.
Kroz ulazni portal se pristupa u jedinstven djelimično ukopan prostor prizemlja. Prostor je osvijetljen sa četiri mala prozorska otvora koja su izvedena kao odbrambene niše, sa demirima. U jugoistočnom uglu prizemnog dijela su se nalazile stepenice koje su vodile na sprat. Od stepenica je danas ostao samo jedan krak, izveden od kamena.
Iz prizemlja je, preko velikog pravougaonog otvora postavljenog u osovini ulaznog portala, omogućen pristup u prostor koji, iako u istom nivou sa prizemljem, predstavlja podrum s obzirom da je u potpunosti ukopan u zemlju. Veliki pravougaoni otvor je definisan pravilno klesanim kamenim blokovima. Završen je drvenim gredama. Prostor podruma je formiran u sjevernoj polovini srednjeg trakta objekta. Velika drvena greda u osovini podrumskog prostora, oslonjena preko drvenih jastuka na dva drvena stuba nosi konstrukciju prvog sprata(21). Prostor podruma je osim preko ulaznog otvora osvijetljen i putem malog prozorskog otvora orijentisanog na prizemlje objekta.
Najreprezentativniji dio rezidencijalnog objekta je bio prostor prvog sprata, odnosno prostor prizemlja drugog nivoa (zbog nagiba terena a zavisno od toga da li se posmatra sa istočne ili zapadne strane).
Glavna kapija graditeljske cjeline vodila je u dvorište ispred glavnog ulaza u objekat.
Ulazni portal Biskupske rezidencije je postavljen u centralnoj vertikalnoj osi objekta. Na fasadi od nepravilnog kamena ističe se svojom obradom. Gornji pravougaoni prostor portala je izveden od pravilno klesanih kamenih blokova. Donji, široki pravougaoni dio portala je definisan velikim kamenim blokovima. Portal je završen pravilnim polukružnim lukom. Luk je dekoracijom podijeljen u dva dijela. Donji dio luka je uvučen u odnosu na ravan zida. U sredini luka je u plitkom reljefu izveden krst sa dva simetrično postavljena floralna motiva - pupoljci. Gornji dio luka je ukrašen plitkim reljefom – preplet sa floralnim motivom – tipični motiv sa drvorezbe.
U osovini portala, iznad njega je postavljena kamena ploča sa isklesanim natpisom koji govori o izgradnji objekta 1847. godine uz navođenje imena fratra Rafe Barišića koji je započeo izgradnju ovog kompleksa.
Ulaz u objekat je izveden u nivou terena.
Drvena, dupla, dvokrilna vrata vode u glavni prostor Biskupske rezidencije.
Glavni prostor Biskupske rezidencije, jednako kao i ostatak objekta je masivnim kamenim unutrašnjim zidovima podijeljen u tri jednaka, pravougaona dijela koja se dužom osovinom protežu u pravcu sjever–jug.
U zidu između srednjeg i istočnog pravougaonog dijela objekta su izvedena četiri otvora, vrata, koja povezuju ova dva dijela. Otvori, definisani drvenim okvirom su izvedeni kao pravougaoni. U pregradnom zidu je izveden i kamin o čemu svjedoči visoki kameni dimnjak.
Srednji i zapadni pravougaoni prostor je podijeljen arkadom. Kroz sedam lučno završenih otvora ostvarena je veza ova dva prostora. Pravilni polukružni lukovi se preko profilisanih kapitela oslanjaju na šest kamenih stubova kvadratnog presjeka sa profilisanim bazama.
Prema pisanju fra Petra Bakule, ”Ondje na desnoj strani (istočni dio) tri sobe i sakrarij zauzimaju cijelu duljinu i širinu pet lakata. Sav ostali prostor služi za kapelicu, u kojoj se nalazi šest solidnih stupova i lukovi koji podupiru gornji zid. Kapelica ima samo jedan oltar, tri ispovjedaonice, krstionicu. Ukrašena je mnogim slikama, a strop bojama i slikama.(22)”
Danas su u prostoru kapele vidljive promjene u odnosu na izvorno stanje. Četiri od sedam lučnih otvora su zazidani. Zapadni pravougaoni prostor rezidencije je podijeljen pregradama u tri dijela. Pregradni zidovi su izvedeni od lomljenog kamena.
U jugozapadnom uglu prostora kapelice je izvedeno drveno stepenište koje vodi na sprat objekta. Ulaz na stepenište nije iz kapelice već iz dvorišta, preko pravougaonog otvora u južnom zidu.
Sprat rezidencije, treći nivo, je u prostornoj dispoziciji izveden jednako kao i drugi nivo. Jedina razlika je u pregradnom zidu između srednjeg i zapadnog pravougaonog prostora koji je izveden kao zid, sa četiri pravougaona otvora.
Prema pisanju fra Petra Bakule, ”Na lijevoj strani od glavnog ulaza su stube, koje vode na gornji kat. Te stube uvode u veliku dvoranu kuće. Dvorana, široka 7 lakata, prostire se preko cijele duljine kuće. Na oba kraja ima od vrha do dna dva velika prozora na kljun. S obje strane velike blagovaonice poredane su sobe, po četiri sa svake strane.(23)”
Objekat stare Biskupske rezidencije bio je trijemom povezan sa pomoćnim objektom na zapadnoj strani. Pomoćni objekat je imao funkciju stambenog objekta sa kuhinjom, pekarom, malom trpezarijom i jednom sobom(24). Sagrađen je blokova pritesanog kamena. Uglovi objekta su naglašeni pravilno klesanim kamenom. Akcent objektu je davao visoki dimnjak. Objekti su bili pokriveni dvovodnim krovovima čija je konstrukcija danas u potpunosti urušena.
Pored veze trijemom iz objekta Biskupske rezidencije se putem vrata u južnom uglu zapadnog zida drugog sprata moglo direktno pristupiti u pomoćni objekat.
„Svojom sjevernom stranom pomoćni objekat se naslanjao na drugi objekat koji je imao podrum sa lukovima, a na spratu, prema materijalima iz arhive, se nalazila kapelica za održavanje čitavog krštenja kod oltara. Ova dva objekta su povezana i njihove završne osobine prate liniju ozidanog zida. U bašti, između ovih objekata i rezidencije postoji velika fontana koja je snabdijevala biskupiju vodom.(25)”
Prema pisanju fra Petra Bakule, „uz spomenutu blagovaonicu, kuhinju i kuću dvorištem je spojena druga kuća, koja ima pod zemljom podrum na svod, gore pak na katu kapelicu za čuvanje presvetog otajstva i jednu sobu. Ova kuća je duga 16 lakata, široka 10. Između ove i velike kuće, u sredini dvorišta, nalazi se čatrnja, u koju se slijevala kišnica s krovova za kućnu upotrebu.(26) “
Na južnom dijelu graditeljske cjeline smješteno je ekonomsko dvorište, ograđeno kamenim zidom(27). Unutar dvorišta su izgrađene relativno velike staje.
Prema pisanju fra Petra Bakule, „Od istoka pod velikim zidom ulaza u dvorište, koji podupire ravan i stube koje vode u vrt i vinograd, s malim dvorištem nalazi se staja sa sjenikom, duga 16, a široka 11 lakata. Uz nju je iza malog gumna sa sjevera naslonjen trijem za domaće životinje i, ako dođe višak gostiju, za njihove konje, dug je 15, a širok 6 lakata. Sve te zgrade pokrivene su pločama od tvrdog kamena, i sve su (izuzevši školu) kao i vrt i vinograd opkoljene tvrdim visokim zidom.(28) “
Objekti su izgrađeni od pritesanih blokova kamena. Uglovi objekata su naglašeni pravilno tesanim blokovima kamena. Objekti su bili pokriveni dvovodnim krovovima čija je konstrukcija danas u potpunosti urušena.
Jedini objekat sagrađen van zidova graditeljske cjeline stare Biskupske rezidencije u Vukodolu jeste objekat javne škole. Objekat škole, sagrađen kao dvospratna zgrada od kamena 1852. godine, naslanja se na istočni ogradni zid graditeljske cjeline. Putem stepenica je ostvarena veza između graditeljske cjeline i objekta škole.
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Mostaru od 18.3.1968. godine Up/I-broj 4/3-68, Stara Biskupska rezidencija u Vukodolu, Mostar ima svojstvo spomenika kulture.
Prostornim planom Republike Bosne i Hercegovine do 2002. godine Stara Biskupska rezidencija je evidentirana i valorizovana kao spomenik I kategorije.
Mostar – Stara Biskupija u Vukodolu uvrštena je na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 374.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Graditeljska cjelina se sve do nedavno nalazila u izuzetno lošem stanju. Lokalitet je bio u potpunosti zapušten, izložen atmosferskim uticajima i predstavljao je prostor za odlaganje otpada sa groblja Masline i okupljalište narkomana. S ciljem zaustavljanja rapidnog propadanja graditeljske cjeline kao i pomoći lokalnoj zajednici u rješavanju problema okupljanja narkomana, Zavod za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta pokrenuo je inicijativu za izvođenje radova hitnih mjera zaštite graditeljske cjeline.
Federalno ministarstvo kulture i sporta je u svom budžetu za 2006. godinu odvojio 40.000,00 KM za raščišćavanje lokaliteta, demontažu oštećenih konstruktivnih elemenata kako bi se moglo pristupiti izradi detaljnog arhitektonskog snimka graditeljske cjeline. Detaljan arhitektonski snimak je preduslov za izradu Glavnog projekta rekonstrukcije i restauracije graditeljske cjeline.
Do danas je Zavod za zaštitu spomenika u sastavu Federalnom ministarstvu kulture i sporta izveo sljedeće radove na dobru:
- Čišćenje lokaliteta od otpada i samoniklog rastinja;
- Uklanjanje dijelova krovne konstrukcije koji su se obrušavali (krovne grede);
- Konsolidacija gornje zone zidova (prezidavanje krovnog vijenca).
Na navedene radove je utrošeno oko 20.000,00 KM.
Prema pisanju Marije Medić, Zavod je odradio planirane aktivnosti te je objekat krajem 2006. godine konzerviran i napravljen je snimak postojećeg stanja. Za izradu projektne dokumentacije sanacije i konzervacije stare biskupije na javni poziv Federalnog ministarstva kulture aplicirala je Agencija Stari grad(29).
Daljne aktivnosti na objektu su obustavljene do rješavanja pitanja vlasništva kao i dobijanja potrebnih novčanih sredstava.
5. Sadašnje stanje dobra
U periodu od 1960. godine do 1992. godine u objektu stare Biskupske rezidencije u Vukodolu je živjelo mnoštvo stanara. Zbog prilagođavanja objekta novoj namjeni izvedene su brojne intervencije u unutrašnjosti ali i na fasadama objekta. Najuočljivije intervencije predstavlja pregrađivanje zapadnog dijela glavnog rezidencijalnog prostora i probijanje novog ulaznog otvora u objekat.
Graditeljska cjelina je granatirana i oštećena tokom aprila/maja 1992. godine (Raspeta crkva, str. 187.)
Graditeljska cjelina je danas napuštena. Dijelovi kompleksa su uzurpirani bespravnom gradnjom.
Graditeljska cjelina stare Biskupske rezidencije u Vukodolu nakon intervencije Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta nije više pred prijetnjom kolapsa ali je i dalje u dosta lošem stanju.
Cjelina je izložena atmosferskim uticajima što pogoduje razvoju vegetacije koja se već nalazi unutar cjeline i prekriva njen značajan dio. Preostala međuspratna konstrukcija objekta rezidencije je u izuzetno lošem stanju i duža izloženost atmosferilijama bi mogla dovesti do njenog urušavanja.
Takođe, zbog otvorenosti kompleksa lokalitet je još uvijek mjesto za odlaganje otpada.
6. Specifični rizici
- neodržavanje,
- izloženost atmosferskim uticajima.
III – ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterije za proglašenje dobara nacionalnim spomenikom („Službeni glasnik BiH“ br. 32/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:
A. Vremensko određenje (dobra nastala od praistorije do 1960. godine)
B. Istorijska vrijednost (veza građevine, cjeline ili područja sa istorijskom ličnošću ili značajnim događajem u istoriji)
C. Umjetnička i estetska vrijednost
iii. Proporcije,
iv. Kompozicija.
D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)
i. Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim razdobljima,
ii. Svjedočanstvo o istorijskim mijenama,
iv. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru.
E. Simbolička vrijednost
i. Ontološka vrijednost,
ii. Sakralna vrijednost,
iii. Tradicionalna vrijednost,
iv. Vezanost za rituale ili obrede,
v. Značaj za identitet grupe ljudi.
F. Ambijentalna vrijednost
i. Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline,
ii. Značenje u strukturi i slici grada,
iii. Objekat ili skup objekata je dio cjeline ili područja.
G. Izvornost
i. Oblik i dizajn,
ii. Materijal i sadržaj,
iii. Namjena i upotreba,
v. Položaj i smještaj u prostoru,
vi. Duh i osjećanja.
Sastavni dio ove odluke su:
- kopija katastarskog plana, broj 24,
- posjedovni list broj 284,
- zemljišno-knjižni izvaci broj 2158 i 6305,
- fotodokumentacija (fotografije stanja lokaliteta u trenutku donošenja konačne odluke Komisije o dobru, decembar 2008. godine i januar 2009. godine),
- snimak postojećeg stanja kompleksa, ustupljen od strane Agencije „Stari grad” Mostar.
Korišćena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja graditeljske cjeline Biskupije u Vukodolu, Mostar nacionalnim spomenikom BiH, korišćena je sljedeća literatura:
1970. Hercegovina prije sto godina ili Šematizam fra Petra Bakule (prevod sa latinskog originala iz godine 1867. dr. fra Vencel Kosir), Mostar, 1970. godina,
1980. Nikić, A., “Gradnja biskupskih rezidencija u Mostaru”; “Rezidencija u Vukodolu”; Zbornik: Kršni zavičaj, broj 13, Hercegovina, 1980. godina,
1981. Mr. Anđelko Zelenika, “Zaštita i istraživanje povijesnih sakralnih spomenika na području Hercegovine”, u: 1000 godina trebinjske biskupije,
1997. Urednik, dr. Fra. Ilija Živković, Raspeta crkva u Bosni i Hercegovini i uništavanje katoličkih sakralnih objekata u BiH 1991-1996, Banja Luka, Sarajevo, Mostar, Zagreb, 1997.
2004. Toni Šarac, “Rasadnik kulturno-prosvjetne i duhovne misli”, Dnevni list, Mostar, subota, 6. mart 2004.
2008. Marija Medić, “Počela obnova stare biskupske rezidencije u Vukodolu”, Dnevni list, Mostar, ponedjeljak, 3. mart 2008..
Materijal ustupljen od strane Biskupskog ordinarijata Mostar
Materijal ustupljen od strane Agencije „Stari grad” Mostar
(1) Fra Bazilije Pandžić, Povijesni pregled u: Šematizam franjevačke provincije Uznesenja Blažene Djevice Marije u Hercegovini. Mostar: Provincijalat hercegovačkih franjevaca, 1977., str. 12 – 13.
(2) Hercegovina prije sto godina ili Šematizam fra Petra Bakule. Preveo sa latinskog originala iz godine 1867. dr. fra Vencel Kosir. Mostar, 1970., str. 65.
(3) Fra Bazilije Pandžić, Povijesni pregled u.: Šematizam franjevačke provincije Uznesenja Blažene Djevice Marije u Hercegovini. Mostar: Provincijalat hercegovačkih franjevaca, 1977., str. 12 – 13.
(4) Nikić, A., “Gradnja biskupskih rezidencija u Mostaru”; “Rezidencija u Vukodolu”, Zbornik: Kršni zavičaj, broj 13, Hercegovina: 1980., str. 20.
(5) Toni Šarac, “Rasadnik kulturno-prosvjetne i duhovne misli”, Dnevni list, Mostar od 6. marta 2004.
(6) Nikić, A., “Gradnja biskupskih rezidencija u Mostaru”; “Rezidencija u Vukodolu”, u: Zbornik: Kršni zavičaj, broj 13, Hercegovina, 1980., str. 21. Prema navodima Nikića, ovom potezu vezira prethodilo je uspostavljanje prijateljskih odnosa sve većeg broja hercegovačkih franjevaca sa Ali-pašom Rizvanbegovićem.
(7) Toni Šarac, “Rasadnik kulturno-prosvjetne i duhovne misli”, Dnevni list, Mostar od 6. marta 2004.
(8) Hercegovina prije sto godina ili Šematizam fra Petra Bakule (prevod sa latinskog originala iz godine 1867. dr. fra Vencel Kosir), Mostar, 1970. godina, str. 59.
(9) Nikić, A., “Gradnja biskupskih rezidencija u Mostaru”; “Rezidencija u Vukodolu” u: Zbornik: Kršni zavičaj, broj 13, Hercegovina, 1980., str. 22. i Toni Šarac, ”Rasadnik kulturno-prosvjetne i duhovne misli”, Dnevni list, Mostar od 6. marta 2004.
(10) Nikić, A., “Gradnja biskupskih rezidencija u Mostaru”; “Rezidencija u Vukodolu” u: Zbornik: Kršni zavičaj, broj 13, Hercegovina, 1980. str. 24.
(11) Nikić, A., “Gradnja biskupskih rezidencija u Mostaru”; “Rezidencija u Vukodolu” u: Zbornik: Kršni zavičaj, broj 13, Hercegovina, 1980., str. 24.
(12) Toni Šarac, ”Rasadnik kulturno-prosvjetne i duhovne misli”, Dnevni list, Mostar od 6. marta 2004., i Šematizam franjevačke provincije Uznesenja Blažene Djevice Marije u Hercegovini, Mostar: Provincijalat hercegovačkih franjevaca, 1977., str. 30
(13) Toni Šarac, “Rasadnik kulturno-prosvjetne i duhovne misli”, Dnevni list, Mostar od 6. marta 2004., i podaci Agencije „Stari grad” Mostar.
(14) Marija Medić, “Počela obnova stare biskupske rezidencije u Vukodolu”, Dnevni list, Mostar, 3. marta 2008.
(15) Nikić, A., “Gradnja biskupskih rezidencija u Mostaru”; “Rezidencija u Vukodolu” u: Zbornik: Kršni zavičaj, broj 13, Hercegovina, 1980., str. 25.
(16) U zemljišnoknjižnom izvatku broj 2158 parcela k.č 128 je označena kao pašnjak „Vukodol”, k.č. 129 kao vinograd „Vukodol”, k.č. 125/1 kao voćnjak „Vukodol”.
(17) Dokumentacija Biskupskog ordinarijata Mostar.
(18) Urednik, dr. Fra. Ilija Živković, Raspeta crkva u Bosni i Hercegovini i uništavanje katoličkih sakralnih objekata u BiH 1991-1996, Banja Luka, Sarajevo, Mostar, Zagreb, 1997., str 187.
(19) Mr. Anđelko Zelenika, “Zaštita i istraživanje povijesnih sakralnih spomenika na području Hercegovine” u: 1000 godina trebinjske biskupije, str. 42.
(20) Kompleks pomoćnih objekata je bio ograđen zidom od nepravilnih kamenih blokova visine oko 2,5 m.
(21) Jedan drveni stub je danas oboren a drugi je oštećen. Kamene baze stubova su u dobrom stanju.
(22) Hercegovina prije sto godina ili Šematizam fra Petra Bakule. Preveo sa latinskog originala iz godine 1867. dr. fra Vencel Kosir. Mostar, 1970., str. 62.
(23) Hercegovina prije sto godina ili Šematizam fra Petra Bakule. Preveo sa latinskog originala iz godine 1867. dr. fra Vencel Kosir. Mostar, 1970., str. 62.
(24) „Uz veliku kuću prislonjena je kuhinja s potrebnim prostorijama i malom zimskom blagovaonicom sa strane zapadnog brežuljka.” Hercegovina prije sto godina ili Šematizam fra Petra Bakule. Preveo sa latinskog originala iz godine 1867. dr. fra Vencel Kosir. Mostar, 1970., str. 62.
(25) Prema dokumentaciji iz Arhiva; karton stare Biskupije u Vukodolu, Agencija „Stari grad” Mostar. Prilikom pripreme odluke, januar 2009. godine, zbog visoke vegetacije koja prekriva ovaj dio parcele bilo je nemoguće pristupiti prostoru fontane kao i objektu kapelice.
(26) Hercegovina prije sto godina ili Šematizam fra Petra Bakule. Preveo sa latinskog originala iz godine 1867. dr. fra Vencel Kosir. Mostar, 1970., str. 62.
(27) Danas je pristup iz glavnog dvorišta cjeline u ekonomsko dvorište dosta otežan s obzirom da je prolaz u istočnom zidu ekonomskog dvorišta zatrpan granjem. Ulaz u ekonomsko dvorište je danas moguć sa južne strane, direktno sa pristupne ulice, s obzirom da je ogradni zid graditeljske cjeline na tom mjestu u potpunosti uništen.
(28) Hercegovina prije sto godina ili Šematizam fra Petra Bakule. Preveo sa latinskog originala iz godine 1867. dr. fra Vencel Kosir. Mostar, 1970., str. 63.
(29) Marija Medić, “Počela obnova stare biskupske rezidencije u Vukodolu”, Dnevni list, Mostar, 3. marta 2008.
|
