Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 29/08.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 3. do 9. jula 2007. godine je donijela

O D L U K U

I

Istorijska građevina – Dvor Srpskopravoslavne zvorničko-tuzlanske eparhije sa pokretnim nasljeđem u Tuzli proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Pokretno nasljeđe iz stava 1 ove tačke sačinjava zbirka od 35 ikona.

Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru označenom kao k.č. 450/1 (novi premjer), k.o. Tuzla II, opština Tuzla, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Pomoćni prizemni objekat garaže, dograđen sa jugozapadne strane Eparhijskog dvora, nije zaštićen odredbama ove odluke kao nacionalni spomenik.

Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (»Službene novine Federacije BiH«, br. 2/02, 27/02 i 6/04).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine  (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite, koje se odnose na prostor definisan u tački I stav 3 ove odluke: 

-          dozvoljeno je izvođenje samo konzervatorsko-restauratorskih radova i radova tekućeg održavanja, uključujući i radove koji imaju za cilj prezentaciju nacionalnog spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i uz stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine;

-          prilikom radova restauracije, konzervacije i prezentacije objekta, neophodno je sačuvati izvorni izgled objekta, uz korišćenje izvornih materijala, primjenjujući izvorne  metode obrade materijala i njihove ugradnje.

Utvrđuju se sljedeće mjere zaštite za pokretno nasljeđe:

-          izlaganje i ostali vidovi prezentacije pokretnog nasljeđa iz tačke I stav 2 ove odluke (u daljem tekstu: pokretno nasljeđe) na području Bosne i Hercegovine obaviće se na osnovu uslova koje utvrdi federalno ministarstvo nadležno za kulturu;

-          potrebno je izvršiti vraćane pokretnog nasljeđa u objekat Eparhijskog dvora u Tuzli, a za njegovo čuvanje i prezentovanje obezbijediti odgovarajuće prostorne i organizacione uslove;

-          nadzor nad sprovođenjem mjera zaštite pokretnog nasljeđa vrši federalno ministarstvo nadležno za kulturu.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu oštetiti nacionalni spomenik ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine nije dozvoljeno.

Izuzetno od odredbe stava 1 ove tačke, dozvoljeno je privremeno iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije, ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini.

Odobrenje u smislu prethodnog stava daje Komisija, ukoliko nedvosmisleno bude utvrđeno da to ni na koji način neće ugroziti pokretno nasljeđe.

Komisija u svom odobrenju za privremeno iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine utvrđuje sve uslove pod kojima se to iznošenje može izvesti, rok za vraćanje u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduženja pojedinih organa i institucija na obezbjeđenju tih uslova, te o tome obavještava Vladu Federacije, nadležnu službu bezbjednosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.

VII

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, federalnom ministarstvu nadležnom za kulturu, nadležnoj službi zaštite i opštinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač.  II – VI ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VIII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-strani Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

IX

Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

X

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u »Službenom glasniku BiH«.

Ovu odluku Komisija  je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj:  06.1-02-125/07-2

4. jula 2007. godine                                                     

Sarajevo

Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu člana 2 stav 1 Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, »nacionalni spomenik« je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini,  kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (»Službeni glasnik BiH« broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

Na osnovu peticije Lidije Fekeža, arheologa iz Sarajeva, podnesene u junu 2007. godine Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika je pokrenula proceduru za proglašenje Dvora Srpskopravoslavne zvorničko-tuzlanske eparhije sa pokretnim nasljeđem u Tuzli nacionalnim spomenikom BiH.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je  pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom. 

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju, izvršen je uvid u: 

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.;

-          istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u sklopu ove odluke.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno  je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Dvor Srpskopravoslavne zvorničko-tuzlanske eparhije smješten je u centralnoj gradskoj zoni Tuzle, u dijelu grada poznatom pod nazivom Srpska varoš, u ulici Đorđa Mihajlovića, istočno od Gradskog parka.

Nalazi se na prostoru označenom kao k.č. broj 450/1 (novi premjer), k.o. Tuzla II, opština Tuzla, a  vlasništvo je Srpskopravoslavne crkvene opštine tuzlanske.

Istorijski podaci

U vrijeme premještanja sjedišta zvorničkog kajmekama iz Zvornika u Tuzlu, godine 1852., episkopska stolica je iz Zvornika prenesena u Tuzlu, a eparhija promijenila naziv u zvorničko-tuzlanska(1).  

Kako u vrijeme premještanja sjedišta eparhije u Tuzlu, u njoj nije bilo episkopskog konaka, mitropolit Agatangel (1848-1858), se nastanio u kući hadži-popa Marka. Od Petre, majke Maksima Đukića, je kupljeno zemljište (na kojem se danas nalazi Saborna crkva) za gradnju objekta rezidencije episkopije unutar kojeg je bio predviđen jedan dio za bogosluženje. Nabavljen je materijal, kamen i ostala građa, ugašen kreč. Radove je izveo majstor Josip Kozina, iz Slimena kod Travnika, a parohijani su obavljali pomoćne fizičke poslove. Prizemlje objekta je bilo izgrađeno od kamena, sprat od drveta(2), a sam objekat temeljen na hrastovim šipovima-pilonima. Nakon izgradnje objekta u prizemlju je bila škola, a od 1854. godine crkva, a na spratu je bilo šest prostranih soba za vladiku, đakona, sekretara i goste. Nakon što je prizemlje vladičine kuće pretvoreno u kapelu posvećenu Uspeniju presvete Bogorodice, te u njoj napravljen oltar sa osvećenim antiminsom, za potrebe škole izgrađena je, istočno od crkve, posebna kućica od pletera sa četiri sobe: dvije za učitelja i dvije za učionice.

U vrijeme mitropolita Pajsija (iz Vidina je 1868. premješten u Tuzlu) cigla i 300 tovara ugašenog kreča, koji su još od 1865. pripremani za izgradnju crkve, uprkos protivljenju crkvenih odbornika, upotrijebljeni su za zidanje nove zgrade mitropolije, u proljeće 1869. Nakon izgradnje zgrade mitropolije, sagrađen je objekat škole, a na fasadi je bio ispisan naslov „Srpsko narodno učilište 1873. godine“ (u toj zgradi je kasnije bila Sokolana).

Agatangelov konak je srušen prije otpočinjanja radova na građenju nove, Saborne crkve, 1874 godine.

Za vrijeme putovanja ро Bosni 1879. godine, Pavel Apolonović Rovinski je zapisao da se pravoslavna crkva nalazila u izgradnji i da se služba vršila u maloj školi, a dao je i opis varoši u Donjoj Tuzli(3).           

Iz pisma-molbe mitropolita zvorničko-tuzlanskog Ilariona, upućenog 12. decembra 1915. godine Zemaljskoj vladi u Sarajevu (broj 280. ex 1915.), radi dodjele novčane pomoći za opremanje rezidencije mitropolita, saznajemo da je mitropolit Ilarion uselio 20. decembra 1915. godine u svoju rezidenciju(4). 

Na osnovu prepisa odgovora (Nr. 216864, 1915) Zemaljske vlade mitopolitu  možemo zaključiti da objekat nije bio u potpunosti dovršen decembra 1915. godine(5). 

Pismo mitropolita zvorničko-tuzlanskog Ilariona, upućenog 9. septembra 1916. godine Tehničkom odjeljenju Okružne oblasti u Tuzli (broj 216. /M. Prez.) radi refundiranja određenih novčanih sredstava, pruža dosta podataka o opremanju objekta mitropolije, o trgovcima, odnosno firmama od kojih je oprema nabavljena i slično(6). 

U Arhivu Bosne i Hercegovine, fascikl sa dokumentacijom br. 248-166, iz 1915. godine, postoji više računa, predračuna pisanih na njemačkom jeziku koji se odnose na izgradnju i opremanje zgrade mitroploije u Tuzli.

Crpljenje sonih nalazišta u Tuzli prourokovalo je slijeganjima terena, a posljedice su se očitovale u deformacijama objekata (problem je počeo dolaziti do izražaja nakon 60-tih godina 20. vijeka). U proljeće 1987. godine počele su pripreme za sanaciju zgrade Dvora, kao i crkve, a nakon radova sanacije, Saborna crkva i Eparhijski dvor su osveštani u nedjelju 22. jula 1990. godine. Svetu arhijerejsku liturgiju je predvodio episkop budimski Danilo.

2. Opis dobra

Postoje dileme o autoru, odnosno projektantu zgrade mitropolije u Tuzli. Naime, Branka Dimitrijević u svom radu (Dimitrijević, Branka: Arhitekt Karl Pařik, doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet, Sveučilište u Zagrebu, 1989, str. 198-199, knjiga I, te knjiga II – Ilustracije, sl. XXIX.a i XXIX.b) govori o crtežima tuzlanske mitropolije koji datiraju iz jula 1913., urađenim u Građevinskom odjeljenju Zemaljske vlade, sa potpisima: predstojnika Građevinskog odjeljenja Kuševića i Rudolfa Tönniesa, te Karla Pařika (na crtežu presjeka), dok se na drugim crtežima, tlocrtu i presjeku, sa datacijom iz mjeseca januara 1911. godine,  a koji su pronađeni u Depou Arhiva Bosne i Hercegovine u Sarajevu, pojavljuju potpisi, Josipa Pospišila, u lijevom uglu, te potpis Karla Pařika u blizini desnog ugla zaglavlja crteža (Dokumentacija iz Arhiva Bosne i Hercegovine, fascikl sa dokumentacijom br. 248-166, 1915).

Poređenjem nacrta projekta zgrade mitropolije u Mostaru, koju je 1908. godine projektovao Karl Pažik, sa projektnim rješenjem zgrade tuzlanske mitroplolije iz 1911. godine, kao i onim iz 1913. godine, nedvosmisleno se može zaključiti da je dispoziciono rješenje zgrade tuzlanske mitropolije, organizacija prostora oko centralnog hola, kao i zenitalno osvjetljenje hola, ideja preuzeta iz konceptualnog rješenja zgrade mostarske mitropolije.

Dimitrijević Branka u svom radu (Dimitrijević, Branka: Arhitekt Karl Paržik, doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet, Sveučilište u Zagrebu, 1989, str. 199) opisuje i upoređuje zgradu tuzlanske i mostarske mitropolije na sljedeći način: „Fasade mitropolije u Tuzli razriješene su u strogoj geometrijskoj kompoziciji sa plitkim nišama i žlijebovima u zidnom platnu, te su oštrim sjenama naglašene vertikale u kompoziciji. Originalni, geometrizirani detalji razrađeni su precizno, naglašavajući linearizam i kubizam formi. Nametljiva monumentalnost i grubi vertikalizam glavne fasade zgrade mitropolije u Mostaru zamijenjeni su strogom kompozicijom koja ima porijeklo u istoricizmu, ali je novom obradom zidnog platna postignut decentan i nenametljiv izgled. Pařikovo mostarsko rješenje bilo je polazište za ovaj projekt, ali se ne može tvrditi da je Pařik bio zaslužan i za definitivno rješenje dispozicije i fasada. Tőnnies ne navodi ovaj projekat u pregledu svojih radova, te dileme u vezi sa autorom ovog zanimljivog ostvarenja još postoje.“

Objekat ima podrum, prizemlje i spratnu etažu. Gabaritne mjere objekta iznose cca 23 x 21,85 metara.  Objekat je zidan od cigle, a konstruktivni sistem čine masivni nosivi  zidovi (debljine cca 60 cm) postavljeni u poprečnom i podužnom pravcu. Ulaz u objekat je na sjevernoj strani. Na toj strani je projektovano reprezentativno trokrako stepenište (gabariti stepenišnog prostora su cca 6,50 x 5,30 m), sa centralnim zrcalnim prostorom. Objekat ima još jedno, pomoćno, četverokrako stepenište (gabariti stepenišnog prostora su cca 3,80 x 3,50 m), smješteno u sjeverozapadnom uglu objekta. Preko glavnog stepeništa se pristupa u centralni hol (dimenzija 7,60 x 8,75 m) koji preko krova dobija zenitalno dnevno osvjetljenje, a što je omogućeno projektiranim tehničkim rješenjem: centralni dio tavanica iznad prizemlja i iznad sprata su izvedene od staklenih opeka-elemenata. Zidovi koji okružuju prostor hola potpuno prolaze kroz prostor krova, u visini od cca 5,40 metara. Svijetle visine prostorija iznose: u podrumu, cca 5,00 m; u prizemlju, cca 5,00 m; na spratu, cca 4,20 metara. Tavanice su, prema projektu, izvedene od drvenog grednika. Objekat je pokriven viševodnim krovom, krovište je drveno (primijenjena je konstrukcija drvenih stolica, u perimetralnom dijelu krova oko prostora hola; odnosno prostog jednostrešnog krova, iznad prostora hola).

U konceptualnom rješenju prostora unutar objekta, u prizemlju su smještene kancelarije Eparhijskog savjeta i upravnog odbora, kao i prostor Muzeja eparhije,  dok je rezidencija episkopa na spratu: primaći salon (5,50 x 8,50 m), salon za razgovor (4,50 x 6,50 m), trpezarija (5,50 x 7,30 m), kuhinja sa pomoćnim prostorima, spavaća soba, kapelica, spavaća soba episkopa sa garderobom i kupatilom, soba za goste i  sanitarni blok.

Podrum je izrađen ispod cca 2/3 površine  objekta i u njemu se nalaze pomoćne prostorije.

Prema aksonometrijskom nacrtu vanjskog uređenja parcele oko objekta, iz januara 1911. godine, jugozapadno od objekta je bio predviđen hortikulturno uređen vrt sa stazama, perivojima, hladnjakom (otvorenim kioskom) i fontanom, ali do realizacije ove ideje nije nikada došlo. Umjesto terase predviđene na jugozapadnoj strani objekta, dograđena je, 1925. godine(7), garaža tlocrtnih gabarita cca 5 x 21,85 m.

Iza eparhijskog dvora, na sjeverozapadnom dijelu parcele, danas se nalazi parking.

POKRETNO NASLJEĐE

1. ARHANĐEL MIHAILO I SV. JOVAN PRETEČA

Autor: nepoznati srpski zograf

Vrijeme nastanka: XVII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 43 x 31,4 cm

Opis: Naspram zlatne pozadine predstavljene su stojeće figure arhanđela Mihaila i sv. Jovana Preteče. Arhanđeo je u vojničkoj odjeći, plavoj tunici kratkih rukava, zlatnoj pancir košulji i crvenoj hlamidi. U desnoj ruci drži mač, a u lijevoj razvijeni svitak papira. Sv. Jovan Preteča je odjeven u plavu haljinu od kamilje dlake i tamni zelenkasti himation. Desna ruka mu je položena na grudi, a u lijevoj drži svitak papira sa natpisom: »Pokajte se jer se približava carstvo nebesko.« (Matej, 3,2) i »Već i sjekira kod korjena drvetu stoji.« (Matej, 3,10)

Svetitelji su dati u strogo frontalnom stavu, a oreoli su im naspram zlatne pozadine naznačeni duplim kružnicama u punci. Iznad oreola su crvenom bojom izvedeni nazivi svetitelja.

Na okvirnoj traci, koja je nešto viša od centralnog polja, na sva četiri ruba nalaze se floralni ornamenti – povijena lozica sa krupnim zelenim cvjetovima crvenog sjemena u sredini.

Bojeni sloj na ikoni je na nekoliko mjesta istanjen.

Sudeći po inkarnatu, mada sačuvanom u lošem stanju, modelovanom širokim smeđim sjenkama, crnom crtežu lica kojim su izvučene vlasi kose i brade, kratkim bijelim svjetlosnim akcentima oko očiju, malim ustima sa bijelim akcentima iznad i ispod njih, ovo je rad nepoznatog srpskog zografa kasnog XVII vijeka koji je pokušavao slijediti prethodnika, Georgija Mitrofanovića. (Rakić, 1998., 105-106)

2. APOSTOLI IZ DEIZISNE KOMPOZICIJE – DIO TEMPLONA IKONOSTASA IZ MAČKOVCA

Autor: nepoznati srpski zograf (majstor iz Mačkovca)

Vrijeme nastanka: XVII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 43 x 94 cm

Opis: Majstor zavalskog ikonostasa uradio je i ikonostas za crkvu u Mačkovcu od koga su sačuvana samo dva dijela templona sa apostolima u deizisnoj kompoziciji. Središnji dio templona i kompozicije, na kome su bili predstavljeni Hristos sa Bogorodicom i Jovanom sa strana i apostoli Petar i Pavle, više na postoji.

Na desnoj dasci su predstavljeni apostoli Toma, Jakov, Tadej i Luka, a na lijevoj apostoli Marko, Simon, Vartolomej i Jovan. Figure su smještene ispod reljefnih lukova, koji su sa donje strane ukrašeni astragalima, koje nose stubići proširenih baza. Figure apostola iz deizisne kompozicije riješene su na isti način i na ovom templonu, kao i na zavalskom. Oni u rukama drže bijele rotuluse, osim Luke i Marka koji ovdje drže jevanđelja. Pozadina je gore zlatna, a dolje tamnije pa svjetlije zelena. Imena svetitelja ispisana su cinober bojom. Draperije su najčešće u crveno-plavim kombinacijama, drapirane širokim crnim naborima, na donjem kraju zavrnute kao da lebde u zraku. Oreoli su naznačeni ugraviranom kružnicom sa puncom. Četvrtasta lica rađena su crnim crtežom, sa sjenama oko očiju.

Pozadina pozlaćenog duboreza je crvene boje. Na kraju friza je jedno polje obojeno crvenom bojom. Na njemu je naslikana bijela ruža sa tri pupoljka. (Rakić, 1998., 126.127)

3. NEDREMANO OKO SA APOSTOLIMA I STAROZAVJETNIM CAREVIMA – NADVERJE IKONOSTASA IZ PAPRAĆE

Autor: zograf Stanoje Popović iz Martinaca

Vrijeme nastanka: XVIII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 66 x 153,2 cm

Opis: Zograf, pop Stanoje Popović iz sela Martinaca bio je među najboljim majstorima ranobaroknog zografskog slikarstva upravo pred njegovo izumiranje sredinom XVIII vijeka, a u Bosni je radio ikonostas za monumentalnu crkvu manastira Papraća, od koga su, sačuvani samo fragmenti kao i nekoliko ikona koje se nalaze u Sarajevu, Visokom i Blagaju kod Mostara. Stanojevo slikarstvo neposredno se nadovezuje na postvizantijsku tradiciju u ikonografiji. Osnove slikarskog zanata on je vjerovatno dobio kod slikara obučenog u solunskim slikarskim radionicama, tako da su barokni elementi koje zograf Stanoje koristi mnogo bliži solunskom nego rusko- ukrajinskom baroku, inače veoma popularnom u srpskom ikonopisu tog vremena. Iza sebe je ostavio opus u manastirima Šišatovac, Kuveždin, Vrdnik, Privina Glava, kao i u mnogim drugim crkvama u Sremu. Stvarao je u ornamentalno-dekorativnom, kasnijem maniru zografskog slikarstva. Njegov slikarski rukopis bio je potpuno izgrađen i zaokružen, doveden do crtačke preciznosti i pune kolorističke zrelosti.

Tema Nedremano oko obično se postavljala na nadverje ikonostasa, iznad kompozicije Blagovijesti(8) a rjeđe se predstavlja Deizis(9). Složenije ikonografske teme, kao što je Nedremano oko, prodrle su u program ukrasa na oltarskim pregradama srpskih crkava ranog XIV vijeka preko uticaja srpskih teologa iz Hilandara i solunskih slikara koji su radili za kralja Milutina u Sv. Nikiti u Čučeru, gdje se ova tema nalazi na slikanom ukrasu stupca pregrade još prije 1316. godine. (Rakić, 1998., 38). U Sremu, Banatu, Bačkoj i Ugarskoj, gdje je cvjetalo zografsko slikarstvo prvom polovinom XVIII vijeka, ova religiozno-simbolična tema bila je rado prihvaćena, s obzirom na to da se upravo tada, pod uticajem ruske i ukrajinske barokne literature, na tom području razvijala moralizatorsko-didaktička crkvena i laička konjiževnost. Ovaj često upotrebljavani motiv odražavao je opšte duhovno i umjetničko stanje srpske ranobarokne epohe, koja je prihvatila tu literarno-likovnu temu, obogaćenu emocijom znatno starije simbolike – vječito budne Hristove ljubavi.

Nadverije sa kompozicijom Nedremanog oka i starozavjetnim carevima Davidom i Solomonom sa strana, te desna ploča templona sa prorocima, jedini su sačuvani dijelovi starog ikonostasa manastrira Papraće(10). 

U Galeriji Matice srpske u Novom Sadu čuva se nadverije sa Nedremanim okom iz crkve u Neštinu, koje je 1741. godine oslikao zograf Stanoje. Ono svojim ikonografskim i stilskim riješenjima pokazuje sve osobine papraćkog slikara. Obje ikone su smještene u uske, plitko rezbarene pozlaćene ramove(11) istog spiralno-lisnatog ornamenta. Natpisi koji bilježe imena predstavljenih likova imaju identičan oblik slova. Kockasti pod enterijera, koji ide u dva smjera i sužava se u perspektivi, uz jednostavni crtež cvjetova u poljima koja nisu šrafirana, jedan je od karakterističnih elemenata za prepoznavanje slikarstva zografa Stanoja. Taj element je on pozajmio iz ruskih Biblija i to prema bakrorezima koji prikazuju jevanđeliste. Arhanđeli koji uokviruju scenu papraćkog i neštinskog nadverija, imaju vrlo specifičan položaj tijela – lebde u zraku kao da su poskočili na jednu nogu. Na papraćkom nadverju, Stanoje je naslikao arhanđela Gavrila sa posudom u kojoj su instrumenti mučenja, što je ikonografska sloboda zografa(12). Nasuprot arhanđela Gavrila naslikao je arhanđela Mihajla sa ubrusom u rukama. Pored njega stoji Bogorodica. Centaralni dio nadverja zauzima predstava Hrista odjevenog u plavu košulju sa crvenim ogrtačem sa zlatnom bordurom. Jedna ruka mu je podvijena pod glavu, a druga slobodno položena uz tijelo. Desna noga mu je prebačena preko lijeve. Predstava Hrista je smještena u ovalni okerasti prostor oivičen crvenom linijom. Iza ovala je crvena draperija, a ispod predstava grada. U pravougaonom polju, pored arhanđela Mihajla, predstavljen je car David kao sredovječni muškarac sijede brade i kose. Blago je okrenut u lijevu stranu – prema Hristu i arhanđelima. Na glavi ima krunu. Odjeven je u crveni ogrtač, ukrašen zlatnim poljima. U lijevoj ruci drži svitak papira sa natpisom (početno slovo je crvene boje, dok su ostala slova tamna), dok desnom rukom pokazuje na njega. Nasuprot cara Davida, u istom pravougaonom polju predstavljen je car Solomon. Blago je okrenut u desnu stranu – prema Hristu i arhanđelima. Odjeven je u crveni ogrtač, ukrašen zlatnim poljima i plavu haljinu. U desnoj ruci drži svitak papira sa natpisom (početno slovo je crvene boje, dok su ostala slova tamna), dok lijevom rukom pokazuje na njega.

Dekorativne bordure tkanina, krupni floralni zlatotkani ornamenti, specifični inkarnati lica, oblici šaka i stopala, zlatni oreoli obrubljeni crvenim i bijelim linijama, vrlo osobena i smjela koloristička harmonija u delikatnoj ravnoteži nekoliko osnovnih boja koje isključuju šarenilo, otklanjaju sumnju da je u Papraći radio pop Stanoje, jedan od najboljih slikara zografskog ikonopisa Karlovačke mitropolije. (Rakić, 1998., 149-151)

4. PROROCI ARON, JAKOV, JEZEKILJ, AVAKUM I ZAHARIJA – DIO TEMPLONA

Autor: zograf Stanoje Popović iz Martinaca

Vrijeme nastanka: XVIII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 161 x 44,5 cm

Opis: Na jedinom sačuvanom dijelu templona ikonostasa, predstavljeno je pet proroka iz deizisne kompozicije, tijela okrenutih prema nestaloj središnjoj sceni Deizisa. Prorok Aron je u odijelu starozavjetnog sveštenika sa procvalim žezlom u rukama, Jakov sa nebeskim ljestvama, Jezekilj sa dvostrukim dverima, Aron sa grmom, a Zaharije sa razvijenim svitkom.

Ova ploča svoju najbližu paralelu ima sa trodijelnom Deizisnom kompozicijom sa apostolima, templonom ikonostasa iz Banoštora, sada u Galeriji Matice srpske u Novom Sadu. Apostoli iz Banoštora su takođe u pozlaćenom, plitko rezbarenom ramu od stubića prekinutih rozetama i arkada sa motivom tordirane vrpce i palmove grančice, kao i papraćki proroci. Zograf Stanoje je apostole dao u cijeloj figuri, koja je kod proroka prekinuta kod koljena, odnosno na mjestu gdje kod apostola počinje kasetirani pod. Pozadina je ista na oba ikonostasa, u gornjem dijelu plava, a u donjem mramorirana. Slikarski postupak je isti, a golobradi likovi apostola Tome i Filipa veoma liče na golobrade proroke Avakuma i Zahariju, kao što i figure susjednih staraca dugih brada među apostolima i prorocima imaju isti izraz lica (apostol Vartolomej i proroci Aron i Jakov). (Rakić, 1998., 151)

5. SV. STEFAN NEMANJA I SV. DIMITRIJE

Autor: nepoznati srpski barokni zograf

Vrijeme nastanka: sredina XVIII vijeka

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 24,3 x 21 cm

Opis: Naspram zlatne pozadine i tamnog brežuljka sa malim drvetom na vrhu, predstavljene su stojeće figure sv. Stefana Nemanje (sveti Simeon Srpski) i sv. Dimitrija. Srpski natpisi sa imenima svetitelja ispisani su cinober bojom kod njihovih glava (natpis iznad sv. Stefana Nemanje nedostaje). Sv. Stefan Nemanja predstavljen je u monaškoj odjeći. Na glavi ima monašku kukuljicu, a oko vrata se spušta analav sa naslikanim crnim krstovima sa podnožnikom (simbol krsta sa Golgote) i Adamovom lobanjom (simbol ljudskog grijeha iskupljenog Hristovom smrću na krstu). Oko krsta bili su cinober bojom ispisani Hristovi inicijali, koji se sada naziru samo u tragovima. U desnoj ruci drži razvijeni svitak sa ispisanim tekstom: »Vidi mreže neprijatelja (đavola) prostrte po svoj zemlji«: U lijevoj ruci drži model svog glavnog i najvećeg graditeljskog djela – manastira Studenice. Na modelu Studenice vidi se i jedna kula koja je stvarno podignuta iznad zapadnog ulaza u manastir u XIII vijeku, kao i dio masivnog manastirskog obodnog zida.

Sv. Dimitrije je naslikan kao vojnik sa kopljem u desnoj ruci i palminom granom u lijevoj, što je simbol njegovog mučeništva. Predstavljen je u zlatnoj pancir košulji i tamnoj tunici ukrašenoj zlatnim bisernim bordurama. Na nogama ima zlatne čizme, preko lijevog ramena prebačena je zlatna hlamida crvenih kontura i nabora. Ogrtač koji pada niz leđa do zemlje, oštećen je i teško vidljiv. Oreoli svetitelja su originalno bili veći, a kasnije su označeni manjom crvenom kružnicom. Gore, u sredini vidi se golub raširenih krila – Sveti duh.

Na licima svetitelja, posebno sv. Dimitrija zarumenjenih obraza, kod kog se rumenilo širi i po vratu, ušima i očnim kapcima, već je uveliko prisutan uticaj zapadne barokne umjetnosti. Sv. Simeun i Dimitrije imaju portretske crte koje ih čine mnogo bližim realnim ljudskim likovima za razliku od vizantijskih stilizacija koje se još uvjek održavaju u srpskom ikonopisu XVII vijeka. Slikarski tretman mogao bi upućivati i na eventualno rusko porijeklo ove ikone, mada srpski natpisi ukazuju na ruku domaćeg zografa. (Rakić, 1998., 156-157)

6. BOGORODICA ZNAMENIJA SA PREDSTAVAMA SVETITELJA U MEDALJONIMA

Autor: nepoznati srpski barokni zograf

Vrijeme nastanka: XVIII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 51 x 55,5 cm

Opis: Za Bogorodicu Orantu koja nosi Hristov medaljon na grudima postoji veći broj signatura (nekoliko toponima, zatim himnoloških i dogmatskih signatura). Ikonografska shema majke i sina sa klipeom na grudima predstavlja majku koja ne drži svoje dijete već širi ruke za spas svijeta. Ova tema nastala je kao izraz najdublje teološke sinteze inkarnacije logosa – premudrosti i zastupništva majke – roditeljske svjetlosti.

U dogmatskom smislu, lik Znamenja se odnosi na Bogorodicu Znaka Logosa, dok poetski termin Širšaja – Šira od nebesa, predstavlja samo izvanrednu metaforu pozicije vladarke svijeta kao Bogorodice. U srpskom monumentalnom zidnom slikarstvu Bogorodica Oranta sa medaljonom Hrista na grudima, Šira od nebesa, često se nalazi na počasnom mjestu u konhi apside ili u oltarskom prostoru. U vizantijskom slikarstvu tip Bogorodice zastupnice bio je poprilično rasprostranjen i daleko popularniji nego što je slučaj sa ostalim njenim varijantama.

Samouki lokalni zograf pokušao je dati ovu temu što svečanije. Bogorodičine krupne, širom otvorene oči i osmijeh koji se nazire oko usana trebali su prenijeti zamisao o istovremeno strašnoj i milostivoj Bogomajci. Ikona je dosta oštećena, posebno veće partije pozlate na pozadini. Bogorodičin oreol bio je obrubljen puncom i iznutra ukrašen floralnim ornamentom u punci, sada primjetnim samo u tragovima. Hristov medaljon takođe je bio šrafiran zlatom. Draperije slikar modeluje samo debelim crtežom koji ipak pokazuje osjećaj volumena.

U širokim bordurama, lijevo i desno, u medaljonima koji pokušavaju imitirati barokne kartuše povezane među sobom lisnato-spiralnim ornamentom, nalaze se likovi različitih svetitelja. Gore su predstavljeni arhanđeli Mihailo i Gavrilo, prvi sa mačem i sferom u rukama, a drugi sa mačem i rukom na blagoslov. U sredini ikone, lijevo i desno od Bogorodice, naslikani su sv. Nikola i sv. Sava Srpski, kao arhijereji, sa jevanđeljem u jednoj ruci, a drugom blagosiljaju. U dnu su predstavljeni sveti ratnici na konjima, lijevo sv. Georgije kako ubija aždaju, a desno sv. Dimitrije kako probada Kalojana. (Rakić, 1998., 160-162)

7. DEIZIS SA PROROCIMA I SVETITELJIMA

Autor: Todor Stefanović Valjevac

Vrijeme nastanka: 1767. godine

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 113 x 91 cm

Opis: U srednjem, duborezno naglašenom i pozlaćenom polju predstavljena je uobičajena scena Deizisa sa Hristom na barokiziranom prijestolu i Bogorodicom i svetim Jovanom Pretečom sa strana. U donjem pojasu istog centralnog polja su sv. Nikola, kao arhijerej na prijestolu i konjaničke figure svetih ratnika sa strana – sv. Georgije koji probija aždaju (lijevo) i sv. Dimitrije sa kopljem (desno). Hristovo jevanđelje, oreoli svetitelja, njihove ruke i noge, kao i koplje sv. Dimitrija okovani su srebrnim limom ukrašenim tehnikom iskucavanja. Iznad ovog centralnog pravougaonog polja, u okvirnoj traci predstavljeni su arhanđeli Mihailo i Gavrilo koji kleče i poprsje Boga Oca sa mitrom u rukama u zrakastom svjetlosnom segmentu. U donjoj traci su dopojasne figure sv. Petke, sv. Save, sv. Simeona Nemanje, sv. Stefana Prvovjenčanog i sv. Ane. Pojava likova najistaknutijih srpskih svetitelja nije neobična ali je značajna kao potvrda širenja njihovog kulta u svim srpskim zemljama, pa i pod Osmanlijama u Bosni i Hercegovini i Srbiji. Sa lijeve i desne strane, u baroknim medaljonima povezanim ružama i ljiljanima, predstavljeno je po šest proroka. Dolje, desno, je ispisan natpis bijelom bojom koji saopštava da je slika Molenie raba božiega Tomi i godinu nastanka (1767). Sasvim u desnom uglu slike je potpis slikara: Teodor Stefanov pisa.

Slikarska djelatnost ovog majstora odražava novu duhovnu klimu i promjenu u odnosu poglavara Srpske crkve prema odavno prevaziđenim uzorima i nosiocima zografskog ikonopisa. Na području Beogradskog pašaluka uslišen je poziv patrijarha Arsenija IV Jovanovića da slikari dođu u Sremske Karlovce i uče kod iskusnog ruskog ikonopisca blagodarnog Jova Vasilijeviča. Među prvim slikarima iz Srbije koji su učili kod njega bio je Teodor Stefanović Valjevac ili Gologlavac, kako se takođe potpisivao na svojim djelima po mjestu rođenja, selu Gola Glava kod Valjeva. Karakteristično je da se Stefanović na svojim djelima više nije potpisivao kao zograf već kao moler, kao i to da je zbog posla često napuštao zavičaj i odlazio u Srem, Bačku ili Bosnu. Njegova najranija djela su u Sremu, ikonostas crkve u Šatrincima i ikonostas manastira Divša, rađeni pedesetih godina XVIII vijeka. Šezdesetih godina Stefanović se vratio u zavičaj, a zatim izvjesno vrijeme radio u Šapcu i njegovoj okolini, gradu koji je imao jake ekonomske i kulturne veze sa Sremom i Sremskim Karlovcima. Godinu dana prije ove ikone Deizisa, uradio je ikonostas u pocerskom manastiru Kaoni, blizu Koceljeva, u Brankovini, sjedištu valjevskih knezova.

Oko 1766-1767. godine Teodor Stefanović je boravio u Bosni, gdje je iza njega ostalo nekoliko ikona. Pored ovog Deizisa, potpisao se i na ikoni Bogorodice sa Hristom i sv. Jovanom iz Tešnja. Takođe mu se iz tešanjske zbirke pripisuje i ikona posvećena sv. Kuzmi i Damjanu.

Ikona Deizisa rađena je 1767. godine i stoji na razmeđu zografskog ikonopisa prve polovine XVIII vijeka i pojave prvi školovanih srpskih baroknih slikara, ne pripadajući u potpunosti ni jednom ni drugom stilskom opredjeljenju. Draperija figura još uvjek je uglavnom linearno modelovana, bez barokne uznemirenosti, ukrašena tačkastim ornamentom i spletom zlatnih mrežastih stilizacija na Hristovom himationu – što je direktno preuzeto iz zografskog slikarstva. Hristov presto, donekle barokizirani, sa bijelim tačkasto naglašavanjem rubova Stefanović je takođe vidio na ikonama sremski ranobaroknih zografa. Međutim, anatomski iznenađuju korektno date figure konja sv. Georgija i Dimitrija, kao i prvi tragovi realističkog tretmana lica svetitelja (kod Hrista, Bogorodice i Jovana Preteče), već nagovještavaju zapadne barokne uticaje koje će preko veza Karlovačke mitropolije sa Ukrajinom i Kijevom postepeno zavladati u srpskom ikonopisu druge polovine XVIII vijeka. Ovakve uticaje pokazuju i buketi cvijeća i barokizirane kartuše sa prorocima na okvirnim trakama ikona. (Rakić, 1998., 165-167)

8. SVETA TROJICA SA ARHANĐELOM MIHAILOM, SVETIM SAVOM SRPSKIM I JOVANOM PRETEČOM

Autor: Risto Nikolić

Vrijeme nastanka: 1861. godine

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 117 x 83,5 cm

Opis: Slikana površina oblacima je podijeljena u dva horizontalna polja. U gornjem su predstavljena sv. Trojica: Bog Sin sa krstom na kome je razapet i jevanđeljem u rukama, Bog Otac sa baroknim skiptrom u rukama i sv. Duh, golub koji širi svjetlosne zrake. Pod nogama Hrista i Savaota je sfera sa krstom na vrhu. Svetu Trojicu okružuju anđeli različitih činova i likova.

U donjem horizontalnom polju su predstavljene stojeće figure arhanđela Mihaila kao ratnika, sa mačem i terazijama u rukama, sv. Save kao prvog arhiepiskopa srpskog, koji jednom rukom blagosilja, a u drugoj drži vladičanski štap i sv. Jovana Krstitelja Krilatog sa svojom odsječenom glavom u jednoj ruci, dok drugom, podignutom na blagoslov pridržava dugački krst. Između arhanđela i sv. Save je ktitorski natpis koji saopštava da je ovu ikonu priložio Trifko Ristić, trgovac i žitelj zvornički 1861. godine, 9. juna; a slikar se potpisao kao Rista Nikolić ikonopisac(13). (Rakić, 1998., 179-181)

9. BOGORODICA I JOVAN KRSTITELJ IZ DEIZISA

Autor: nepoznati kritski majstor

Vrijeme nastanka: druga polovina XV vijeka

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 78,2 x 52 cm

Opis: Od srednjevizantijskog perioda (843-1204) velike ikone su postavljane iznad mermernog parapeta, između stubova koji nose arhitrav. Obično su to bile četiri ikone koje su predstavljale Hrista u sredini i Bogorodicu i Jovana Krstitelja sa strana, koji zajedno čine Deizis, molitvu Zastupništva i svetitelja zaštitnika crkve. Iznad toga postavljan je templon koji je od X vijeka ukrašavan slikama crkvenih praznika.

Ikone Bogorodica i Jovana donesene su u Tuzlu iz manastira Lomnica i jedini su sačuvani dijelovi nekog nestalog ikonostasa na kome su vjerovatno stajale među prijestonim ikonama. Središnja ikona koja predstavlja Hrista Sudiju kome se Bogorodica i Jovan obraćaju za spas ljudskih duša, izgubljena je. Čak je i na ikoni Bogorodice ostala sačuvana samo glava, dok je cijeli donji dio ikone, kao i gornja daska sa završetkom kapuljače maforiona – naknadno prikucana i grubo oslikana rukom domaćeg slikara. Međutim, ono što je ostalo sačuvano pokazuje ruku vrhunskog slikara koji je radio na Kritu držeći se najbolje tradicije vizantijskog ikonopisa XIV vijeka. Uticaji italijanske renesanse blago su primjetni u krajnje nježnom i lijepom Bogorodičinom licu, nešto zarumenjenih obraza i meko građenog volumena punog plastičnosti, bez linearizma vizantijskog shvatanja duhovnosti Zlatne resice i cik-cak ukrasi ruba maforiona pokazuju delikatnost osjećaja za ornament.

Jovanovo mršavo i izduženo lice upalih obraza dato je plastično, ali uz kaligrafsko naglašavanje muskulature lica. Svijetle linije pojavljuju se na najosvjetljenijim mjestima, a pedantnost linearnog postupka posebno je vidljiva na dugim valovitim, tonski gradiranim vlasima Jovanove kose. Njegov lik, za razliku od Bogorodičinog, nosi u sebi duboku kontemplaciju i brigu oko nedokučivih tajni Posljednjeg suda, pred koji se izvodi ljudska duša. Slikarska vještina nepoznatog kritskog majstora dolazi do izražaja i na Jovanovim rukama dugih tankih prstiju. Koloristički sklad zelenosive i svjetlocrvene boje Jovanovog plašta i haljine, podvučeni svjetlucanjem zlatne pozadine, doprinosi opštoj harmoniji slike. Draperija je bogato nabrana, data u strogim geometrijskim stilizacijama vizantijske tradicije, koje potpuno skrivaju volumen Jovanovog tijela ostavljajući apstraktni utisak bestjelesnosti.

Tuzlanske ikone Bogorodice i Jovana iz Deizisa pripadaju skupini najljepših sačuvanih primjeraka ranog kritskog ikonopisa u Bosni i Hercegovini. (Rakić, 1998., 189-192)

10. DVA PUSTINJAKA SA SCENAMA IZ ŽIVOTA (ANTONIJE VELIKE I PAVLE LATRSKI)

Autor: nepoznati kritski majstor

Vrijeme nastanka: XVI vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 34,8 x 46 cm

Opis: U prvom planu predstavljene su stojeće figure dva čuvena pustinjaka – sv. Antonija Velikog u monaškoj rizi i sv. Pavla Latrskog u kozjoj koži. Oko njih, u pozdini, po vertikalnoj kompozicionoj shemi, naslikan je raznoliki slikoviti pejzaž sa mnoštvom malih monaških figura koje se bave svojim poslovima po pustinjskim predjelima. Ova tipično vizantijska tema bila je omiljena u to vrijeme. Opterećene kompozicije sa puno malih scena iz života svetitelja u pustinji, često su, na primjer, slikane na ikonama sa predstavom Smrti sv. Jefrema Siriskog u pustinji, koje su rađene na Kritu od XV vijeka nadalje.

Ova ikona je primjer kritskog slikarstva koje se u svemu pridržava čiste pravoslavne tradicije. Vizantijskom stilskom opredjeljenju izmiče samo mala figura jelena u donjem lijevom uglu, što je idilični motiv preuzet iz italijanskog slikarstva. U pozadini se vide glave pustinjaka koje vire iz svojih pećina, a desno figura pustinjaka koja izrađuje rukotvorine. U početku svog pustinjskog života, sv. Antonije se time bavio, a novcem koji je od toga dobijao kupovao je hljeb i hranio je gladne. Pored ove pećine vidi se kućerak u kome je jedno vrijeme sv. Antonije živio u usamljeništvu. U gornjem dijelu ikone naslikan je manastir koji je redovno podizan u podnožju stjenovitih pustinjskih osama. U tim manastirima živjeli su monasi koji su pjevali, čitali, molili se, gladovali i radili da bi dijelili milostinju. Tako se na ikoni vidi monah koji čita sjedeći na klupi, zatim monasi koji nose alatke i parče obrađene zemlje sa cvijećem. Naslikan je i čovjek koji sv. Antonija nosi na leđima. To je zapravo njegov poznanik koji mu je donosio hranu, a pošto ga je jednom našao u teškim ranama, pomislio je da je mrtav i odnio ga je na leđima u selo. Vidi se i čovjek na konju, vjerovatno jedan od mnogobrojnih monaha koji su dolazili po savjet kod sv. Antonija Velikog. U donjem, lijevom uglu ikone naslikan je izvor koji izbija iz stijena i mala figura monaha sa štapom u ruci. Sveti pustinjaci su često kao jedno od svojih čuda molitvom stvarali vodu na bezvodnom mjestu, što se pominje i u Antonijevom i u Pavlovom žitiju.

Naspram zlatne pozadine, pri vrhu ikone su ostaci crvenog natpisa na grčkom jeziku, sa imenima predstavljenih svetitelja. Tehnika rada pokazuje izvanrednu minucioznost, a kompozicija, bez obzira na mnoštvo detalja, čini čvrsto zatvorenu i harmoničnu cjelinu. (Rakić, 1998., 200-201)

11. BOGORODICA ODIGITRIJA

Autor: nepoznati kritski majstor

Vrijeme nastanka: prva polovina XVI vijeka

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 52 x 39,5 cm

Opis: Bogorodica je predstavljena sa malim Hristom u poznatom ikonografskom tipu Odigitrije, koji ovdje nije dat u svojoj strogoj varijanti sa frontalnim i uspravnim figurama majke i djeteta, bez uzajamnog emotivnog odnosa. Likovi su blago nagnuti i zakrenuti jedan prema drugom, a osjećaj uzajamne nježnosti dat je u suptilnom položaju glava – Bogorodičine nagnute u stranu ka djetetu, a Hristove podignute ka njoj. Hrist, sa malo podignutom lijevom nogom, predstavljen je kako jednom rukom blagosilja dok u drugoj drži svitak.

Način modelovanja draperije i inkarnata, kao i cjelokupan slikarski tretman, strogo se drže klasične kritske tradicije kasnog XV i ranog XVI vijeka. Meko sjenčenje lica, kao i tipičan biljni punktirani ornament oreola, preuzeti iz venecijanske renesanse, sastavni su dio eklekticizma kritskog slikarstva koje se u suštini ipak držalo duha vizantijske umjetnosti epohe Paleologa. Hristov hiton bogato je šrafiran zlatom, kao i bordure Bogorodičinog maforiona i rese rukava. Ova ikona je jedna od boljih kod nas očuvanih ostvarenja kritske umjetnosti XVI vijeka. (Rakić, 1998., 201-202)

12. BOGORODICA NJEŽNA

Autor: nepoznati kritski majstor

Vrijeme nastanka: druga polovina XVI vijeka

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 51,4 x 39,8 cm

Opis: Bogorodica je predstavljena u poznatom ikonograsfom tipu Glikofiluse, oblikovanom na ovaj način na ikonama Andrije Ricosa drugom polovinom XV vijeka. Oreoli, dati naspram zlatne pozadine, dosta su oštećeni, ali se vidi da su bili ukrašeni puncom, na već poznati način preuzet iz venecijanske umjetnosti. Bogorodičini i Hristovi inicijali sačuvani su samo u tragovima.

Osnovni utisak nameću široke osvjetljene površine bucmastih lica sa hladnim kestenjastim sjenama. Bogorodičin lik upravo ovakvim sjenčenjem dobija osobenu izražajnost. Duboka sjeta izbija iz njenih tamnih, nešto razmaknutih očiju, još uvjek bademastog oblika klasičnog kritskog ikonopisa, sa dugačkim, blago izvijenim lukovima obrva. Vještina slikarskog postupka vidi se i u suptilnom kontrastu hladnoće sjena i topline svijetlog, ružičastog inkarnata. Hristov himation prati obrise tijela, ispoljavajući njegove obline. (Rakić, 1998., 217-218)

13. BOGORODICA SA HRISTOM I MALIM JOVANOM KRSTITELJEM

Autor: nepoznati kritski slikar

Vrijeme nastanka: XVI vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 92 x 75,2 cm

Opis: Tipično renesansni ikonografski motiv Bogorodice sa malim Hristom i Jovanom Krstiteljem sa jagnjetom, dječaka koji su u međusobnoj komunikaciji dat je u naglašeno vizantijskoj interpretaciji grčkog slikara koji je na svojoj ikoni stvorio osobenu venecijansko-kritsku simbiozu. Jagnje, kao simbol Hristove žrtve, ovdje je slikoviti prikaz Jovanovih riječi da je Hrist Jagnje Božije, koje se nalaze na latinskom tekstu na svitku oko Jovanovog dugačkog štapa sa krstom na završetku (Agnus Dei). U venecijanskom slikarstvu XVI vijeka ova, često predstavljana tema daje se u realističkom pejzažu sa nagim debeljuškastim Hristom kovrdžave kose, koji stoji u Bogorodičinom krilu. Bogorodica se odjeva u raskošne renesansne draperije dubokih izreza oko vrata i slika otkrivene glave, tretman likova je realističan, sa portretskim karakteristikama. Grčki slikar, autor ove ikone, ostaje u okvirima vizantijske umjetničke tradicije i duhovnosti usvajajući samo pojedinačne formalne elemente renesansne sredine u kojoj je živio. Tako je načinio zlatnu pozadinu, a Bogorodicu je predstavio na uobičajen način predstavljanja Odigitrije sa Hristom na lijevoj ruci. Njihova odjeća – Bogorodičin maforij koji pokriva glavu i donja zatvorena haljina, kao i Hristov hiton i himation koji su bogato šrafirani zlatom, kao i Hristova ravna kosa, po svemu ostaju doslijedni grčkom postvizantijskom slikarstvu. Bordure Bogorodičinog maforija sa zlatnim ornamentom od povijene lozice, bijela marama oko glave umjesto grčke kape i sitni zlatni krinoliki ukrasi njene haljine preuzeti su iz venecijanske umjetnosti renesanse.

Najveći zapadni uticaj renesanse, koji ujedno ukazuje i na to da je ikona rađena u Veneciji, primjetna je u tretmanu inkarnata mekim tonskim sjenčenjem bez lineranih poteza. Takva modelacija daje licima volumen lišen vizantijskih stilizacija, ali ih još uvijek ostavlja daleko od zapadnog renesansnog slikanja oživotvorenih likova. Ova ikona izvrstan je primjer izolovanosti grčkog slikarstva i njegovog odolijevanja snažnim uticajima renesansnog okruženja u kome su živjeli grčki slikari u Veneciji. (Rakić, 1998., 225-227)

14. PIETA

Autor: Emanuil Lambardos

Vrijeme nastanka: početak XVII vijeka

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 28,7 x 22,8 cm

Opis: Slikajući ovaj zapadni ikonografski motiv Lambardos se držao italijanskih uzora i u slikanju Bogorodičinog rastvorenog maforiona i bijele marame koja obavija njenu glavu ispod kapuljače. Njegov slikarski postupak pokazuje vraćanje na uzore vizantijskog slikarstva XIV vijeka. U donjem dijelu ikone, naspram stijenja na kome Bogorodica sjedi, nalazi se slikarev potpis.

Bogorodica koja sjedi na goloj stijeni čiji oblik kao da produžava konture njenog maforiona, sa mrtvim Hristom horizontalno postavljenim u njenom krilu, česta je tema kritskog slikarstva XV vijeka. Lambardosova ikona ponavlja rješenje tih ranijih kritskih ikona. (Rakić, 1998., 228-230)

15. BOGORODICA SA HRISTOM NA PRIJESTOLU (GOSPA OD ANĐELA)

Autor: nepoznati kritski majstor

Vrijeme nastanka: početak XVII vijeka

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 118 x 80 cm

Opis: U gornjim uglovima ikone data su poprsja anđela, ruku skrivenih pod draperijom, koji odaju Bogorodici poštovanje. Na drvenom, vizantijskom tipu prijestola sjedi Bogorodica. Predstavljena je kako objema rukama blago pridržava za ramena malog Hrista koji sjedi na njenoj lijevoj nozi. Bogorodičina lijeva noga je pomalo podignuta da bi pridržavala dijete. Drapiranje na ikoni je rađeno gustim naborima oštrih uglova. Modelacija lica je strogo linearna, sa gustim snopovima paralelnih bijelih poteza i oštrih sjenčenja. Vrežasti zlatni ornament naslona prijestola jedini je element tipičan za italijanski stil, a ujedno je to i najizrazitiji ukras na ikoni. (Rakić, 1998., 233-235)

16. GROB SVETOG SPIRIDONA

Autor: nepoznati kritski slikar

Vrijeme nastanka: XVIII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 56,5 x 45 cm

Opis: Predstava Groba sv. Spiridona data je sa izrazito baroknim stilskim odlikama u uobičajenoj kritskoj ikonografskoj shemi XVII vijeka, koja je bila posebno popularna među kritskim slikarima. Na većem broju ikona sv. Spiridon, krfski svetitelj slavljen je kao zaštitnik pomoraca i maslina, prikazan je u arhijerejskoj odeždi u uspravnom sarkofagu. Na ovoj ikoni svetiteljeve mošti su izložene u kivotu zapadnjačke barokne arhitekture, ukrašenom heruvimima i statuama. Bočne strane groba bogato su dekorisane zlatnim biljnim stilizacijama. Balustrada oko groba, data u pravilnoj perspektivi, postavljena je na kasetirano tlo. U gornjim uglovima ikone date su karakteristične barokne zavjese koje su u XVIII vijeku grčki slikari često stavljali na svoje ikone izrađivane u Veneciji. Sa strane groba lete dva anđela sa palmovim grančicama i svitcima u jednoj ruci dok drugom pridržavaju stakleni poklopac groba. Arhanđeli Mihailo i Gavrilo su u ovakvim prikazima slikani poviše groba, a ne ovako nisko. Na njihovim svicima ispisani su grčki tekstovi. Draperije anđela bogato su uskovitlane i zalepršane, zaobljenih rubova. Na zlatnoj pozadini ikone nalazi se latinski natpis: Relikvije sv. Spiridona. (Rakić, 1998., 263-264)

17. BOGORODICA SA HRISTOM

Autor: nepoznati kritski slikar

Vrijeme nastanka: XVIII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 30,2 x 30 cm

Opis: Bogorodica je predstavljena naspram zlatne pozadine u uobičajenom ikonografskom tipu Madre di Consolazione, sa djetetom na desnoj ruci. Ikona pokazuje tipičan primjer grčke umjetnosti XVIII vijeka, koja se još uvjek drži slavnih kritskih uzora. Predstavljajući venecijansku tipološku varijantu, draperija Bogorodičinog maforiona obrađena je oštrim geometrijskim stilizacijama nabora koji u svojoj konzervativnosti samo formalno prate nekadašnji linearni tretman postvizantijske ikonografske tradicije. Hristova odjeća takođe je izgubila raniji sjaj i dekorativnu ljepotu. Obrada inkarnata ipak pokazuje slikarsku osjećajnost. Lica data u tradicionalnom postupku kritskih ikona, mekoćom tretmana odudaraju od tvrdih draperija. Bogorodičin lik ima određenu izražajnost, prenoseći njena brižna razmišljanja. Inicijali predstavljenih likova ispisani su na uobičajen način. Srebrni oreoli ukrašeni tehnikom iskucavanja naknadno su dodani na ikonu. (Rakić, 1998., 264)

18. RAZNI SVETITELJI

Autor: nepoznati grčki majstor

Vrijeme nastanka: XVIII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 33 x 27 cm

Opis: Ova neobičajena ikona prikazuje više svetitelja Istočne i Zapadne crkve slikanim u različitim stilovima koji imitiraju vizantijski i zapadni manir. U gornjem horizontalnom pojasu, u poljima izdvojenim slikanim oblacima, predstavljeni su sv. Antun Padovanski, Bogorodica Odigitrija i sv. Nikola, sa zlatnim oreolima obrubljenim puncom. Svijetla pozadina diskretno je ukrašena zlatnim zrakama koje se radijalno šire oko poprsja figura. Sv. Antun Padovanski predstavljen je na način uobičajen u zapadnoj ikonografiji, obučen u franjevački habit sa svojim svetiteljskim oznakama u rukama – ljiljanom i jevanđeljem zlatnih korica. Bogorodica Odigitrija data je na način kritskih ikona stroge vizantijske sheme, kao i sv. Nikola u arhijerejskoj odjeći sa zlatnim jevanđeljem.

U donjem dijelu ikone su predstavljene naspram zlatne pozadine, stojeće figure svetitelja. Lijevo je arhanđel Mihailo. On je jednom rukom zagrlio dječaka koji se moli, a drugom pokazuje ka gore. Njegova krila pažljivo su šrafirana zlatom, a tunika modelovana u baroknom maniru grčkih slikara. Sveti Georgije, u punoj ratničkoj opremi, predstavljen je sa kopljem i štitom u rukama, te zmajem pod nogama. Pored njega predstavljene su mošti sv. Spiridona i sv. Katarina u poznatim i popularnim ikonografskim shemama.

Pored predstava svetitelja nalaze se više ili manje očuvani grčki natpisi sa njihovim imenima. (Rakić, 1998., 292)

19. JERUSALIM

Autor: nepoznato – doneseno iz hadžiluka – hodočasničke posjete Jerusalimu

Vrijeme nastanka: 1835. godina

Tehnika: tempera na paltnu

Dimenzije: 114 x 159 cm

Opis: Na platnu su posebno naglašene predstave Bogorodice Umiljenije sa Hristom lijevi i Hrista Svedržitelja desno. U središtu je hram sa scenama tipičnim za Jerusalim, a uz njega je nešto više dato prostora prizorima Skidanja Hrista sa krsta i Oplakivanja Hrista. Lijevo ispod hrama, je oštećen ktitorski natpis u kome je sačuvana godina nastanka – 1835. (Rakić, 1998., 298)

20. SVETI JOVAN KRSTITELJ

Autor: nepoznati ruski majstor

Vrijeme nastanka: druga polovina XVII vijeka

Tehnika: tempera na platnu

Dimenzije: 31,5 x 27,5 cm

Opis: Na nešto udubljenoj slikanoj površini predstavljen je Jovan Krstitelj koji u zdjeli, umjesto svoje glave sa kojom se najčešće slika, nosi simbol Hrista Agneca i svitak u rukama. On slobodnom rukom pokazuje na patenu, ćutke ukazujući na smisao žrtve i pokajanja. Likovnom predstavom malog Hrista u činiji kao simbola Jagnjeta, ilustrovan je tekst po Jovanu: I vidjevši Isusa gdje ide, reče: gle jagnje Božije. Na Jovanovom svitku ispisan je tekst iz Jevanđelja po Jovanu (1,29) Vidje Jovan Isusa...

Na ikoni Jovanov oreol prelazi preko okvirnog rama, što je karakteristično za ruske masovno izrađivane ikone tokom XVIII vijeka. Njegov oreol i patena su pozlaćeni, dok su pravougaona polja sa inicijalima, ukrašena baroknim vegetabilnim ornamentom, rađena u srebru. Barokni crtež spiralno-lisnatog ornamenta na pateni sa Agnecom i oko polja sa inicijalima preuzet je iz ukrajinskog ikonopisa XVII vijeka, gdje dolazi do snažnog prodora zapadnih uticaja već njegovom prvom polovinom. Realistički pokušaji tretiranja likova svetitelja i zlatni ornament pozadine bile su glavne novine ruskog reformisanog ikonopisa. Jovanov lik i ruke modelovani su plastično, tamnim inkarnatom sa jakim osvjetljenjima, pogotovo na rukama.

Ova ikone je u Tuzlu donesena iz crkve u Derventi. (Rakić, 1998., 310-312)

21. SVETI JOVAN KRSTITELJ SA SCENAMA ŽITIJA

Autor: nepoznati ruski majstor

Vrijeme nastanka: XVIII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 90 x 75 cm

Opis: Monumentalni Pretečin lik anđela iz pustinje, koji zauzima središnji dio ikone sa manjim scenama žitija u pozadini, poznata je i rado upotrebljavana ikonografska varijanta na ruskim ikonama, pogotovo u XVIII vijeku.

U pozadini centralnog lika naslikane su četiri scene iz Jovanovog života. U gornjem pojasu su kompozicije Preteča krsti narod i Prvo obretenije glave sv. Jovana Preteče. U donjem dijelu ikone naslikano je Rođenje Jovanovo sa Jelisavetom na postelji. Uz njih sjedi Zaharije zapisujući: Jovan će mu biti ime, dok mu jedna žena pokazuje sina. Pored ove scene prikazano je Usekovanje glave sv. Jovana Preteče. Ovu scenu posmatra Hristos.

Ova ikona, u osnovi tamne game koju razbijaju svijetle okeraste površine oreola i otkrivenih dijelova tijela naslikanih figura, pokazuje sigurnog crtača koji formu oblikuje linearno, a inkarnate oštrim sjenkama. (Rakić, 1998., 315)

22. SVETI NIKOLA SA SCENAMA ŽITIJA

Autor: nepoznati ruski majstor

Vrijeme nastanka: XVIII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 52 x 43 cm

Opis: Sveti Nikola, zaštitnik Rusije, imao je među ruskim slikarima izuzetno rasprostranjen kult. U XVII i XVIII vijeku često je rađen i njegov monumentalni portret sa scenama žitija sa strana, na način kao na ovoj ikoni. Svetiteljeva ruka kojom blagosilja nesrazmjerno je mala u odnosu na njegovu glavu, koja dominira cijelom površinom ikone. Krupna glava pažljivo je iscrtana bijelim potezima kojima su izvučene vlasi kose i brade, kao i stilizovane crte lica. Postvizantijski linearni crtež lica predstavlja otpor prema savremenim zapadnim uticajima i konzervativno okretanje tradicionalnim elementima ikonopisa. Međutim, bogati srebrni ornament izveden graviranjem i puncom, dat u geometrijskim i biljnim stilizacijama na Nikolinom oreolu i episkopskoj odjeći oko ramena, te na dijelovima pozadine – pokazuje tipičnu ukrajinsku baroknu dekorativnost zapadnjačkog porijekla.

Iznad Nikolinih ramena, lijevo i desno, dati su kružni medaljoni sa Hristom i Bogorodicom koji mu daruju jevanđelje i omofor. U gornjim uglovima ikone predstavljene su kompozicije Rođenja sv. Nikole i Krštenja sv. Nikole. U donjem horizontalnom polju su četiri scene njegovih čuda: sv. Nikola izbavlja tri čovjeka od mača, Prenos moštiju sv. Nikole iz Mire u Bari, Čudo sv. Nikole sa ćilimom i Čudo kako sv. Nikola sa sv. Simeunom Bogoprimcem spasava Petra iz saracenske tamnice. (Rakić, 1998., 321-323)

23. NERUKOTVORENI LIK HRISTOV

Autor: nepoznati ruski majstor

Vrijeme nastanka: XVIII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 33,9 x 43,2 cm

Opis: Na ikoni je predstavljen vizantijski tip Nerukotvorenog lika Hristovog, bez crteža vrata i trnovog vijenca na glavi. Ikona je zadržala stari ikonografski tip Mandiliona, ruski nazvanog i Ubrus. Na Hristovom licu nema tragova stradanja. Njegov lik je barokno ljepuškast, mada modelovan u tradicionalnom maniru, sa linearnim iscrtavanjem vlasi kose i brade, kao i svjetlosnih akcenata i kontura lica. Nabori ubrusa dati su shematski. U oreolu iznad njega su uobičajeni Hristovi inicijali, a pri dnu tkanine sa likom je natips: Nerukotvoreni obraz Božiji.

Ubrus je dat naspram srebrne pozadine, a pridržavaju ga dva anđela koji stoje na oblacima. Njihove figure prelaze okvirnu traku ikone. Lica anđela su slikana bijelim crtežom, karakterističnim za kasni ruski provincijski ikonopis. Njihove crvenkaste draperije modelovane su širokim stilizovanim površinama srebra, što djeluje koloristički upečatljivo. Bordure draperija i krila anđela, donji dio Hristovog ubrusa, kao i rubovi cijele slikane površine, ukrašeni su tačkastom puncom. U oreolima anđela je natpis: anđeli (Gospodnji).

Ikona pripada skupini masovno rađenih ruskih ikona koje su u velikom broju stizale u srpske crkve. (Rakić, 1998., 324)

24. BOGORODICA ZNAMENJA

Autor: nepoznati ruski majstor

Vrijeme nastanka: XVIII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 28 x 21 cm

Opis: Na ikoni je predstavljen poznati tip Bogorodice Znamenja – ruku raširenih u molitvi, sa medaljonom koji lebdi na njenim grudima. U medaljonu je lik Hrista Emanuila koji blagosilja. Bordure i kapa Bogorodičinog maforiona, kao i cijela površina njene donje haljine, pokriveni su kružnom dekorativnom puncom. Na ramenima maforiona su dva krupna simetrična ornamenta u vidu trostrukog palminog lista koji izlaze iz Hristovog medaljona. Ovaj dekorativni motiv će steći posebnu popularnost na ruskim ikonama XVIII vijeka, kao i raskošni ukras svetiteljskih draperija ukrajinskog ikonopisa.

Ikona pripada skupini masovno rađenih ruskih ikona koje su u velikom broju stizale u srpske crkve.

Ikona je donesena u Tuzlu iz crkve u Bijeljini. (Rakić, 1998., 326)

25. BOGORODICA SMOLENSKA

Autor: nepoznati ruski majstor

Vrijeme nastanka: XVIII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 39,7 x 31,5 cm

Opis: Ikone Smolenske Bogorodice poznate su u Rusiji tek od XIV i XV vijeka, mada je, prema legendi, prvobitna ikona Bogorodice Odigitrije predstavljena u smolenskoj sabornoj crkvi početkom XII vijeka. Neposredno grčko porijeklo ovog tipa ikone nije utvrđeno iako je, prema drugoj legendi, ikona u X vijeku donesena iz Vizantije u Rusiju. Prvobitna ikona Bogorodice Smolenske potiče iz južnoslovenskih prostora, odnosno predstavlja grčko-slavenski mješoviti tip. Ova ikonografija vjerovatno je proizišla iz predstave sjedeće Odigitrije u Vizantiji, koja je opet imala sirijsko-egipatske uzore.

Na ikoni je u donjoj traci ispisano da se ova predstava odnosi na Bogorodicu Smolensku. Ikona vjerovatno pripada istoj ukrajinskoj radionici kao i ikona sv. Jovana Preteče iz Sarajeva, s obzirom da je osnovni dekorativni utisak ikone postignut istim sredstvima. Sve osim Bogorodičinog i Hristovog lica i šaka i uskih površina draperija bojenih crvenom, oker i plavom, pokriveno je srebrom, koje je bogato ukrašeno puncom i graviranim geometrijskim i floralnim ornamentom. Kapuljača i bordure Bogorodičinog maforiona i Hristov himation potpuno su pokriveni gustom puncom, a krupno palmino lišće donjeg dijela Bogorodičinog maforiona u kombinaciji sa oker i crvenim partijama daje osnovni dekorativni efekat cijeloj ikoni.

Likovi su modelovani mekim sjenčenjem i linearnim crtežom lica sa bijelim šrafiranjem na osvjetljenjima i daleko su od baroknog realizma svetiteljskih figura. (Rakić, 1998., 328)

26. HRIST SVEDRŽITELJ

Autor: nepoznati ruski majstor

Vrijeme nastanka: XVIII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 71 x 54 cm

Opis: Ikone sa ovakvom predstavom Hrista spadaju u tip Pantokratora, odnosno Svedržitelja. U Rusiji su neke od njih dobijale i određene nazive. Budući da Hristove oči strogo gledaju u posmatrača, ova ikona je nazvana Spasitelj gnjevna oka, a ovaj termin se odnosio i na druge ikone Hrista sa takvim izrazom lica.

Ikona prikazuje Hrista kao nadzemaljskog sudiju i učitelja čovječanstva, koji drži otvoreno jevanđelje sa tekstom Jevanđelja po Mateju (11,28-29): Hodite k meni svi koji ste umorni i natovareni i ja ću vas odmoriti. Uzmite jaram moj na sebe (i naučite se od mene). Hrist drugom rukom blagosilja. Na srebrnoj površini koja žućkastim lakom imitira zlato, puncom i graviranjem urađen je geometrijski i floralni ornament.

Ikona je proizvod ukrajinske barokne slikarske radionice XVIII vijeka.

Ikona je iz crkve u Bijeljini donesena u Tuzlu. (Rakić, 1998., 329-331)

27. SVETI SPIRIDON ČUDOTVORAC

Autor: nepoznati ruski majstor

Vrijeme nastanka: XVIII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 71 x 56 cm

Opis: Ova ikona je veoma sličnih dimenzija i stilskih karakteristika kao i prethodna, pa se pretpostavlja da su u Tuzlu donesene sa istog ikonostasa iz bijeljinske crkve.

Sv. Spiridon je predstavljen u episkopskoj odjeći sa mitrom na glavi, kako jednom rukom blagosilja, a  drugom drži otvoreno jevanđelje sa tekstom: U vrijeme ovo stade Isus posred učenika svojih i mnogo naroda iz cijele Judeje, Jerusalima i Primorja tirskog i sidonskog (Marko, 3,7-8). Lijevo od svetitelja, crtežom je ugravirana mandorla sa Hristom koji sjedi na oblacima držeći jevanđelje i blagosiljajući svetitelja. Iznad je natpis: Obraz svetog Spiridona Tršćanskog, dat u skraćenicama. Srebrna površina ikone, sa uskim bojenim površinama potpuno je pokrivene graviranim ornamentom biljnih i geometrijskih stilizacija. (Rakić, 1998., 331-332)

28. BOGORODICA

Autor: nepoznati ukrajinski majstor

Vrijeme nastanka: XVIII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 37 x 31 cm

Opis: Bogorodica je predstavljena u poprsju, u stavu obraćanja Hristu sa tekstom u ruci koji prati takvu ikonografiju: Care nebeski primi ... (molitvu tvoje premilostive matere).

Ikona je donesena iz crkve u Bijeljini u Tuzlu i čini cjelinu sa ikonama Bogorodice Smolenske, Hrista i Sv. Spiridona, te Jovana Preteče iz crkve u Sarajevu . (Rakić, 1998., 332-333)

29. BLAGOVIJESTI

Autor: nepoznati ukrajinski majstor

Vrijeme nastanka: 1791. godine

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 31,7 x 25,5 cm

Opis: Na nešto udubljenoj slikanoj površini predstavljena je kompozicija Blagovijesti. U prvom planu date su krupne, gotovo frontalne figure arhanđela Gavrila i Bogorodice. Arhanđeo podignutom rukom pokazuje na segment neba sa zracima, a Bogorodica zamišljeno stoji držeći u rukama jevanđelje zlatnih korica. Između njih je u kružnom segmentu predstavljen Sveti duh u vidu goluba, okružen zrakama koje se spuštaju na Bogorodicu označavajući Hristovo začeće. Gore desno je dat naziv scene, a u donjem lijevom uglu je ispisana godina nastanka ikone.

Na ikoni su uočljivi uticaji zapadnog baroka. (Rakić, 1998., 333)

30. ULAZAK U JERUSALIM

Autor: nepoznati ruski majstor

Vrijeme nastanka: kraj XVIII ili početak XIX vijeka

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 35,5 x 30 cm

Opis: Hristov ulazak u Jerusalim predstavljen je samo sa nekoliko neophodnih figura, bez narativnih detalja kojima inače obiluje ova scena. Hristos na magarcu, u pratnji trojice učenika, stoji na vratima Jerusalima gdje ga dočekuju tri Jevreja. Tamni inkarnati ističu bijeli crtež svetiteljskih lica. Na okvirnoj traci je natpis: Obraz vhoda Gospodnjeg u Jerusalim. Ikona je u Tuzlu donesena iz crkve u Bijeljini. (Rakić, 1998., 335)

31. VASKRSENJE HRISTOVO SA SCENAMA PRAZNIKA

Autor: nepoznati ruski majstor

Vrijeme nastanka: kraj XVIII ili početak XIX vijeka

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 44,7 x 37,2 cm

Opis: U središnjem polju ikone je predstavljeno Vaskrsenje Hristovo u dvije scene – kao Anđeo na grobu Hristovom i Silazak u Ad. U gornjem pojasu su scene Rođenja Bogorodičinog, Uvođenje u hram, Blagovijesti i Rođenja Hristovog. Lijevo su kompozicije Sretenja i Ulaska u Jerusalim, a desno Krštenja Hristovog i Preobraženja. U donjem pojasu naslikano je Vaznesenje, Gostoljublje Avramovo, Smrt Bogorodičina i Uzdizanje časnog krsta. Oko scena ispisani su njihovi nazivi. Crtež osnovnih kontura plošno je popunjen bojom: žutom, narandžastom, ili tamnoplavom, bez pokušaja modelovanja. (Rakić, 1998., 336)

32. USPENJE BOGORODIČINO

Autor: nepoznati ruski majstor

Vrijeme nastanka: kraj XVIII ili početak XIX vijeka

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 38,5 x 31 cm

Opis: Na ikoni je predstavljen Bogorodičin odar oko koga, u vertikalnoj kompoziciji sa svake strane stoji po šest apostola. Uz odar je Hristos sa bebom, Bogorodičinom dušom u naručju. Nabori draperija su izvučeni crtežom, a veća pažnja je posvećena tkanini koja pokriva Bogorodičin odar. Pri vrhu ikone je natpis: Obraz Uspenja presvete Bogorodice. (Rakić, 1998., 337)

33. RAZNI SVETITELJI

Autor: nepoznati ruski majstor

Vrijeme nastanka: kraj XVIII ili početak XIX vijeka

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 39 x 33 cm

Opis: Među ruskim serijskim rađenim ikonama česta je bila kompoziciona shema gdje su svetitelji prikazivani u tri horizontalna pojasa. Na ovoj ikoni u gornjem pojasu je predstavljena Bogorodica Kazanska sa Hristom, Silazak u Ad i sv. Nikola. U središnjem polju je prikazan arhanđel Mihailo sa po tri svetitelja sa strana. U donjem polju su prikazani sv. Georgije na konju, sv. Mučenik Varnava i sv. Dimitrije,

Ikona je u Tuzlu donesena iz Bijeljine. (Rakić, 1998., 338)

34. RASPEĆE HRISTOVO SA SVETITELJIMA

Autor: nepoznati ruski majstor

Vrijeme nastanka: kraj XVIII ili početak XIX vijeka

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 37,3 x 31,4 cm

Opis: U središtu ikone je naspram zvjezdanog neba predstavljeno Raspeće Hristovo, sa Savaotom u vrhu i Bogorodicom i Jovanom sa strana. U gornjem polju je predstavljena Bogorodica Kazanska sa Hristom i sv. Nikola, a u donjem konjaničke figure arhanđela Mihaila i sv. Georgija. (Rakić, 1998., 339)

35. SRETENJE HRISTOVO

Autor: nepoznati ruski majstor

Vrijeme nastanka: XIX vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 35,6 x 30 cm

Opis: Sretenje Hristovo dato je na uobičajeni način – sa sv. Simeonom Bogoprimcem koji drži malog Hrista u rukama, Bogorodicom, proročicom Anom i Josifom. Karakterističan odnos intenzivnih boja u kojima dominiraju žuta i plava, kao i drapiranje tkanine žutim potezima, bez obzira na osnovni ton, obilježavaju veliki broj ruskih ikona ovog tipa. (Rakić, 1998., 340)

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture  Bosne i Hercegovine iz  Sarajeva, br. UP-I-03-94-2 iz 1970. godine, Episkopski dvorac u Tuzli, vlasništvo Srpskopravoslavne zvorničko-tuzlanske eparahije, je bio stavljen pod zaštitu države i upisana u Registar nepokretnih spomenika kulture.

4. Istraživački i  konzervatorsko-restauratorski radovi

Eksploatacija tuzlanskih solnih ležišta je uzrokovala slijeganje terena, kao i pojavu pukotina u zidovima objekta mitropolije. Iz ekspertskog izvještaja iz 1984., saznajemo da je 1982. godine izvršena sanacija objekta. Naime, Opštinski zavod za izgradnju formira komisiju-ekspertski tim (sastavljen od građevinskih inženjera i geologa), koji, u maju 1984. godine, nakon pregleda Vladikinog dvora ustanovljava sljedeće (citirano iz  Izvještaja eksperskog tima):

„...Kroz protekli vremenski period i ovaj je objekt zbog slijeganja i deformacija tla pretrpio stanovita konstruktivna oštećenja koja su s obzirom na slabije izražen stepen bila sanirana jednostavnim postupkom zakrpavanja a mjestimično (u cilju povećanja krutosti objekta po pravcima ispoljenih pukotina) zaziđivanjem otvora vrata i prozora u glavnim nosivim zidovima.

Analizirajući terenske prilike pod objektom i oko njega da se uočiti bitno različita situacija od terenske situacije pod objektom crkve. Iako je međusobna prostorna udaljenost objekta relativno mala – objekat Vladikin dvor leži na zaravnjenom terenu koji predstavlja nožicu grebena na kojem leži objekat crkva, a proteže se u pravcu istok-zapad.

Slijeganje terena pod objektom se do sada odvijalo skoro ravnomjerno, ali uz prateću pojavu slabog nagiba terena a sa njime i objekta prema južnoj strani. Ovo naginjanje koje se javlja kao posljedica slijeganja (u pravcu težišta maksimalnih intenziteta slijeganja) uzrokuje pojavu horizontalnih vektora pomjeranja tla čije se diferencijalne veličine očituju na objektu u vidu pukotina sa maksimalnim vrijednostima u temeljnom dijelu objekta dok se prema višim etažama gube.

Uzme li se u obzir da je objekat prije dvije godine saniran bez većih konstruktivnih zahvata (zatvarenjem pukotina i zaziđivanjem otvora) a da u momentu ovoga pregleda nije posjedovao vidljivih tragova novih oštećenja pa je komisija mogla da konstatuje samo oštećenje starijeg datuma koja su vidljiva na vanjskim fasadnim zidovima u vidu vertikalnih i kosih pukotina čije prisustvo za sada ne predstavlja smetnju za normalnu upotrebu objekta.

Sa unutrašnje strane objekta Komisija nije uočila vidljivih oštećenja što se može objasniti činjenicom da je neposredno prije komisijskog pregleda izvršeno krpljenje zidova za završnom obradom (krečenje) dok su plafoni prekriveni montažnim pločama i mjestimično drvenom oblogom (lamperijom).

Na osnovu zatečenog stanja i stepena oštećenosti može se zaključiti da u sadašnjoj fazi nije ugrožena stabilnost objekta. ...“

Na crtežima fasada postojećeg stanja objekta zgrade mitropolije, iz aprila 1985. godine (Idejni projekat sanacije, Postojeće stanje, Crteži fasada Mj 1:50,  Vladikin dvor Tuzla; izradio:  Građevinski institut - Zagreb, Zagreb, 30. april 1985) ucrtan je položaj pukotina, te njihove dužine i širine kao i pravci pružanja pukotina. Prema tim nacrtima najveći broj pukotina je bio na zapadnoj strani: imale su dužinu i do cca 2 metra, te širinu i do cca 5 cm, a nalazile su se ispod prozora prizemlja, ali i u parapetima prozora prvog sprata; na sjevernoj strani pukotine su bile samo u zoni zidova do visine od cca 1 metar od tla; na istočnoj fasadi  su bile u parapetu prizemlja manje pukotine dužine cca 50-60 cm, dok su na južnoj bile ispod parapeta u prizemlju u imale dužinu do cca 100 cm.

Prema podacima Zavoda za zaštitu spomenika pri Federalnom ministarstvu kulture i sporta, 1988. godine su izvršeni sanacioni radovi na palati Mitropolije: „...1988. godine građevinari tuzlanskog „Tehnograda“ okončali su jedinstven poduhvat u zemlji – horizontiranje Vladičinog dvora i Saborne crkve. Riječ je o podizanju ili horizontiranju jedne strane crkve i dvora za 65 cm i ponovno vraćanje u horizontalan položaj. Iste godine vršeni su zahvati i  na fasadama kada su djelomično sanirane i cjelokupno prešpricane hirofom.“ (14)

5. Sadašnje stanje dobra

Uvidom u stanje na terenu, 4. juna 2007. godine, ustanovljeno  je sljedeće:

Objekt je građevinskom smislu u dobrom stanju. Na vanjskim fasadama, kao i u unutrašnjosti objekta, nisu uočene nove pukotine prouzrokovanje slijeganjem terena.

U toku uvida u stanje objekta na terenu, u toku su bili radovi sanacije enterijera objekta, kao i radovi na sanaciji fasada objekata. U uputstvima i nacrtima Elaborata „Sanacija fasada na palati Mitropolije (Vladičin dvor) u Tuzli“(15), dati su: a) Opis stanja fasada (prije izvodjenja sanacionih radova 2007), kao i b) tretman fasada, te  c) njihova koloristička obrada:

a)       „Ѕ obzirom da je objekat izložen slijeganju i raznim konstruktivnim naprezanjima, na fasadama ѕе uоčаvајu oštećenja. Površinski ѕlој hirofe se briše i propada površinska čvrstoće usljed  djelovanja atmosferilija. Fasada je djelomično otpala, djelomično је potpučena. Promjena boje na fasadi (šarena) upućuje nа prisustvo soli u podlozi. Također, postoje djelomična oštećenja od gelera.“,

b)       „Osnovni sloj - grund mora biti dobro vezan za fasadne površine koje se obrađuju i biti dovoljno čvrst za prihvatanje namjenjenog  gornjeg završnog  ѕlоја. То zahtijeva pripremu površina koje se obrađuju. Potrebno je izvršiti kompletno obijanje fasadnih površina, a zatim čišćenje. Kod podloge od opeke mora se izvršiti čišćenje svih spojnica od maltera u dubini 1 cm. Ostatak maltera očistiti čeličnim četkama.

Obrada vanjskih zidova objekta vrši ѕе u dva sloja. Prvi osnovni sloj nabacuje se preko površine koja se obrađuje (čista, određene čvrstoće i dovoljno hrapava da bi ѕе omogućila trajna veza osnovnog sloja i površine koja se obrađuje)“

c)       „Fasade objekta se boje bojama sličnim ROFIX fasadnim bojama (vanjska boja na bazi silikonske smole - Katalog SOLE 814-1; 810-3; 708-1) u dva tona u skladu sa uputstvima proizvodača. Izbor boja i tonova izvoditi prema crtežima.“

Nakon završetka radova sanacije u enterijeru objekta, objektu će ponovo biti vraćene njegove prvobitne funkcije: sjedišta Srpske pravoslavne eparhije zvorničko-tuzlanske, Eparhijskog savjeta i upravnog odbora, rezidencije episkopa, a u prizemlju objekta će biti smješten Muzej eparhije.

Ikone Eparhijskog dvora u Tuzli smještene su u Eparhijski dvor u Bijeljini.

6. Specifični rizici

Tonjenje tla.

III – ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (»Službeni glasnik BiH«, br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je utemeljena na sljedećim kriterijumima:

ZA OBJEKAT EPARHIJSKOG DVORA:

A. Vremensko određenje

B. Istorijska vrijednost

C. Umjetnička i estetska vrijednost

C. I. Kvaliteta obrade

C. II Kvaliteta materijala

C. III. Proporcije

C. IV. Kompozicija

C. VI. Vrijednost konstrukcije

D. Simbolička vrijednost

D. I. Ontološka vrijednost

D. II. Sakralna vrijednost

D. III. Tradicionalna vrijednost

D. IV. Vezanost za rituale ili obrede

D. V. Značaj za identitet grupe ljudi

E. Ambijentalna vrijednost

E. I. Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline

E. II. Značenje u strukturi i slici grada

E. III. Tradicionalna vrijednost

E. IV. Vezanost za rituale ili obrede

E. V. Značaj za identitet grupe ljudi

F. Izvornost

F. I Namjena i upotreba

F. II. Položaj i smještaj u prostoru

F. III. Duh i osjećanja

G. Cjelovitost (cjeline, područja, zbirke)

G.I. Fizička cjelovitost

G. II. Homogenost

G. III. Zaokruženost (kompletnost)

Sastavni dio ove odluke su:

-          kopija katastarskog plana, Razmjera 1:1000, kat. čestica br. 450/1, k.o. Tuzla II, izdala 2. 3. 2007. godine Služba za geodetske i imovinsko-pravne poslove, Opština Tuzla, Tuzlanski kanton, Federacija Bosne i Hercegovine

-          Prepis posjedovnog lista br. 1265 (za kat. parcele 447, 448, 450/1, 557, 3033 u vlasništvu Srpskopravoslavne crkvene opštine u Tuzli), k.o. Tuzla II, izdala 2. 3. 2007. godine Služba za geodetske i imovinsko-pravne poslove, Opština Tuzla, Tuzlanski kanton, Federacija Bosne i Hercegovine

-          fotodokumentacija:

o        fotografije postojećeg stanja Eparhijskog dvora u Tuzli snimljene su 4. juna 2007. godine; fotografisali su: etnolog Slobodanka Nikolić i arh. Emir Softić (fotografisano digitalnim fotoaparatom: Canon PowerShot S3IS), te 4. novembra 2004. godine (arh. Emir Softić fotografisano digitalnim fotoaparatom: Canon PowerShot G3)

-          Projektna dokumentacija

o        Tlocrt podruma i prvog sprata, poprečni presjek, aksonometrija. Datirano sa januarom 1911. godine; na crtežima su  potpisi, Josipa Pospišila, u lijevom uglu, te potpis Karla Pařika u blizini desnog ugla zaglavlja crteža;  Depo Arhiva Bosne i Hercegovine u Sarajevu, fascikl sa dokumentacijom br. 248-166, 1915

o        Tlocrt prvog sprata i poprečni presjek; crteži koji datiraju iz jula 1913., urađeni u Građevinskom odjeljenju Zemaljske vlade, sa potpisima: predstojnika Građevinskog odjeljenja Kuševića i Rudolfa Tönniesa, te Karla Pařika (na crtežu presjeka); preuzeto iz rada: Dimitrijević, Branka: Arhitekt Karl Pařik, doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet, Sveučilište u Zagrebu, 1989, str. 198-199, knjiga I, te knjiga II – Ilustracije, sl. XXIX.a i XXIX.b)

o        Idejni projekat sanacije, Postojeće stanje, Crteži fasada Mj 1:50,  Vladikin dvor Tuzla; izradio: Građevinski institut - Zagreb, Zagreb, 30. april 1985

o        Izvještaj o istražnim radovima za sanaciju pravoslavne crkve u Tuzli, Knjiga 3, Građevinski institut - Zagreb, Zavod za geotehniku, Zagreb, 1986

o        Elaborat „Sanacija fasada na palati Mitropolije (Vladičin dvor) u Tuzli“, Zavod za zaštitu spomenika pri Federalnom ministarstvu kulture i sporta, Sarajevo, novembar 2006.

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja Dvora Srpskopravoslavne zvorničko- tuzlanske eparhije sa pokretnim naslijeđem u Tuzli nacionalnim spomenikom BiH,  korišćena je sljedeća literatura:

1915.    Dokumentacija iz Arhiva Bosne i Hercegovine, fascikl sa dokumentacijom br. 248-166, 1915

1971.    Benković, Ambrozije: Tuzlansko područje negda i sada: s posebnim obzirom na vjerske prilike: (opus posthumum) /. - Županja ; Đakovo : 1971

1975.    Handžić, Adem: Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, izd. „Svjetlost”, Sarajevo, 1975

1977.    Srpska pravoslavna eparhija zvorničko-tuzlanska, Šematizam, Tuzla, 1977

1978.    P. Vasić, Zograf Stanoje i njegovo delo. Zbornik za likovne umetnosti, br 14, Novi Sad 1978., 325-337

1980.    L. Šelmić, Novi podaci o zografu Stanoju Popoviću. Rad vojvođanskih muzeja, br 26, Novi Sad 1980., 175-183

1982.    Dušan Kašić, Saborna crkva Uspenja Presvete Bogorodice u Tuzli. Tuzla

1989.    Dimitrijević, Branka: Arhitekt Karl Paržik, doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet, Sveučilište u Zagrebu, 1989

1998.    Hadžibegović, Iljas: Etnička struktura stanovništva Tuzle u vrijeme austrougarske vladavine (1878-1918), Prilozi Instituta za istoriju XXIII/24, Sarajevo 1988, 131-147.

1998.    S. Rakić, Ikone Bosne i Hercegovine (16-19. vijek). Beograd, 1998.

2005.    Mutevelić, Šefkija: Tuzlanske historijske minijature : historijski zapisi o Tuzli i okolini od prahistorije do kraja osmanske vladavine /Arhiv Tuzlanskog kantona – Tuzla, 2005

Dokumentacija iz arhiva Srpske pravoslavne crkve iz Tuzle

(1) O nastanku prvobitne Zvorničke eparhije zapisano je sljedeće: „U vrijeme turskih osvajanja, kada je nestalo Srebreničke mitropolije, vjerovatno je onaj dio koji je potpao pod Turke pripao ariljskom mitropolitu, a onaj koji je ostao pod ugarskom vlašću ušao je u sastav Sremske eparhije. Padom pod Turke, krajem XV i u prvim decenijama XVI vijeka, ušla je u sjeveroistočna Bosna i Mačva u sastav nove, Zvorničke eparhije, koja se teritorijalno poklapala sa Zvorničkim sandžakom i imala sjedište u Zvorniku kao sjedištu sandžaka. U sastav te eparhije ulazili su krajevi između rijeke Bosne, Save, Spreče i Majevice planine, a na desnoj obali Drine cijelo Podrinje i Brvenički kadiluk, a od 1528-1533. i Mačva“ (citat : Srpska pravoslavna eparhija zvorničko-tuzlanska, Šematizam, Tuzla, 1977, str.19, B. Nilević, Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini do obnove Pećke patrijaršije, „Veselin Masleša“, Biblioteka Kulturno nasljeđe, Sarajevo 1990.).

(2)  „šeper među direke“

(3)  „Varoš leži sjeveroistočno od tvrđave. Njena glavna ulica duga je 90 hvati i vodi u pravcu čaršije, vijugajući zatim niz dolinu. Paralelno sa glavnom ulicom idu još tri koje su ispresecane kraćim poprečnim ulicama. Jedna od ovih zove se Kolobara, jer ide pored barе (močvare). Druga od nje, poprečna zove se Pavkuša, nazvana po роtoku koji kroz nju protiče. Ostale ulice su bez naziva.

Razlikuje se samo Donja i Gornja varoš. Gornja varoš smeštena је u podnožju brda. Donja varoš je većim delom kompaktno izgrađena kuća do kuće, i ograda do ograde. Ostala su samo dva šira prostora sa močvarom koja se nikada ne presušuje. Na kraju Donje varoši ispred močvare nalazi se pravoslavna crkva sa mitropolijom i školom.“ (preuzeto iz: Pavel Apolonović Rovinski: Zapažanja za vrijeme putovanja po Bosni 1879. godina, Sankt-Peterburg, 1880).

(4)  „...Pošto će se potpisani za nekoliko dana već oko 20. decembra t. g. - useliti u novu Palaču odnosno 1. kat iste,  te pošto mu je u tu svrhu potreban namještaj  bar za neke prostorije  samo -  to je slobodan umoliti da bi mu se dozvolilo da od novca 20.000 K, što se nalazi  kod ovdašnje okružne oblasti u Tuzli - nabaviti može odmah bar najnužnije stvari, a to su za ove sobe namještaj:

1)       Mitropolitska pisaća soba,

2)       Soba za primanje,

3)       4 sobe namještaja za mlađe (sluga, kuharica, kočijaš, djevojka)

4)       Veš i posteljina za mlađe, te stoljnjaci, salvete i dr. za ručaonicu  i

5)       Kuhinjski  namještaj.

Potpisani najučtivije umoljava visoku Zemaljsku vladu, da bi imala dobrotu odmah izdati privolu i naredbu ovdašnjem tehničkom odjeljenju okružne oblasti za nabavku gore izloženih stvari.“

(5) „ U rješenju dopisa od 12. decembra 1915 stavlja se Vašem Visokopreosveštenstvu do znanja slijedeće: Zemaljska vlada rukovogjena željom da rezidenciju u Tuzli uredi lijepo i za reprezentaciju, kako po spoljašnosti tako i unutarnjosti, nalazi, da vrijeme za nabavu namještaja nije sad zgodno, jer usljed prometnih poteškoća namještaj bi se morao od domaćih tvrdki nabaviti, dakle bez obzira na svojevremeno ustanovljeni sastav koji bi slogu zgrade odgovarao.

Preporučuje se zato da za vrijeme dok Vaše Visokopreosveštenstvo zbog nedovršenosti zgrade bude samo jedan dio prostorija upotrebljavala, ove uredi sa postojećim namještajem koji je u Vašoj upotrebi- Time će se ujedno izbjeći da se novi namještaj bez potrebe ne šteti i ne kvari, a toga se bojati, jer kod svršavanja zaostalih radova na zgradi dizaće se prašina.. i namještaj bi se morao usljed toga češće premještati.

Novi namještaj, prema narudžbi iz 1914, koji će slogu zgrade odgovarati, moći će se bez opasnosti smjestiti istom onda kad zgrada bude potpuno gotova. Do toga vremena mogao bi i poduzetnik svoje obaveze prema sklopljenom ugovoru potpuno ispuniti.“

(6)  „ Usmeno od strane g. Šifnera, nadinžinjera okružne oblasti u Tuzli upitan kakve bih još želio stvari, da se za novu Palaču nabave, izjavljujem:

Pošto mi Zemaljska vlada do danas, a nakon 9 mjeseci još nije refundirala:

650 K                     račun Franka Davida, nadopuna moleraja

260 K                     račun Firme I. R. Jovanovića, ćilimi

182.80 K račun Fridmana,  ograda dvorišta   

166 K                     račun Kloude, za kućni telefon

1.170 K   račun Ilariona Radonića, za spavaću sobu

Svega 2428.80 K

To u prvom redu molim, da mi se ta svota odmah isplati, jer nije pravo da moj lični novac u tolikoj svoti leži u tuđoj zgradi beskamatan. Napominjem da sam morao još i 100. K platiti kamata ovdašnjem trgovcu Jozefu Vajsu, zato što mu još nikako nije isplaćena svota za nabavku od Štiglica poručenih za novu Palaču i liferovanih već prije 4-5 mjeseci stvari (veš i za ručaonicu). I tu sam oštećen za 100. K bez ikakve moje krivice i bez potrebe.

Kad mu sve ovo visoka Zemaljska vlada učini i novac mi gornji isplati, onda se tek može nabaviti za Palaču:

1 tepih u salon,

1 tepih u trpezariju,

1 tepih u Mitropolitovu spavaću sobu,

2 tepiha u dvije gostinjske sobe,

Lauftepih na stepenice koliko je potrebno,

Komplet umivaći pribor za Mitropolitovu kancelariju,

Rolete u špajzu (gornji i donji) i u klozet. Tako isto u velikoj Sali na vratima i prozorima,

Kratke tepihe u zahodima i

Lauftepih u hodniku, što u kuhinju vodi.

Ako Zemaljska vlada isplati i meni dugujuću svotu i želi u isto doba i druge stvari nabaviti, to joj izričem svoju najtopliju hvalu.“

(7) Podatak je preuzet iz kopije Elaborata  „Sanacija fasada na palati Mitropolije (Vladičin dvor) u Tuzli“, Zavod za zaštitu spomenika pri Federalnom ministarstvu kulture i sporta, Sarajevo, novembar 2006.

(8) Nedremano oko se sreće iznad kompozicije Blagovijesti na Longinovom ikonostasnom nadverju  u Lomnici, Radulovom na fragmentu iz riznice Stare crkve u Sarajevu, Tujkovićevom iznad đakonikona Stare crkve u Sarajevu. (Rakić, 1998., 38) O razvoju teme  Nedremano oko i ikonografiji, sa popisom starije literature kod B. Todi}, Anapeson, Iconographie et signification du theme, Byzantion LXIV, Bruxelles 1994,134-165

(9) Tujkovićevo nadverje na centralnom nadverju Stare crkve u Sarajevu. (Rakić, 1998., 38)

(10) Od sredine XVIII vijeka u karlovačkoj mitropoliji su rušena stare, skromnije, a podizane nove barokne crkve. U njih su stavljani raskošni ikonostasi sa slikama prvih školovanih srpskih baroknih slikara, čija se snaga i neposrednost umjetničkog izraza često nije mogla ni porediti sa demontiranim zografskim ikonostasima. (Rakić, 1998., 150)

(11) Malobrojni sačuvani ikonostasni fragmenti iz XVIII vijeka pokazuju skromni duborez kome se više ne poklanja velika, ili gotovo nikakva pažnja. Uobičajeno je za to vrijeme da se koristi jednostavna, plitka duborezna ornamentika. (Rakić, 1998., 54)

(12) Na neštinskom nadverju držao se uobičajene ikonografije i na tom mjestu naslikao arhanđela Mihajla. (Rakić, 1998., 150)

(13) U okolini Rudnika i Čačka tokom druge i treće decenije XIX vijeka radila su dva domaća zografa čija je radionica bila u Brusnici: Dimitrije Moler Prusnicki i Risto Moler Nikolić.m Njihove ikone otkrivene su u nizu drugih crkava – u Gorobilju, Jarmenovcima, Šatornji i Šopiću. One pokazuju čvrstu vezu sa kasnovizantijskom ikonopisnom tradicijom i njenim shematičnim ikonografskim i kompozicionim rješenjima. Risto Nikolić potpisao se 1837. godine na ikoni Hrista iz crkve u Ostružnici, a ostavio je i brojne ikone u Ripnju, Vraćešnici, Šatornji, Topčideru, manastiru Slanci i drugim crkvama u Srbiji. Svrstavan je među bolje majstore ikonopisnog slikarstva Kneževine Srbije Miloševog vremena (1815. do 1848. godine). Ponikao je iz dobre ikonopisne radionice u kojoj su nastala najbolja djela zografske umjetnosti ovog doba. Prema nekim podacima on je već 1838. godine živio u Beogradu. Ikona sv Trojice donesene je u Tuzlu iz Zvornika. (Rakić, 1998., 179-181)

(14) Elaborat „Sanacija fasada na palati Mitropolije (Vladičin dvor) u Tuzli“, Zavod za zaštitu spomenika pri Federalnom ministarstvu kulture i sporta, Sarajevo, novembar 2006.

(15) Elaborat je izradio Zavod za zaštitu spomenika pri Federalnom ministarstvu kulture i sporta, Sarajevo, novembar 2006.