Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 84/09.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 9. do 15. septembra 2008. godine, donijela je

O D L U K U

I

Graditeljska cjelina - Džamija u Umoljanima, općina Trnovo, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik čini džamija i harem sa mezarjem.

Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru označenom kao k.č. 1311, posjedovni list broj 263,  k.o. Umoljani, općina Trnovo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite  utvrđene Zakonom o provođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da osigura pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, prezentaciju i restauraciju nacionalnog spomenika.

Vlada Federacije dužna je da osigura sredstva za izradu i provođenje potrebne tehničke dokumentacije za restauraciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdit će tehničke uslove i osigurati finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione ploče sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

Prvi stepen zaštite primjenjuje se na prostor definiran u tački  I stav 3. ove odluke.  Unutar tog prostora dopušteni su samo istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi, u skladu sa odobrenjem federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručni nadzor nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine.

Drugi stepen zaštite primjenjuje se na prostor koji obuhvata k.č. 1308, 1309, 1310, 1312, 1313, 1314, 1315, 1316, 1387, 1388, 1389, 1390, 1391, 1392, 1393, 1394, 1398, 1399, 1400, 1906, 1907, 1908, 1910, 1911, 1912, 1913 i 4718, posjedovni list broj 263, k.o. Umoljani, općina Trnovo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina. Unutar tog prostora utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

-          zabranjena je izgradnja industrijskih objekata, kao i izgradnja objekata koji bi svojim izgledom i gabaritima mogli ugroziti nacionalni spomenik;

-          dopuštena je izgradnja objekata na osnovu urbanističko-tehničkih uslova propisanih od strane nadležne službe zaštite.

IV

Stavljaju se van snage svi provedbeni i razvojni prostorno - planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i općinske službe suzdržat će se od poduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostavit će se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine i općinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi provođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom općinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresiranim licima u prostorijama i na web stranici Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Prema članu V stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u «Službenom  glasniku BiH”.

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo.

Broj: 06.1-02-110/07-9

10. septembra 2008. godine

Sarajevo

Predsjedavajuća Komisije

Ljiljana Ševo

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu člana 2. stava 1. Zakona o provedbi odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini,“nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacinalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini , kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

Bandić  Dervo iz Sarajeva podnio je, dana 14. juna 2007. godine,  peticiju/prijedlog za proglašenje Džamije u Umoljanima nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila provođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II - PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju, izvršen je uvid u:

-          dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (kopiju katastarskog plana i katastarskoknjižni izvadak),

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o eventualnim oštećenjima u toku rata, podatke o eventualnim intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

-          historijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobr, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Visoravan omeđenu Bjelašnicom sa sjevera, Treskavicom sa istoka, Visočicom sa juga i planinom Obalj sa zapada, nazivamo bjelašničkim platoom. U tom jugoistočnom predjelu Bjelašnice, koji se naziva i ”niska Bjelašnica”, na nadmorskoj visini između 1150 i 1472 m.n.v., nalaze se stalna naselja. U gornjem toku rijeke Rakitnice, koja razdvaja planine Bjelašnicu i Visočicu, na njenoj desnoj strani su: Umoljani, Kramari, Lukavac, Brda, Milešići, Šabići i Rakitnica, a na brdima uz lijevu obalu su veća naselja Bobovica i Tušila. Zapadno od ove skupine sela, u srednjem toku Rakitnice su Lukomir, Ćuhovići i Blaca. Cijeli predio je bio preko Štirnog Dola povezan sa Sarajevskim poljem na sjeveroistoku, a Jagodin Dola i Radobolje sa Konjicom na zapadu.

U zadnjoj deceniji, naselja bjelašničkog platoa su povezana cestama sa Sarajevom, odnosno Hadžićima. Selo Umoljani su asfaltnim putem (ukupne dužine cca 49 km) preko Krupca, Babinog Dola i Šabića, povezana sa Sarajevom, a asfaltnim putem (ukupne dužine cca 57 km) preko Igmana, Babinog Dola i Šabića, povezana sa Hadžićima.

Graditeljska cjelina džamije u Umoljanima se nalazi na nadmorskoj visini od 1350 m.n.v.,  na lokaciji koja obuhvata k.č. 1311 k.o. Umoljani, općina Trnovo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Historijski podaci

Područje bjelašničkog platoa nije ozbiljnije obrađeno, kako arheološki tako ni historijski, a literatura o ovim područjima je veoma oskudna. Ovo područje je bilo naseljeno još u prethistorijskom dobu. Na uzvišenju iznad umoljanskog katunskog naselja Gradina, je jedan takav lokalitet(1).

U kasnom srednjem vijeku predio od rijeke Rakitnice na istoku do rječice Trešanice na zapadu pripadao je upravnom kotaru (knežiji) Črešnjevo(2) unutar župe Neretve, koja je početkom 15. vijeka, rijekom Neretvom, bila podijeljena na bosanski dio i hercegovački dio, na lijevoj obali, koji je pripadao Humskoj zemlji, kasnije Hercegovini, tj. oblasnim gospodarima iz porodice Kosača.

Predio jugoistočnog dijela Bjelašnice, koji se nalazio na istočnoj granici knežije Črešnjevo, bio je, po svemu sudeći, nastanjen vlaškim stanovništvom (Vlasima-katunarima).

O bjelašničkim katunima autor Popović, Đ., Cvetko, piše: "... Na svojim prostranim i sočnim pašnjacima Bjelašnica je od davnina privlačila stočare iz Hercegovine gdje ljeti vlada oskudica u stočnoj hrani. Zato pored rijetkih stalnih sela na Bjelašnici se nalazi i više sezonskih naselja ili m a h a l a , kako ih stočari zovu. Svaka ova mahala ima i svoje ime. Tako su na hercegovačkoj, tj. istočnoj i južnoj strani Bjelašnice u blizini sela Umoljana mahale Razošlje, Hrupe, Kekuše, a dalje na zapad su Ajvazi, Lovnica, Raški Do, Jasen i Zelene Njive, dok su na bosanskoj, sjevernoj strani Bjelašnice mahale Karamustafini Čairi, Mrtvanje, Krošnje, Stanine, Hranisava, Opančar i Gola Obrva. Život u ovim mahalama je još primitivniji od onog u stalnim naseljima na Bjelašnici, koja su izrazito planinska sela čije je najglavnije zanimanje stočarstvo. Većina sela je s vremenom postala od mahala i njihovi današnji stanovnici su porijeklom iz Hercegovine. Naziv sela Umoljani je od "Humljani"(3).

Toponomastička građa Bjelašnice: Vlahinja (na dva bjelašnička lokaliteta), Vlaščeta i Katun u Tušilima, Donji Kramari i Gornji Kramari(4), Vlaško greblje u Lukomiru, također potkrepljuje navedenu  tvrdnju.

Na prostoru gonjeg toka Rakitnice, na kojem su smješteni i Šabići, prema toponomastici se mogu naslutiti tragovi općinske organizacije. Selo-općinu sačinjavala je manja skupina rodovskih sela. Politička funkcija općine vršena je u gradu-utvrđenju. Iznad Lukavca se nalazi kota “Grad” koji je vjerovatno podigla seoska općina. Naime, u kasnom srednjem vijeku bila je evidentna težnja da svaka teritorijalno-politička jedinica ima svoj grad. Obično se takva utvrđenja nazivaju samo “Grad” bez ikakvih bližih oznaka. U Umoljanima, Tušilima i Šabićima nalazi se toponim Varda koji ukazuje na organiziranu vojno-policijsku službu takvih jedinica. Općina je također imala zajednički kult. Često se kasniji centri džemata s džamijom poklapaju sa srednjovjekovnim općinskim kultnim centrom. Izgleda da su Umoljani bili i ostali vjerski centar ove seoske općine. O tome svjedoče lokalitet “Crkvina” (5), koji se nalazi između Umoljana i Šabića, kao i džamija u Umoljanima(6).

U Sumarnom popisu sandžaka Bosna iz 1468/69 godine(7), dio sela Umoljani, sa 31 domom, se spominje kao dio rezerve vojnika(8) Neretve, u ruci spomenutog Hadži Mehmedija.

U popisu iz 1488/89. godine, spominje se selo Umoljani, a u popisu njegovih stanovnika se javljaju muslimanska imena u prvoj generaciji, kao na primjer Ahmed sin Milobrada, Mehmedi sin Marka, Jusuf sin Milobrada i drugi. Umoljani su imali 20 kuća i ukupni prihod od 1046 akči(9). Ovo nas navodi na mogući zaključak da je islam veoma rano došao do stanovnika Lukomira i da su stanovnici tog sela vrlo brzo, nakon pada Bosne pod osmansku vlast, počeli primati islam.

Prema Opširnom popisu Kliškog sandžaka iz 1550. godine(10), selo Umoljani, koje pripadaju nahiji Neretva, su Timar Nesuha, sina Ejnehanova, Mahmuda, sina Ejnehanova i Davuda, sina Ejnehanova. Selo broji  “kuća: muslimana 76, neoženjenih 21, baština 6, resmi čift(11) 2.056; kuća: kršćana 9, ispendža(12) 225. Prihod je iznosio 6.427 akči.“ Spominju se i poimenično vojnuci sela Umoljani i njihov prihod od 959 akči, te poimenično akindžije(13) sela Umoljani: kuća: muslimana 6, neoženjenih 3, baština 1, resmi čift 190 kuća: kršćana 6, ispendža 150 akči, te njihov prihod od 1.004 akči. Spominju se poimenučno vlasnici svih čifluka i njihovi prihodi. Ukupni  prihod je iznosio 9.506 akči, od čega je “Dio spomenutog Nesuha: 3.000. Dio spomenutog Mahmuda: 3.000. Dio navedenog Davuda: 2.800. Dio drugog: 706, u timaru Sulejmana, posadnika tvrđave Gradiška.”

U popisu iz 1574. godine spominje se selo Umoljani, svi posjednici  imanja su muslimani (njih 69), čiji preci su bili nemuslimani. U popisu se pominju 42 baštine(14)  i 17 čifluka(15) sa zbirnim prihodom od 13. 500 akči(16).

O prvoj gradnji umoljanske džamije ne postoje pismeni tragovi, nije sačuvana vakufnama, niti ima nekog drugog dokumenta uz pomoć kojeg se pouzdano može datirati vrijeme njene izgradnje.

Ipak neki podaci i razmatranja na implicitan način pružaju određene moguće vremenske odrednice:

-          Brojnost stanovništva Umoljana koje je u 16. vijeku primilo islam (podaci iz popisa);

-          Činjenica da su Umoljani u kasnom srednjem vijeku i osmanskom periodu, pa sve do danas, bili i ostali vjerski centar ovog područja;

-          Sadašnja lokacija džamije je južno od lokacije sadašnjih Umoljana, što je neobičnost  imajući u vidu  praksu da se džamije grade na najprikladnijem i najpristupačnijem mjestu za sve džematlije. Zbog lakšeg pristupa slobodnim pašnjacima, selo se je vremenom dislociralo za cca 300 metara ka sjeveru. Na zaključak da je selo nekada bilo južnije, a džamija u njegovom centru upućuje naziv toponima Donje selo (prostor južno od sela naziva i u kojem sada nema niti jednog objekta, a unazad dvadesetak godina tamo još postojalo nekoliko štala- ostaci nekih od štala su vidljivi, u neposrednoj blizini džamije);

-          Prema usmenim predanjima žitelja Umoljana, koje se prenose sa koljena na koljeno, drvena građa korištena za izgradnju džamije, je usječena u šumi sa lokaliteta zvanog Potoci, gdje već dvije stotine godina nema niti jednog stabla građevinske šume, što implicitno ukazuje na moguće datiranje građenja džamije (prije osamnaestog vijeka);

-          Stari nišani (bez natpisa) u haremu džamije.

Na osnovu svega ovog može se zaključiti da je postojala džamija izgrađena prije 200 godina, a današnja džamija je vjerovatno izgrađena početkom XX vijeka.

U Umoljanima se tradicionalno, u ljetnim mjesecima (julu ili augustu)(17), održava mevlud na kojem obično učestvuje nekoliko hiljada ljudi: “…U historiji ovoga kraja nikada se nije pojavio niti jedan niži vjerski službenik a nekamoli vrhovni poglavar muslimana(18), koji se je u ovome području pojavio po treći put. Njemu kao vrhovnom poglavici muslimana ni malo nije teško da prepješači preko 15 km po veoma lošem putu, preko surove planine Bjelašnice da bi posjetio selo Umoljane. … Stanovnici ovoga područja su oduševljeni dolaskom svoga vjerskog poglavice. Njegov iznenadni dolazak u Umoljane značio je veliko slavlje za cijelo stanovništvo. Na Mevdudi-šerifu on je pred preko 3.000 muslimanskog žitelja održao veoma dirljiv govor.”(19)

Vjernici bjelašničkih sela su pomagali džamiju: “…među kojima se svojim primjerom ističe sada umrli Tatarović hadži Ahmed iz Umoljana. On je pred svoju smrt darovao džamiji ćilim u vrijednosti od oko 70.000 starih dinara, zatim je uvakufio  vrijednosti od 20.000 st. dinara i dao dobrovoljnih priloga oko 16.000 starih dinara. Zatim se ističe primjer rah. Čomor Halil iz Lukomira koji je oporučio za džamiju ćilim u vrijednosti od oko 60.000 st. dinara, pa Muharem Tatić koji je poklonio zemljište za proširenje harema te džamije u vrijednosti od oko 80.000 st. dinara. Mještanin iz Lukavca nedaleko Umoljana doveo je o svom trošku vodu od vrela do džamije u dužini od oko 50 m. Vatrić Zejnil darovao je za potrebe Islamske vjerske zajednice oko 35.000 st. dinara…”(20)

Na osnovu iskaza  žitelja sela Umoljani, Bandić Omera (rođenog 1930. godine), imami džamije u Umoljanima su bili: Džihan Omer (1890-1900), Bandić Hamid (1910-1920), Bandić Meho (u vrijeme Kraljevine Jugoslavije), hafiz Medić Rasim iz Prijedora, Aljević Vejsil (vršio imamsku službu 30 godina), Bandić Duran, Drkić Alija (1992-1995), a od 1999. godine, imam je Ahmed Bandić.

Tokom 1993. godine trinaest sela bjelašničkog područja, su zapaljena, a jedini objekat koji nije bio zapaljen, u avgustu 1993. godine je džamija u Umoljanima, a sve kuće su u selu potpuno spaljene. O razlozima njenog opstanka ispredaju se različite priče i legende.

Dana 21. augusta 2008.godine, prilikom izvršenih radova na izradi fotodokumentacije, odnosno vršenja  observacije trenutnog stanja objekta, kao i tehničkog snimanja objekta, na jednoj gredi, koja je dio stropne konstrukcije mahfila/galerije (u predprostoru džamije, prije drugih ulaznih vrata u glavni molitveni prostor), evidentiran je ćirilićnim pismom urezan natpis: ГАТАЧКИ ЧЕТНИЦИ.

2. Opis dobra

Graditeljska cjelina se sastoji od džamije i mezarja.

Džamija  je pravougaone osnove spoljnih gabaritnih dimenzija cca 8,07(21)(8,20(22)) x 14,10 (15,55)(23) m, a u dispozicionom smislu se sastoji od otvorenog ulaznog trijema sa sofama (gabaritne dimenzija trijema cca 1,45x8,07 m); pretprostora (cca 3,42x4,77 m) sa stepeništem za mahfil; abdesthane (cca 2,08x3,37 m) i centralnog molitvenog prostora (četverougaonik dimenzija cca 6,93 x 8,89 m') u prizemlju objekta, prednjeg mahfila (galerije) dimenzija cca 6,93x5,55 m (širina x dubina) i munare sazidane uz jugozapadni, perimetralni zid džamije.

Pristup džamiji je sa sjeverozapadne strane, preko otvorenog ulaznog trijema gabaritnih dimenzija cca 1,45x8,07 m. Trijem ima srednji prolaz dimenzija cca 1,41 x 1,45 m (širina x dubina) i dvije sofe:  lijevo od prolaza (sjeveroistočno) dimenzija 3,32 x 1,41 m i desno od prolaza (jugozapadno) dimenzija 3,34 x 4,45 m. Sofe su, u odnosu na kotu poda srednjeg prolaza, odignute za cca 36 cm.

Više elemenata ukazuje na zaključak da je trijem dograđen(24). Trijem se ne nalazi pod jedinstvenim četverovodnim krovom, a njegovo pokrivanje je izvršeno prepuštanjem strehe krova, na njegovoj sjeverozapadnoj strani: širina prepuštenog krova je identična dužini zida na sjeverozapadnoj strani, a kota strehe (koja se nalazila na visini od cca +3,50 m(25)), je spuštena na kotu od cca +1,70.  Rogovi krova vanjskog trijema oslonjeni su na podrožnicu i četiri drvena stupa presjeka 14x14cm, postavljena na međurazmacima 2,57 m, 1,77 m i 2,46 m. Trijem je ograđen drvenom ogradom visine cca 49 cm.

U sredini sjeverozapadnog zida postavljena su drvena dvokrilna vrata (136 x 195 cm/ 129 x 191cm = unutrašnja zidarska širina  x  unutrašnja zidarska visina / vanjska zidarska širina  x  vanjska zidarska visina) kroz koja se ulazi u predprostor, gabarita cca 3,42x4,77 m i svijetle visine od cca 1,98 metara. Desno od ulaznih vrata, uz sjeverozapadni zid je papučluk, a uz jugozapadni zid džamije, su postavljene dvokrake drvene stepenice (sa krakovima u obliku «L slova»), napravljene od talpi, koje vode na mahfil.

Desno od ulaznih džamijskih vrata, u sjevernom uglu džamije, je abdesthana (2,08 x 3,37 m) koja je vratima postavljenim u drvenom pregradnom zidu (debljine cca 11 cm), povezana sa ulaznim predprostorom. Pod i parapet jugoistočnog zida (u visini od cca 100 cm) u abdesthani su obloženi keramičkim pločicama, a u sjevernom uglu džamije, uz vanjski zid je napravljeno korito za uzimanje abdesta.

Centralni prostor za obavljanje namaza je  dimenzija cca 6,93 x 8,89 m, a visina, mjerena od poda do tavanice iznosi cca 3,60 metara.

Mihrabska niša, gabarita cca 106 x 225 x 52 cm (širina /visina/dubina) je izvedena u jugoistočnom zidu. Mihrab je izveden sa pravougaonim okvirom dimenzija cca 188 x 255 cm, koji iz ravni zida izlazi za cca 27 cm. Površine niše mihraba i okvira obojene su svijetloplavom bojom. U mihrabskoj niši, na visini od cca 1,40 m od poda, u periodu 1997-2001, je ispisan  kaligrafski natpis u kufi pismu:

فول وجهك شطر المسجد الحرام

Okreni lice svoje prema hramu svetom.

Desno od mihraba je drveni mimber, novijeg datuma(26) (dimenzija cca 80 x 318 x 250 cm / širina x dužina x visina do kupe mimbera), koji ima deset stepenika. Iznad podijuma mimbera je pokrov oslonjen na četiri stuba na čijem vrhu se nalazi kupa sa elemom. Stranice mimbera su ukrašene izrezbarenim motivima prelomljenih orijentalnih lukova, rozetama i geometrijskim stilizacijama.

Četiri drvena stuba kvadratičnog presjeka (16x16 cm), postavljena u dva reda, preko drvenih greda podvlaka(27), preuzimaju opterećenja etaže mahfila. Četverougaoni istak za mujezina (215x86 cm / širina x dubina istaka), postavljen je u bočnom dijelu prednjeg mahfila (prislonjen je uz jugozapadni zid džamije). Galerija mahfila ima drvenu ogradu- torbozanluk, visine cca 53 cm.

Sa mahfila se jednokrakim drvenim merdevinama, postavljenim u zapadnom uglu džamije, penje u tavanski prostor.

Na svim fasadama pravougaoni prozorski otvori su postavljeni u jednom pojasu, osim jugozapadne fasade na kojoj su prozorski otvori postavljeni u dva reda. Na ulaznoj fasadi nema prozorskih otvora, ali u zidu(28) između pretprostora i centralnog molitvenog prostora, su dva mala otvora: dimenzija 35 x 35 cm (visina parapeta 78 cm) i 50 x 34 cm (visine parapeta 86 cm). Na jugozapadnoj fasadi su dva prozora (82 x 90 x 58cm  i 78 x 80 x 90cm/ unutrašnja zidarska širina/unutrašnja zidarska visina/visina parapeta) u donjem i jedan (68 x 96 x 168 cm/ unutrašnja zidarska širina/unutrašnja zidarska visina/visina parapeta) u gornjem redu; na jugoistočnoj fasadi su dva prozorska otvora (82 x 90 x 58cm  i 78 x 80 x 90cm/ unutrašnja zidarska širina/unutrašnja zidarska visina/visina parapeta), kao i na sjeveroistočnoj fasadi (82 x 83 x 70cm  i 82 x 96 x 71cm/ unutrašnja zidarska širina/unutrašnja zidarska visina/visina parapeta).

Prozori gornjeg i donjeg niza na jugozapadnoj fasadi nisu postavljeni u istim vertikalnim osovinama.

Svi prozori u perimetralnim zidovima džamije su jednokrilni, jednostruki i zastakljeni dvostrokim izolacionim staklom, pravougaonog su oblika, izvedeni sa vanjskim kamenim šembranama (okvirima od kamena) i demirima od kovanog gvožđa, otvori imaju nadvoje od drvenih greda, a svaki otvor se konusno povećava prema unutra (radi boljeg osvjetljenja unutrašnjosti džamije). Drveni prozori u perimetralnim zidovima nisu izvorni.

Džamija je pokrivena strmim četverovodnim krovom, a nagib krovnih ploha je približno 45 stepeni. Krovni opšavi i oluci su izvedeni od pocinčanog lima. Oluci su postavljeni samo na sjeverozapadnoj strani objekta, dok na ostalim strehama krova nema oluka.

Krovna konstrukcija je drvena, a kao pokrov je primijenjen dvostruko falcovani crijep.

Rogovi krovne konstrukcije su oslonjeni na dvostruku gredu vjenčanicu (postavljenu po vrhu perimetralnih zidova džamije) i tzv. srednju podržnicu, presjeka cca 15x15 cm (postavljenu na koti od cca +200 cm – u odnosu na gornji rub grede vjenčanice), dok u sljemenu krova nema podrožnice, pa su rogovi spojeni tesarskom vezom “na preklop”. Opterećenje krova sa srednje podrožnice se, preko četverostrukih “uspravnih” stolica, prenosi na dva “vezača”(29) koji su postavljeni u podužnom pravcu džamije. Vezači su od podužnih zidova odmaknuti cca 195-200 cm, a njihov međusobni razmak je cca 350 cm. U nivou srednjih podrožnica, “vezači” su međusobno povezani sa četiri grede raspinjače, presjeka cca 15x16 cm.

Stropne grede tavanice (presjeka cca 15x16 cm) iznad centralnog molitvenog prostora, postavljene su u poprečnom smislu, na osovinskim razmacima od cca 55-60 cm. One su postavljene ispod ”vezača” krovne konstrukcije i preuzimaju i dio opterećenja krovne konstrukcije. Zbog velikog ”svijetlog” raspona stropnih greda tavanice (od cca 6,95 do 7 m), a relativno malog poprečnog presjeka stropnih greda (od cca 15x16 cm), dolazilo je do većeg progiba konstrukcije stropa, te je iz tog razloga, naknadno izvedeno ojačanje poduhvatanjem stropnih greda, sa dvije grede podvlake(30) postavljene u podužnom pravcu, a oslonjene na drveni stup sa dvostrukim sedlom (stup, pozicioniran u središtu molitvenog prostora, je presjeka 14,5 x 17 cm i visine cca 305 cm, a ”sedlo” je izvedeno od udvojenih greda presjeka cca 2x 15/20 cm i dužine od cca 3,85 metara). Sedlo nosivog stupa je izvedeno sa profilacijama, a poprečni presjek dvostruke drvene grede sužava prema konzolnim krajevima.

Munara je postavljena na postamentu zidanom od kamena, za čije zidanje je primijenjen tzv. ”ciklopski” slog zidanja, a spojnice dersovane. Postament ima geometrijsku formu zarubljene četverostranične piramide: stranica u bazi piramide je dužine cca 295-300 cm, a u vrhu zarubljene piramide je dužine cca 245-265 cm; visina piramide je cca 150 cm, a nagib stranice piramide (u odnosu na horizontalnu ravan) je cca 78 stepeni.

Na munaru se pristupa sa mahfila, preko vrata (47x145 cm) postavljenih u jugozapadnom zidu. Vrata su cca 4,46 m odmaknuta od zapadnog ugla džamije.

Munara je zidana od lomljenog kamena, a zidani dio munare ima skošenu cilindričnu formu:

-          u svojom bazi (identična sa kotom poda mahfila) vanjski dijametar cilidra je cca 240 cm, unutrašnji dijametar cilindra je cca 130 cm, a debljina stijenke cilindra je cca 55 cm;

-          u vrhu zidanog dijela munare (na visini cca +5,83 m u odnosu na kotu poda mahfila) vanjski dijametar cilidra je cca 183 cm, unutrašnji dijametar cilindra je cca 98 cm, a debljina stijenke cilindra je cca 43 cm;

-          zakošenje vanjske ravni zida munare (u odnosu na horizontalnu ravan) je cca 87 stepeni;

-          ukupna visina kamenog dijela munare je cca 7,33 m (visina cilindra cca 5,83m + visina postamenta cca 150 cm);

-          stepenište munare se sastoji od ukupno 25 stepenika: prvih 19 stepenika je izvedeno od jakih drvenih greda (presjeka cca 18x23 cm), koje su, s jedne strane, uklještene u stijenku munare (dubina ulještenja tih greda iznosi cca 20-22 cm), a na drugom kraju prislonjene uz stožer munare, dok je zadnjih 6 stepenika izvedeno od drvenih talpi debljine cca 6-7 cm. Na koti od +4,95 m(31), u zidu munare su izvedena 4 otvora (dimenzija: 30/54/46cm – širina/visina/dubina).

U osovini munare postavljen je drveni jarbol (stožer), ukupne visine cca 9,25 m (mjereno u dnu jarbola, njegov promjer iznosi cca 20 cm;  na visini od cca +4,95m ima promjer od cca 15 cm; na visini od cca +7,40m ima promjer od cca 8 cm). Izmjerena udaljenost jarbola od unutrašnje stane jugozapadnog zida iznosi cca 1,68 m.

Oko jarbola džamije je izvedeno spiralno stepenište kojim se penje na zatvorenu galeriju šerefe (kota podnice šerefe je na koti +cca 5,83 m). Šerefa je izvedena od drvene građe: na ukupno deset gredica (presjeka cca 8x9cm i visine cca 180 cm) postavljenim po obodu podnice šerefe na međurazmacima od cca 60 cm (koje tvore pravilni 10-ugaonik), je oslonjen prsten vjenčanice krova šerefe. Drugi drveni prsten je postavljen na visini od cca 260 cm od podnice šerefe. Kupa krova (nagib krova je cca 55 stepeni) iznad šerefe nije izvedena sa rogovima, nego se pokrivne daske krova munare oslanjaju na tri tačke: dva prstena i vrh stožera jarbola. Drvenim štaflama je izvršeno razupiranje između drvenih prstenova i jarbola. Drvena konstrukcija šerefe je opkovana drvenim daskama debljine cca 22 mm, a na visini od cca 120 cm (mjereno od podnice šerefe), u svakoj strani poligona drvenog plašta je izveden drveni otvor dimenzija cca 20x20 cm, koji je sa unutrašnje strane munare zatvoren žičanom mrežom gustog tkanja (radi onemogućavanja ulaska ptica u unutrašnjost munare).

Munara je u cjelosti (kameni cilindar munare i drvena konstrukcija šerefe, kace i kupe), sa vanjske strane, obložena limenim plaštom: od alema na vrhu munare, pa sve do kamenog postamenta.

Kada se pomno analiziraju odnosi i visine, kao i međusobni položaj elemenata munare (stepenika izvedenih od greda, stepenika od talpi, te izvedenih otvora u zidu munare), a sve dovede u vezu sa planiranom  funkcijom munare, može se izvući nekoliko veoma preciznih zaključaka:

-          Zidanje kamene munare nije završeno. Drveni dio munare iznad sadašnje podnice šerefe, kao i zadnjih 6 stepenika izvedenih od drvenih talpi, su naknadno izvedeni. Naime, kada se analizira visinski položaj zadnjeg, 19-tog, stepenika izvedenog od greda 17x23 cm (nalazi se na koti +3,80 m(32), pa to uporedi sa kotom na kojoj su izvedeni otvori u kamenom zidu munare (+4,95 m(33)), jasno je da tako dobivena visina parapeta (ispod otvora) iznosi 115 cm(34). U antropometrijskom smislu posmatrano, glava mujezina(35) koji uči ezan, bi se našla u optimalnom položaju u odnosu na položaj otvora na munari;

-          Shodno prethodnom zaključku, sadašnji nivo(36) podnice šerefe (+5,83 m), je podignut za cca 203 cm (5,83 – 3,80= 2,03 m), dodano je 5 novih stepenika (od talpi), napravljena šerefa, kaca i kupa munare od kamena, a što je, u konačnici, osim izmjene proporcija i vanjskog izgleda munare, svakako uticalo i na povećanje (povišenje) ukupne visine munare. Izvedena 4 otvora u zidu munare su na taj način izgubile svoju funkciju, da bi u kasnijim intervencijama bili potpuno pokriveni vanjskim, prvo drvenim, a kasnije i limenim plaštom;

-          Munara džamije, kada se posmatra, bez drvene šerefe i limenog omotača, formom i konstruktivnim rješenjima veoma podsjeća na kamenu munaru graditeljske cjeline Džamije u Kotezima (Džamija Muje Kotezlije u Kotezima). Munara džamije u Kotezima završava kamenim ćemerom;

-          Radovi oblaganja munare, izvršeni u periodu 1978-79, su urađeni u cilju njene zaštite od štetnog djelovanja atmosferilija: vjetrova, kiša i snjegova nošenih olujnim vjetrovima.

Džamija je zidana od kamena, debljina perimetralnih zidova džamije iznosi cca 62-65 cm, debljina zida koji dijeli predprostor od centralnog molitvenog prostora iznosi cca 48 cm, a spoljne i unutarnje fasade su malterisane i okrečene. Unutar džamije, na sjeveroistočnom, jugoistočnom i jugozapadnom zidu, na visini od cca 2,50 m od poda, u periodu 1997-2001, iscrtana su su po dva kruga unutar kojih su  kaligrafski ispisi.

Unutrašnjost džamije u Umoljanima sadrži sedam kaligrafskih natpisa, šest od njih su napisani na tri džamijska zida i jedan u mihrabu. Natpisi su rađeni u skorije vrijeme.

Na mihrabskom (jugoistočnom)  zidu su natpisi:

الله جل جلاله

Bog, Svevišnji

محمد عليه السلام

Muhammed, mir s njim.

Na sjeveroistočnom zidu su natpisi:

ابو بكرالصديق رضي الله عنه

Ebu Bekr iskreni, da Bog bude zadovoljan s njim.

عمر رضي الله عنه

Omer, da Bog bude zadovoljan s njim.

Na jugozapadnom zidu su natpisi:

عثمان ذو النورين رضي الله عنه

Osman vlasnik dva svijetla, da Bog bude zadovoljan s njim.

علي ابن ابي طالب رضي الله عنه

Ali,sin Ebu Taliba, da Bog bude zadovoljan s njim.

Na visini od oko 70 cm iznad ulaznih vrata u džamiju, jedan kamen je istaknut  za cca 3-4 cm izvan ravni zida. Na taj kamen je nanesen fasadni malter, pa se ne može (bez skidanja maltera), ustanoviti da li je na tom kamenu uklesana, možda, godina neke popravke na džamiji, ili slično(37).

U temelje džamije su ugrađeni stećci. Na pojedinim mjestima (djelimično se nalaze iznad nivoa terena), vrhovi temelja džamije su vidljivi, a  broj ugrađenih stećaka u temelje, koji se mogu prebrojati, iznosi oko dvadeset.

U dijelu harema, istočno od džamije, se nalazi ukupno 6 starijih, muških nišana sa turbanom u gužve, bez natpisa, od kojih dva nišana imaju ispod turbana isklesanu hadžijsku traku (isklesana “cik-cak” linija koja ukazuje na to da je preminuli bio hadžija).

U istočnom dijelu  harema se nalazi i 10 nišana novijeg datuma (iz perioda druge polovine 20. vijeka), kao i 4 šehidska nišana (iz perioda 1992-1995).

Na udaljenosti od svega cca 1,40 metara od sjeverozapadnog zida džamije, nalazilo se drvo gorskog javora(38), koji je bio visok cca 20 metara i posječen je 2008. godine. Panj, koji je ostao, je promjera cca 140 do 150 cm.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

U Registru Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog naslijeđa BiH, dobro je bilo evidentirano pod nazivom Džamija u selu Umoljani, općina Trnovo, ali nije bilo upisano u Registar zaštićenih spomenika SR BiH(39).

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Zbog prethodnog statusa dobra, nema podataka o vršenju istraživačkih ili konzervatorsko-restauratorskih radova.

Na osnovu rijetkih pisanih tragova o umoljanskoj džamiji, te svjedočenja žitelja sela Umoljani, Bandić Omera (rođenog 1930. godine) i Bandić Salke (rođenog 1949. godine), došlo se do sljedećih saznanja:

Bandić Omer navodi sjećanja svoga dede Bandić Saliha (umro 1940. godine, a živio je 100 godina) o džamiji koja je bila građena od drvenih brvana. Prema tome, krajem 19. vijeka ili početkom 20. vijeka izvršena je intervencija zamjene drvenih zidova džamije, zidovima od kamena. Najvjerovatnije je tada zidana i kamena munara.

Prema pripovijedanju Bandić Omera, Durak Elezović (iz zaseoka Elezovići) je 30-tih godina 20. vijeka nastavio zidanje munare, ali je pri izvođenju tih radova pao sa munare i poginuo od posljedica tog pada.

Originalni pokrov, koji je bio od šindre, zamijenjen je crijepom. Prema svjedočenju  žitelja sela Umoljani, Bandić Omeru (rođenom 1930. godine), crijep, dovezen iz Konjica, je postavljen oko 1937. godine, u vrijeme kada je u Umoljanima bila izgrađena žandarmerijska stanica, te napravljena česma u selu, tzv. „pipa“.

U članku Aljović Vejsila, objavljenog 1966. godine, spominje se i džamija: ”...U tome vijencu sela jedno od najvećih je selo Umoljani. Tu je sagrađena džamija sa niskom drvenom munarom koja se diže iznad džamijskog krova poput malo šireg dimnjaka. Kažu džematlije da viša i tanja ne može tu ni ostati zbog velikih vjetrova,...”(40), a istom članku se navodi da je ”Mještanin iz Lukavca nedaleko Umoljana doveo je o svom trošku vodu od vrela do džamije u dužini od 50 m.” (41)

Bandić Omer navodi da je u periodu 1978-1979 izvršeno opšivanje munare limenim plaštom.

U periodu 1997-2001 izvršene su sljedeće intervencije: zamijenjeni nosivi drveni stupovi mahfila; zamijenjen je drveni stup koji, preko sedla i podvlaka, preuzima dio opterećenja tavanice; zamijenjeno drveno šiše tavanice i postavljena lamperija; zamijenjena ograda mahfila novom; zamijenjena ulazna vrata u džamiju; zamijenjen dio crijepa. Iz perioda 1997-2001 potiču i ranije spomenuti kaligrafski natpisi na zidovima i u mihrabskoj niši.

Imajući u vidu da je u periodu 1997-2001 izvršeno i krečenje zidova, te da Komisija ne raspolaže saznanjima da li su izvođenju kaligrafskih radova 1997-2001 prethodile neke istraživačke aktivnosti, tek bi se provođenjem sondažnih istraživanja zidnih dekoracija moglo ustanoviti eventualno postojanje ranijih starih slojeva sa dekoracijama, odnosno kaligrafskim natpisima.

5. Sadašnje stanje dobra

U građevinsko-fizičkom smislu, objekat se nalazi u veoma dobrom stanju.

U dopisu(42) općinskog načelnika Trnova navedeno je da krov džamije prokišnjava, što nije bilo moguće uočiti prilikom očevida na terenu, a niti na tavanu objekta nisu uočena eventualna vidljiva oštećenje krovnog pokrivača.

Dno drvenog jarbola munare (u visini od cca 30-40 cm) je istruhlo, a dva prva stepenika munare su ispala iz svojih oslonačkih uklještenja.

Intervencijama koje su na džamiji vršene u zadnjih 50-60 godina: zamjena krovnog pokrivača (šindra zamijenjena crijepom); oblaganje munare plaštom od lima;  zamjena mimbera; zamjena drvene šiše lamperijom; postavljanje lamperije na parapetu mihrabskog zida; postavljanje prozora sa izolirajućim staklom objekat je donekle izgubio na svojoj originalnosti. No, neke od učinjenih intervencija su reverzibilnog karaktera.

Sječa stabla javora, koji je s obzirom na promjer panja od 140-150cm (te vjerovatni ”prsni promjer” debla od cca 80-100 cm) bio star par stotina godina, predstavlja nenadoknadivu štetu pričinjenu vizuelnom identitetu graditeljske cjeline.

Stambeni objekat, koji se 2007. godine započeo graditi na udaljenosti od cca 20 metara južno od džamije, je 2008. godine, na inicijativu žitelja Umoljana, a uz podršku općine Trnovo srušen. Ruševine tog objekta, kao i preostale zidane betonske konstrukcije prizemlja navedenog objekta još uvijek nisu uklonjene.

III - ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterije za proglašenje dobara nacionalnim spomenikom («Službeni glasnik BiH», br. 32/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:

A.         Vremensko određenje (dobra nastala od prahistorije do 1960. godine)

B.         Umjetnička i estetska vrijednost

i.          Vrijednost konstrukcije.

C.         Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i.          Svjedočanstvo o historijskim mijenama,

ii.          Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru,

D.         Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom periodu.

E.         Simbolička vrijednost

i.          Sakralna vrijednost,

ii.          Tradicionalna vrijednost,

iii.         Vezanost za rituale ili obrede,

iv.         Značaj za identitet grupe ljudi.

F.         Ambijentalna vrijednost

i.          Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline,

ii.          Objekat ili skup objekata je dio cjeline ili područja.

G.         Izvornost

i.          Namjena i upotreba,

ii.          Tradicija i tehnike,

iii.         Položaj i smještaj u prostoru,

iv.         Duh i osjećanja,

v.          Drugi unutarnji i vanjski činitelji.

I.          Jedinstvenost i reprezentativnost

i.          Jedinstven ili rijedak primjerak određenog tipa ili stila

Sastavni dio ove odluke su:

-          Kopija katastarskog plana: dokumenat izdala Služba za geodetske i imovinsko-pravne poslove, katastar nekretnina i inspekcijskog nadzora u oblasti urbanizma i građenja, 04. januara 2007. godine,  k.č. broj 1311, k.o. Umoljani, broj posjedovnog lista 263, broj plana 5, općina Trnovo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina;

-          Katastarskoknjižni izvodak, br. SL/08, za parcelu k.č. broj 1311, k.o. Umoljani u vlasništvu Odbora Islamske zajednice Trnovo; izdala Služba za geodetske i imovinsko-pravne poslove, katastar nekretnina i inspekcijskog nadzora u oblasti urbanizma i građenja, općina Trnovo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina;

-          foto-dokumentacija:

-          fotografije stanja džamije snimljene 21. augusta 2008. godine, fotografisao arh. Emir Softić, korišten digitalni foto-aparati Canon PowerShot A450,

-          grafički prilozi:

-          skica tlocrta džamije i munare sa dimenzijama izmjerenim na terenu; skicu tehničkog snimka crkve napravio arh. Emir Softić, 21. augusta 2008. godine.

Korištena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH,  korištena je sljedeća literatura:

1932.    Popović, J., Ljetni stanovi (mahale) na planini Bjelašnici, GZM (Sveska za prirodne nauke), XLIV-1932.

1966.    Beširović Uzeir, “Teferič na Slatini”, Naše planine, revija Planinarskog saveza Hrvatske i Planinarskog saveza Bosne i Hercegovine, Zagreb, 1966, br. 11-12.

1966.    Aljović, Vejsil, “Odrazi odanosti islamu vjernika u Umoljanima”, Glasnik Vrhovnog islamskog starješinstva u SFRJ XXIX/1966, br. 11-12.

1970.    Aljović, Vejsil, “Reisu-ul-ulema po treći put gost umoljanskog područja”, Glasnik Vrhovnog islamskog starješinstva u SFRJ XXXIII/1970, br. 9-10.

1973.    Basler, Đuro, Starine na Bjelašnici, 25 godina planinarskog društva „Bjelašnica“, Sarajevo, 1973.

1973.    Popović, Đ, Cvetko, Stočne mahale na Bjelašnici, 25 godina planinarskog društva „Bjelašnica“, Sarajevo, 1973.

1978.    Kovačević, Ešref, Opširni popis bosanskog sandžaka 1488-89./II dio, Original: Istanbul, BBA TD 24, Transkripcija (neobjavljeni rukopis), Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 1978.

1978.    Opširni katastarski popis Kliškog sandžaka iz 1574. godine / obradili Fehim Dž. Spaho i Behija Zlatar, Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 1978.

1984.    Mihić, Ljubo J., Bjelašnica i Igman: planine Četrnaeste zimske olimpijade , Mostar, 1984

2001.    Mulić, Jusuf, Konjic i njegova okolina u vrijeme Osmanske vladavine (1463-1878), Sarajevo, 2001.

2005.    Braco Babić, Drago Bozja, Planinarsko-turistički vodič po planinama oko Sarajeva, Fondacija za zaštitu Bjelašnice, Igmana, Treskavice i kanjona Rakitnice, Sarajevo, 2005.

2007.    Opširni popis Kliškog sandžaka iz 1550. godine / obradili Fehim Dž. Spaho, Ahmed S. Aličić; priredila Behija Zlatar. - Sarajevo: Orijentalni institut, 2007 (Sarajevo: Bemust). - XXII, 470 str.; 29 cm. - (Monumentaturcica. Historiam slavorum meridionalium illustrantia; Ser. 2 T12, Defteri; knj. 5) Obrađeno prema: Defter-i mufassal-i Liva-i Klis.

2007.    Fekeža, Lidija, “Srednjovjekovna nekropola u Šabićima”, Godišnjak, Centar za balkanološka ispitivanja, Knjiga XXXVI, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovina, Sarajevo, 2007.

2008.    Ahmed S. Aličić, Sumarni popis sandžaka Bosna iz 1468/69. godine / dešifrirao i sa osmansko-turskog jezika preveo, naučno obradio i za štampu priredio Ahmed S. Aličić - Mostar: Islamski kulturni centar, 2008. ([s.l. : s.n.]), –XXVIII.

2008.    Evidencija epigrafske građe Graditeljske cjeline  džamije u Umoljanima;  istražio, evidentirao i obradio Hazim Numanagić, orijentalista i kaligraf iz Sarajeva, 03. septembra  2008. godine.

Web stranica Medžlisa islamske zajednice Sarajevo, http://www.medzlis-sa.ba/

(1) Karlo Pasch, Rimska mjesta u konjičkom kotaru, GZM, A, Sarajevo, 1902. g., str. 331.

(2) Grad Črešnjevo u dolini Trešanice s podgrađem, zvanim Neretva na desnoj obali rijeke Neretve (na teritoriji današnjeg Konjica), dostigao je najveći stepen razvoja tokom  15. vijeka

(3) Popović, Đ., Cvetko, Stočne mahale na Bjelašnici, 25 godina planinarskog društva „Bjelašnica“, Sarajevo, 1973, str. 95.

(4) starješine vlaških karavana  su  se nazivali kramarima

(5) Na tom lokalitetu se nalaze neistraženi ostaci srednjovjekovne crkve. (Fekeža, Lidija, “Srednjovjekovna nekropola u Šabićima”, Godišnjak, Centar za balkanološka ispitivanja, Knjiga XXXVI, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovina, Sarajevo, 2007, str. 213)

(6) Fekeža, Lidija, “Srednjovjekovna nekropola u Šabićima”, Godišnjak, Centar za balkanološka ispitivanja, Knjiga XXXVI, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovina, Sarajevo, 2007, str. 191-220.

(7) Ahmed S. Aličić, Sumarni popis sandžaka Bosna iz 1468/69. godine / dešifrirao i sa osmansko-turskog jezika preveo, naučno obradio i za štampu priredio Ahmed S. Aličić - Mostar: Islamski kulturni centar, 2008 , str. 95.

(8) “Vojnuk – pripadnik vojničkog reda u Osmanskom carstvu koji je na Balkanu regrutiran od domaćeg nemuslimanskog stanovništva, pretežno vlaškog. Za svoju službu, a to je čuvanje gradova, posebno u pograničnim oblastima, uživali su slobodne baštine i bili oslobođeni svih državnih i feudalnih poreza.”(Opširni popis Kliškog sandžaka iz 1550. godine/obradili Fehim Dž. Spaho, Ahmed S. Aličić; priredila Behija Zlatar - Sarajevo: Orijentalni institut, 2007 (Sarajevo: Bemust) - XXII, 470. str.; 29 cm. - (Monumentaturcica. Historiam slavorum meridionalium illustrantia ; Ser. 2 T12, Defteri ; knj. 5) Obrađeno prema: Defter-i mufassal-i Liva-i Klis., Rječnik termina, str. 470)

(9) Kovačević, Ešref, Opširni popis Bosanskog sandžaka 1488-89./II dio, Original: Istanbul, BBA TD 24, Transkripcija (neobjavljeni rukopis, Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 1978.

(10) Opširni popis Kliškog sandžaka iz 1550. godine / obradili Fehim Dž. Spaho, Ahmed S. Aličić; priredila Behija Zlatar - Sarajevo: Orijentalni institut, 2007 (Sarajevo: Bemust) - XXII, 470. str.; 29 cm - (Monumentaturcica. Historiam slavorum meridionalium illustrantia; Ser. 2 T12, Defteri; knj. 5) Obrađeno prema: Defter-i mufassal-i Liva-i Klis, str. 318-324

(11) „Lična novčana pristojba koju je svome spahiji plaćala muslimanska raja, iznosio je 22 akče.“ (Opširni popis Kliškog sandžaka iz 1550. godine / obradili Fehim Dž. Spaho, Ahmed S. Aličić; priredila Behija Zlatar - Sarajevo: Orijentalni institut, 2007 (Sarajevo: Bemust) - XXII, 470. str.; 29 cm - (Monumentaturcica. Historiam slavorum meridionalium illustrantia; Ser. 2 T12, Defteri; knj. 5) Obrađeno prema: Defter-i mufassal-i Liva-i Klis., Rječnik termina, str. 469)

(12) „ Lični rajinski porez koji je plaćala nemuslimanska  raja svome spahiji u iznosu od 25 akči po muškoj glavi. Plaćali su je i nemuslimani koji su držali zemlju koja je u defterima bila upisana na kršćane.“ (Opširni popis Kliškog sandžaka iz 1550. godine / obradili Fehim Dž. Spaho, Ahmed S. Aličić; priredila Behija Zlatar - Sarajevo: Orijentalni institut, 2007 (Sarajevo: Bemust) - XXII, 470. str.; 29 cm - (Monumentaturcica. Historiam slavorum meridionalium illustrantia; Ser. 2 T12, Defteri ; knj. 5) Obrađeno prema: Defter-i mufassal-i Liva-i Klis., Rječnik termina, str. 467)

(13) „Pripadnik vojnog reda osmanske vojske u pograničnim sandžacima u Evropi. Akindžije predstavljaju lahku konjicu za upade u neprijateljska područja sastavljenu od Osmanlija i domaćeg muslimanskog i nemuslimanskog stanovništva. Dijelili su se prema tome da li su imali timare ili samo slobodne baštine.“ (Opširni popis Kliškog sandžaka iz 1550. godine / obradili Fehim Dž. Spaho, Ahmed S. Aličić; priredila Behija Zlatar - Sarajevo: Orijentalni institut, 2007 (Sarajevo: Bemust) - XXII, 470. str.; 29 cm - (Monumentaturcica. Historiam slavorum meridionalium illustrantia; Ser. 2 T12, Defteri; knj. 5) Obrađeno prema: Defter-i mufassal-i Liva-i Klis., Rječnik termina, str. 463)

(14) „Kompleks zemljišta u posjedu jedne seljačke porodice dovoljan za njeno izdržavanje.“(Opširni popis Kliškog sandžaka iz 1550. godine / obradili Fehim Dž. Spaho, Ahmed S. Aličić; priredila Behija Zlatar - Sarajevo: Orijentalni institut, 2007 (Sarajevo: Bemust) - XXII, 470. str.; 29 cm - (Monumentaturcica. Historiam slavorum meridionalium illustrantia; Ser. 2 T12, Defteri; knj. 5) Obrađeno prema: Defter-i mufassal-i Liva-i Klis., Rječnik termina, str. 463)

(15) „Vrsta posjeda sa posebnim ekonomsko-pravnim statusom, različitim od statusa svake druge svojine na zemlji. Predstavljao je posebnu ekonomsku i teritorijalnu cjelinu i imao je svoje granice, ali mu veličina nije bila ograničena.  Mogao se sastojati od jedne baštine i od više sela. Bitna ekonomsko-pravna razlika u odnosu na seljačko gazdinstvo sastojala se u višem stupnju  svojine.“ (Opširni popis Kliškog sandžaka iz 1550. godine / obradili Fehim Dž. Spaho, Ahmed S. Aličić; priredila Behija Zlatar  - Sarajevo: Orijentalni institut, 2007 (Sarajevo: Bemust) - XXII, 470. str.; 29 cm - (Monumentaturcica. Historiam slavorum meridionalium illustrantia; Ser. 2 T12, Defteri; knj. 5) Obrađeno prema: Defter-i mufassal-i Liva-i Klis., Rječnik termina, str. 463)

(16) Opširni katastarski popis Kliškog sandžaka iz 1574. godine / obradili Fehim Dž. Spaho i Behija Zlatar, Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 1978.

(17) Vrijeme održavanja mevluda u Umoljanima je bilo usko povezano sa zemljopoljskim radovima. Mevlud se održavao u periodu juli-avgust, a u terminu u kojem je lokalno stanovništvo imalo slobodnog vremena. Kako  su radovi vezani za zemljoradnju, u uslovima surove planinske klime, ovisili o vremenskim prilikama, termin održavanja mevluda se tome prilagođavao (podatak preuzet od Muje Sušića, profesora  Gazi Husrev-begove medrese u Sarajevu)

(18) Misli se na posjetu  Reis-ul-uleme Hadži Sulejman ef. Kemure Umoljanima ostvarene 9. augusta 1970. godine (primjedba: Emir Softić).

(19) Aljović, Vejsil, “Reisu-ul-ulema po treći put gost umoljanskog područja”, Glasnik Vrhovnog islamskog starješinstva u SFRJ XXXIII/1970, br. 9-10, str. 503.

(20) Aljović, Vejsil, “Odrazi odanosti islamu vjernika u Umoljanima”, Glasnik Vrhovnog islamskog starješinstva u SFRJ XXIX/1966, br. 11-12, str. 586.

U navedenom, citiranom članku nisu navedeni datumi kada su džamiji darovani ćilimi, novac, poklonjeno zemljište, te dovedena voda, ali se izvjesno može zaključiti da se to desilo prije 1966. godine (primjedba: Emir Softić).

(21)  izmjerena dužina zida na jugoistočnoj strani

(22)  izmjerena dužina zida na sjeverozapadnoj strani 

(23) izmjerena dužina zida na sjeveroistočnoj strani  je cca 14,10m, a zajedno sa ulaznim trijemom, ukupna gabaritna dužina džamije iznosi cca 15,55 m.

(24) nema dostupnih podataka o vremenu njegove dogradnje

(25) kao referentna kota +/- 0,00 uzeta je kota terena ispred ulaza u džamiju

(26)  period 1997-2001

(27) „svijetla“ visina, mjerena od kote poda centralnog molitvenog prostora, pa do donjeg ruba grede podvlake iznosi svega 1,65 m (napomena: Emir Softić)

(28) Postojanje otvora u ovom zidu, kao i neobičnost da na sadašnjem zidu ulazne fasade džamije (sjeverozapadnom)  nema prozora, ukazuje na mogući zaključak da je džamija, u nekom ranijem periodu, imala neku vrstu  trijema, koja je vremenom zazidana i pretvorena u predprostor. Naime, i vrata (118 x 156 cm), kao i otvori u navedenom zidu (35 x 35 cm/visine parapeta 78 cm  i 50 x 34 cm /visine parapeta 86 cm) su veoma malih dimenzija (prozori na ostalim zidovima su većih dimenzija/vanjske zidarske mjere/širina/visina: 47/55,  54/63, 56/84, 47/55, 60/70, 56/84), što je najvjerovatnije rezultat želje da se objekat zaštiti od hladnoće,  s obzirom da je ta strana džamije na udaru dominantnih vjetrova (napomena: Emir Softić) .

Pri tome, treba svakako imati na umu specifičnosti klimatskog područja u kojem se nalaze Umoljani. Srednja godišnja temperatura na Bjelašnici iznosi 0,7 °C, najviša temperatura dostiže 24 °C, a najniža -41 °C, a zimi, visina snijega iznosi i do 3 m, a u nanosima i preko 4 metra. Snažni vjetrovi  i gromovi, kao i iznenadne promjene vremena su karakteristične za Bjelašnicu.

Osim, toga, pod u „predprostoru“, koji je od cementne košuljice, također, govori u prilog pretpostavki da je  „predprostor“ u ranijem periodu bio u sastavu nekog trijema.

(29) vezače konstituišu: vezna greda donjeg pojasa presjeka cca 16x16 cm, stupovi stolice presjeka cca 12x18 cm, kosnici  presjeka cca 12x18 cm, gornja vezna greda presjeka cca 12x16 cm, a pojevi stolice, kosnika i veznih greda su pojačani klamfama (napomena: Emir Softić)

(30) ove podvlake su postavljene u istoj vertikalnoj ravni sa krovnim vezačima

(31) u odnosu na polaznu tačku penjanja u munari-identična koti poda mahfila (opaska Emir Softić)

(32)  kota donjeg ruba otvora - mjereno u  odnosu na polaznu tačku penjanja u munari-identična koti poda mahfila

(33)  mjereno u  odnosu na polaznu tačku penjanja u munari-identična koti poda mahfila

(34) (4,95-3,80=1,15 m)

(35) prosječna visina čovjeka, u  području BiH, iznosi cca 175-180 cm

(36)  mjereno u  odnosu na polaznu tačku penjanja u munari-identična koti poda mahfila

(37) S obzirom na njegov „istaknuće“ sasvim je moguće da na njemu postoji neki natpis (primjedba: Emir Softić).

(38) Acer pseudoplatanus ( L.), Sycamore maple (Engl.)

(39) Dopis broj 07-40-4-186-1/08, od 15.01.2008, Zavod za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta, Sarajevo

(40) Aljović, Vejsil, “Odrazi odanosti islamu vjernika u Umoljanima”, Glasnik Vrhovnog islamskog starješinstva u SFRJ XXIX/1966, br. 11-12, str. 585.

(41) Aljović, Vejsil, 1966, str. 586.

(42) dopis općine Trnovo, br. 02/2-23-80, od 04.01.2008. godine