Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 36/07.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovi člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 16. do 22. januara 2007. godine, donijela je
O D L U K U
I
Graditeljska cjelina – Čaršijska (Gazi Ferhad-begova) džamija u Tešnju proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik se sastoji od: džamije, Ferhad-begovog turbeta, bunara i harema.
Nacionalni spomenik nalazi se na k.č. broj 966, k.o. Tešanj, opština Tešanj, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini («Službene novine Federacije BiH», br. 2/02, 27/02 i 6/04).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuju se sljedeće mjere zaštite koje se odnose na prostor definisan u tački I stav 3 ove odluke:
- dozvoljeni su isključivo konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i one koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine.
IV
Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.
V
Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.
VI
Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine, opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).
VIII
Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
IX
Danom donošenja ove odluke, briše se sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske», broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH», broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH», broj 4/03), nacionalni spomenik upisan pod rednim br. 617. i 619.
X
Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.
Broj: 07.2-2-248/04-4
17. januara 2007. godine
Sarajevo
Predsjedavajuća Komisije
Ljiljana Ševo
O b r a z l o ž e n j e
I – UVOD
Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2, stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Čaršijske (Gazi Ferhad-begove) džamije u Tešnju i Gazi Ferhad-begovog turbeta na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim br. 617. i 619.
U skladu sa odredbama zakona, a na osnovu člana V stava 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U toku vođenja postupka izvršen je uvid u:
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama i radovima na dobru, itd.,
- uvid u sadašnje stanje objekta,
- kopiju katastarskog plana,
- istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u sklopu ove odluke.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Čaršijska (Gazi Ferhad-begova) džamija je situirana u centru starog Tešnja - Tešanjskoj čaršiji. Parcela na kojoj je izgrađena oivičena je ulicama Trg oslobođenja sa istočne i Šehagića prolazom sa zapadne strane.
Nalazi se na k.č. br. 966, opština Tešanj, Tešanj, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Istorijski podaci (1)
U Bosni i Hercegovini postoje ukupno četiri potkupolne džamije koje se prema imenu njihovog osnivača, nazivaju Ferhadijom. To su džamije u Banjaluci, Sarajevu, Tešnju i Žepču.
Dok je ličnost Ferhad-bega Sokolovića(2), osnivača banjalučke džamije, danas dobro poznata, dotle o osnivačima ili osnivaču ostalih triju džamija postoji vrlo malo podataka. Tek u novije vrijeme došlo se određenih informacija o graditelju sarajevske Ferhadije. Tako Mujezinović pretpostavlja da je njen osnivač bosanski namjesnik Ferhad-beg Vuković Desisalić(3).
Kao uporište za datiranje tešanjske džamije, tačnije približnu godinu njene izgradnje, može poslužiti natpis na sarkofagu njenog osnivača Ferhada, sina Skenderova, na kojem je ispisan datum njegove smrti – 29.1.1568. (975. H) godine(4).
Prema nekim izvorima(5), Čaršijska džamija je građena 1564. godine i njen osnivač, Ferhad-beg je od 1526. godine bio čifluk-sahibija grada Tešnja. Nakon Mohačke bitke koja se desila 29. avgusta 1526. godine, on je jedno duže vrijeme bio nastanjen u gradu i bio imenovan nadzornikom Gazi Husrev-begova vakufa utemeljenog na lijevoj obali rijeke Usore. Tom prilikom utemeljio je svoj vlastiti vakuf smješten na desnoj obali rijeke u koji je uvakufio: džamiju, medresu, karavan-saraj i 32 dućana, dva vrta i kuću. O tome svjedoči prepis njegove vakufname čiji prepisivač je bio tešanjski kadija izvjesni Abdulkerim(6). (Podaci iz Kartona objekta Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta).
U svojoj dugoj istoriji džamija je više puta stradala, a zna se da je zapaljena prilikom pohoda Eugena Savojskog 1697. godine.
Mujezinović kao godinu njene obnove, na osnovu teksta koji se nalazi iznad ulaznih vrata, navodi 1300. H (1882.-83) godinu.
U Elaboratu koji je 2001. godine uradio Zavod za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog minstarstva kulture i sporta, na osnovu istraživačkih radova obavljenih iste godine, ustanovljeno je da je prilikom čitanja natpisa došlo do greške u čitanju jednog znaka i da je tačna godina obnove džamije 1200. H (1785/86). (Podaci iz Elaborata).
O izgledu džamije postoji vjerovanje da je izvorno bila pokrivena zidanom kupolom. Đoko Mazalić je istog mišljenja. On navodi podatak da je sa kupola tešanjske džamije u Prvim svjetskom ratu bio skinut olovni krovni pokrivač i da je nakon toga kupola počela propadati, nakon čega je konstruisan drveni krov na četiri vode(7).
Prema podacima Zavoda, pred mihrabom su se nalazila četiri svijećnjaka urađena od bakra. Na jednom od njih je bio zapis na kome je pisalo da su svijećnjaci 1891. godine zavještani od strane izvjesne Have, kćeri Firuzbegove, supruge dobojskog kapetana Hamza-bega.
Džamija je pretrpjela teška oštećenja u posljednjem ratu u Bosni i Hercegovini.
2. Opis dobra
Graditeljska cjelina se sastoji od džamije i harema sa Ferhad-begovim turbetom.
Džamija
Čaršijska (Gazi Ferhad-begova) džamija pripada tipu džamija sa unutrašnjom drvenom kupolom, sa otvorenim spoljnim trijemom i prislonjenim kamenim minaretom. Džamija ima pravougaonu osnovu dimenzija 10,50 x 14,52 metara.
Sa prednje – sjeverozapadne strane nalazi se trijem sa sofama dimenzija 10,48 x 4,30 metara. Konstrukcija trijema oslonjena je na sjeverozapadni zid džamije i osam drvenih stubova kružne osnove koji su oslonjeni na baze kvadratične osnove. Dimenzije presjeka stubova su različite, ali njihova širina u prosjeku iznosi 14 cm. Na vrhu stubova je bogato dekorisan drveni jastuk. Stubovi su do 2001. godine bili sakriveni daščanom oplatom. Stubovi u trijemu formiraju tri traveja, od čega su dva bočna širina od 3,85 do 4,00 metara, dok je srednje polje kroz koje služi za ulaz u džamiju širine 2,73 metra. Visina trijema do vijenca iznosi 4,75 metara. Svi drveni elementi – stubovi i horizontalne grede, nastali su u posljednjoj velikoj obnovi džamije. Sofe su građene od komada lomljenog kamena sa krečnim malterom i uzdignute su za oko 60 cm od nivoa dvorišta.
Na zidovima sofa 2001. godine otkriveno je arabeskno slikarstvo, kao i motivi čempresa izvedeni na najstarijem sloju maltera. Na arabeskama su prikazane predstave stilizovanih floralnih motiva u hataji i rumi stilu(8). Nalazi su dobro očuvani s obzirom na vrijeme nastanka i kasnije intervencije, pošto postoji velika vjerovatnoća da su neke manje površine ili retuširane ili su promijenile izgled usljed djelovanja vatre. Slikani slojevi su simetrično ukomponovani u prostoru i prilagođeni su arhitektonskom rješenju ulazne fasade.
Na sredini trijema pozicioniran je bogato dekorisan portal koji prema opštoj koncepciji i tipološkim odlikama pripada prvoj grupi portala (podjela po A. Andrejeviću). Izvučen je iz ravni džamijskog zida za cca. 0,20 m. Portal svojom širinom zauzima cjelokupan prostor između sofa. Od ravni zida je odvojen jednostavnim vijencem i okvirom širine 40 cm. Ulaz u džamiju naglašen je dekorisanim kamenim dovratnicima koji su u gornjem dijelu presvedeni segmentnim lukom. I dovratnici i nadvratnik su bogato ukrašeni floralnim motivima, tako da se u vrhu nadvratnika i na sredini segmentnog luka nalaze rozete slične onima koje se nalaze na sarkofagu Ferhad-bega u haremu džamije. Vrata su dvokrilna, drvena, takođe bogato dekorisana.
Nad glavnim ulazom u džamiju nalazi se natpis ispisan crnim tušem na krečnoj podlozi koji glasi:
„Allah je jedan, a Muhammed je njegov Poslanik. Godina obnove 1300.“ (1882/83)(9).
Niša je sa unutrašnje strane u uglovima ukrašena bojenom stalaktitnom dekoracijom.
Centralni molitveni prostor džamije je pravougaonog oblika dimenzija 9,05 x 13,10 metara i zauzima površinu od 118,60 m². Ovaj prostor je pokriven drvenom kupolom čiji prečnik iznosi preko 8,75 metara i tri manje, takođe drvene kupole smještene iznad mahvila.
Centralna kupola je oslonjena na hatule sjeveroistočnog, jugoistočnog i jugozapadnog zida. U istočnom i južnom uglu objekta oslonjena je na dijagonalno položene grede presjeka dimenzija 16/16 cm.
Na oko 1/3 raspona džamije poprečno je položena drvena podvlaka kojom je graditelj dobio kvadratnu osnovu neophodnu za konstrukciju kupole. Podvlaka je osim na bočne zidove objekta, oslonjena na stubove mahvila. U enterijeru su na ovaj način dobijene ugaone trompe, koje su u zonama ispod srednjih kriški naglašene u drvetu izvedenim stalaktitima. Centralna kupola je iz konstruktivnih razloga dodatno obješena za krovnu konstrukciju željeznim trakama. U centralnoj kupoli su sa donje strane vidiljive kuke koje su ranije nosile luster. Kuke su radijalno poredane u tri reda(10).
Širina bočnih kupola u prečniku iznosi 2,40 metara, dok je širina srednje u prečniku 3,40 metara. Konstrukcija na koju se oslanjaju ove kupole je slična konstrukciji velike kupole.
Kupole su izrađene od lučnih, ručno obrađenih pritesanih drvenih elemenata dimenzija cca 5/9 cm oko kojih je izveden pleter od drvenih traka, koji je ispuna ove konstrukcije, preko koga je nanesen glineni malter. Na kupolama su sa gornje strane postavljeni glineni akustični lonci.
Uz sjeverozapadni zid džamije nalazi se mahvil dimenzija 9,05 x 4,15 metara. U sredini mahvila se nalazi prostor za mujezina širine 1,80 metara koji je konzolno izbačen 60 cm. Nosiva konstrukcija mahvila je sa jugoistočne strane oslonjena na horizontalnu drvenu gredu i četiri drvena stuba i na hatule koje se nalaze u sjeverozapadnom zidu i dva polustuba. Stubovi su završeni drvenim jastucima koji su obrađeni na isti način kako i jastuci spoljnih stubova, što može navesti na zaključak da su nastali u istom periodu. Pristup mahvilu omogućen je zavojitim drvenim stepeništem širine 85 cm koje se nalazi u zapadnom uglu džamije.
Mihrab džamije smješten je tačno na sredini čeonog zida i nalazi se u ravni sa podom džamije. U odnosu na ravan džamijskog zida izvučen za cca. 35 cm. Širina mihraba iznosi 2,60 m, dok je njegova visina cca. 3,50 m. U sredini mihraba nalazi se polukružna niša. Otvor niše je završen stalaktitnim ukrasima poredanim u pet redova, a koji se postepeno sužavaju tako da zatvaraju udubljenje niše. Ivice mihraba čini kameni okvir sa jednostavnom profilacijom. Na mihrabu je otkriveno pet slojeva maltera, kao i nekoliko tankih krečnih podloga. Mihrab je sagrađen od kamenih blokova vrlo loše obrade, dok su stalaktitni ukrasi isklesani od kamena. Na njima su uočeni tragovi od gorenja. Mihrab je prebojen masnim bojama – žutom, smeđe - ljubičastom, plavom...
U istočnom uglu džamije se nalazi drveni ćurs, dok je u južnom minber takođe od drveta. Zidovi su u enterijeru malterisani krečnim malterom(11).
Prozorski otvori na džamiji raspoređeni su u dva horizontalna reda. Na jugoistočnoj i sjeverozapadnoj fasadi izvedena su po dva para, dok su na ostale dvije fasade izvedena po tri para prozorskih otvora. Prozorski otvori u donjoj zoni imaju pravougaon oblik dimenzija 77 x 110 cm, dok su prozori u gornjoj zoni završeni formom polukružnog luka. U enterijeru je, na osnovu sondi uzetih 2001. godine, ustanovljeno da su današnje dimenzije prozorskih otvora znatno smanjene u odnosu na izvorno stanje. Izvorne dimenzije donjih prozora iznose 100 x 130 cm. Dimenzije gornjih prozora iznose 79 x 139 cm. Na sjeveroistočnoj strani objekta vidljivi su obrisi otvora kojim se pristupalo mahvilu, a koji je u nekoj od intervencija zazidan(12).
Džamija je građena od pritesanih kamenih blokova nejednakih veličina i srednje precizne obrade. Jedino je ulazna – sjeverozapadna fasada omalterisana. Debljina zidova džamije iznosi oko 80 cm.
U jednoj od čestih intervencija na objektu, spojnice između kamenih blokova su dodatno naglašene i bojene, tako da struktura zida izgleda teško i nezgrapno. Ispod krovne strehe sa sve četiri strane objekta se nalazi lučni daščani pokov koji je prekinut samo na mjestu na kome se nalazi minaret.
Objekat džamije je u cjelini pokriven četvorostrešnim krovom. Do 2001. godine kao krovni pokrivač je služio obični crijep sa žlijebom. Intervencijom koja se desila 2003. godine džamija je pokrivena biber crijepom.
Minaret:
Visina minareta džamije iznosi 27 metara (17 metara do šerefe). Postolje minareta je poligonalno i njegova širina iznosi 2,30 metara. Šerefe minareta je podijeljeno na pet horizontalnih pojaseva. Dva srednja pojasa su bogato dekorisana sa stalaktitima dok kompoziciju završava tordirana traka položena ispod same kamene ograde. Visina iznosi iznosi 90 cm. Minaret je završen konusnim šiljatim krovom sa alemom. Ulaz u minaret se nalazi u objektu džamije.
Harem džamije
Oko Ferhadije, sa tri njene strane nalazi se manje groblje sa dvadesetak nišana. Najstariji datirani spomenik je
Turbe Ferhada, sina Skenderova
Na istočnoj strani kompleksa džamije nalazi se Ferhadovo turbe. Spomenik sa sarkofagom podignut je na platou dimenzija 4,50 x 3,50 metara. Plato je popločan kamenim pločama i sa zapadne strane je zbog denivelacije terena podignut za 50-70 cm. Sarkofag je izgrađen od precizno klesanih kamenih ploča. Njegove dimenzije iznose 1,90 x 0,80 metara, dok je visina sarkofaga 1,20 metara. Sve četiri bočne strane bogato su dekorisane motivima kružnica unutar kojih su uklesane rozete, Sulejmanov muhur (Solomonov pečat) i niz ispresijecanih kružnica. Ove dekoracije raspoređene su tako da se na užim stranama sarkofaga nalazi po jedan, a na dužim stranama sarkofaga po dva ornamenta.
Uzglavni nišan napravljen je od mermera sa tubanom u gužve i prevojem preko turbana. Nišan ima kvadratnu osnovicu dimenzija 13 x 13 cm, a njegova visina iznosi 1,50 metara.
Na nišanu je uklesan natpis na arapskom jeziku koji je smješten u dvanaest pravougaonih polja sa sve četiri strane. Veličina polja iznosi 11 x 13 cm.
Natpis glasi:
„Umrli i upokojeni ...(oštećeno) kojemu je potrebna božija milost...(oštećeno) Ferhad, sin Skenderov, umro 29. časnog mjeseca redžeba godine 975“
(1.1. - 30.1.1568).
Tekst je bio vidno oštećen tako da su tri polja na nišanu bila vrlo teško čitljiva(13).
Nišan Ibrahim-age
Sa dvije strane nišana manjih dimenzija sa jednostavnim turbanom u gužve, isklesan je natpis u rimovanoj prozi na turskom jeziku. Mezar najvjerovatnije pripada dizdaru tešanjske tvrđave (Mujezinović, str. 254).
Natpis glasi:
„Preselio je 1180 (1766), Neka ga
Allah primi svojoj milosti,
Ibrahim-agu Bože pomiluj.
(Posjetioče) sjeti se umrlog sa
Fatihom
I danonoćnim citiranjem Kur'ana.
Za božije zadovoljstvo učini
Dobro umrlom.“
Ostali natpisi na nišanima uz džamiju pokazuju da su ovdje sahranjeni još i:
- Mustafa, sin Mehmed-agin 1200. (1785/86)
- Mehmed Nago, sin Osmanov, 1200. (1785/86)
- Ebu Bekir ef., sin Mešića Hadži Ibrahima, 1211. (1796)
- Abdulah, sin Mustafin, 1245. (1829)
- Ferhad Salih, sin Abdulahov, 1270. (1853).
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Prostornim planom BiH iz 1980. godine nišani Ferhada sina u Tešnju valorizovani su u I kategoriju.
Čaršijska (Gazi Ferhad-begova) džamije u Tešnju i Gazi Ferhad-begovo turbe u Tešnju nalaze se na Privremenoj listi nacionalnih spomenika BiH, pod rednim br. 617. i 619.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
O intervencijama koje su se odvijale na objektu 1785/86, odnosno 1882/83. godine nema podataka.
Godine 1958. izvršeni su radovi na Ferhad-begovom turbetu. Tom prilikom je urađeno sljedeće:
- odstranjivanje željeznih obručeva i opruga na nišanu;
- kroz sredinu nišana probušena je rupa promjera 20 mm u koju su postavljeni željezni klinovi koji su povezani rastopljenim olovom;
- izvršeno skraćivanje nišana;
- prepukli dijelovi nišana spojeni cementnim malterom, a površina nišana na konzerviranim dijelovima sa spoljašnje strane prevučena smjesom veziva i kamenog brašna.
Godine 2000. urađen je Izvještaj o stanju objekta koji je uradio prof. dr Hamid Dolarović u kome je navedeno sljedeće:
- Zidovi objekta su debljine 0,80 metara;
- Na zidovima postoje manja oštećenja u vidu vertikalnih pukotina;
- Na strani minareta se pojavila veća vertikalna pukotina širine oko 3 cm. Na tom mjestu je izvršeno sondiranje do dna temelja i ustanovljeno je da se pukotina ne nastavlja kroz temelj objekta;
- Pukotine su starijeg datuma i posljedica su neravnomjernog slijeganja terena.
Kao preporuka ovog izvještaja navedeno je da nema potrebe za preduzimanje bilo kakvih sanacionih radova na zidovima i temeljima osim zapunjavanja pukotina malterom.
Godine 2000. urađeni konzervatorsko-restauratorski radovi na Ferhad-begovom turbetu. Ovom prilikom urađeno je sljedeće:
- izvršeno označavanje fragmenata,
- izvršena njihova demontaža,
- izvršena sanacija podloge nabijanjem gline,
- izvršena sanacija kamenog platoa sa izmjenom dotrajalih i teško oštećenih kamenih ploča,
- izvršeni radovi na čišćenju ploča sarkofaga,
- izvršena montaža ploča,
- izvršena rekonstrukcija nišana.
Istraživački radovi koje je obavio Zavod za zaštitu spomenika 2001. godine, dali su odgovore na neka od pitanja vezana za ovaj objekat.
Većina istraživanja obavljena je na osnovu opservacije konstruktivnog sistema objekta - temelja, zidova i krova, kao i na osnovu sondažnih presjeka koji su uzeti na karakterističnim mjestima u dubini do kamenih blokova.
Na ovaj način ustanovljeno je da postoji više slojeva krečnih maltera, što govori da je džamija obnavljana u više navrata. Na unutrašnjim zidovima otkrivena su ukupno četiri sloja.
Najstariji malter je postavljen direktno na kamene blokove. Pronađen je na površinama zidova na visini do sfernih trouglova, na fasadnom zidu u sofama, te na mihrabu i portalu džamije.
Malter je sastavljen od kreča, agregata i sitne pljeve. Vrlo je lagan i porozan, a samim tim i higroskopan. Na cijeloj površini u enterijeru malter je izgorio u dubini od nekoliko milimetara, što dokazuje da je malter stariji od vremena kada je džamija zapaljena. Najvjerovatnije je riječ o požaru iz 1697. godine jer podaci o kasnijim požarima nisu poznati.
Preko ovog sloja maltera postavljen je drugi sloj maltera, koji se sastoji od kreča, agregata i tankih stabljika konoplje, koja se u XVII i XVIII vijeku često dodavala za poboljšanje njegovih osobina.
Na sondiranim površinama u enterijeru na najstarijem sloju maltera nisu pronađene nikakve dekoracije.
Dekoracije su vidljive na posljednjim slojevima maltera. Radi se o bordurama koje se protežu oko prozorskih otvora na prozorima iz donjeg horizontalnog pojasa. Ove dekoracije su izvedene šablonima.
Najviše intervencija je bilo na mihrabu, gdje je otkriveno ukupno pet slojeva maltera. Profilacije na okviru mihraba su izvedene u krečnom malteru u dosta debelom sloju.
Na zidovima sofa, na najstarijem sloju maltera otkriveno je arabeskno slikarstvo, kao i motiv čempresa.
Na portalu su izvedene manje sonde na središnjem luku lijevo od tariha. Na ovom mjestu je ustanovljeno arabeskno slikarstvo.
Na gornjim zonama zidova nisu pronađeni elemeni koji bi ukazali na postojanje zidane kupole (ostaci trompi ili nekih drugih konstruktivnih elemenata).
Sondiranjem zidova oko prozorskih otvora utvrđeno je da današnja svijetla širina i visina ne odgovaraju izvornom stanju. Usljed nepoznatih razloga došlo je do njihovog smanjenja.
Džamija je nekoliko puta mijenjala svoj unutrašnji i spoljašnji izgled – veličinu mahvila, dimenzije i oblik otvora i slično.
Na osnovu istraživačkih radova predložene su mjere sanacije koje su sadržavale sljedeće:
- Izradu drenažnog sistema oko objekta u cilju odvođenja podzemnih i oborinske vode od objekta;
- Skidanje svih drvenih elemenata (drvena lamperija) u sofama radi otkrivanja izvorne konstrukcije stubova, jastuka i greda;
- Otkrivanje otvora na sjeveroistočnoj strani i njegova prezentacija;
- Skidanje maltera iz spojnica, čišćenje spojnica i ponovno dersovanje;
- Uklanjanje neadekvatnih dodataka od betona – prozorskih okvira...;
- Skidanje oštećenog daščanog pokova sa strehe džamije i njegova zamjena;
- Izrada instalacije podnog grijanja;
- Izrada drvenih klupica na prozorima;
- Zamjena krovne konstrukcije i postavljanje biber crijepa;
- Premazivanje kupola glinenim malterom;
- Izrada oluka;
- Izrada trotoara oko objekta,
- Izrada i postavljanje alema;
- Izrada gromobranske instalacije;
- Izrada novih vrata na minaretu;
- Rekonstrukcija lustera.
- Odstranjivanje svih naknadnih slojeva maltera do najstarijeg sloja pod nadzorom konzervatora sa ostavljanjem presjeka na karakterističnim površinama;
- Odstranjivanje svih naknadno nanesenih slojeva na mihrabu u cilju otkrivanja autentičnih dijelova, što bi za posljedicu imalo vjernu restauraciju provobitnog mihraba;
- Konzervatorsko-restauratorske radove na krečnom malteru i arabeskama.
U toku 2002. godine na objektu su izvršene sljedeće intervencije:
- Izvršeni radovi na spoljašnjem uređenju džamije;
- Izvršena zamjena stolarije;
- Izvršena rekonstrukcija krova;
- Izvršeni radovi na sofama – zamjena drvenih stubova;
- Izvršeni radovi na drenaži.
5. Sadašnje stanje dobra
Uvidom u stanje na terenu ustanovljeno je da se objekat nalazi u građevinski dobrom stanju i da nema posebnih opasnosti, odnosno specifičnih rizika kojima bi bio izložen. Uočeno je da su na objektu, usljed nepreduzimanja mjera zaštite i spore procedure u vezi sa dobijanjem sredstava za sanacione radove, na objektu izvršene određene intervencije koje su u suprotnosti sa mjerama predviđenim u Programu sanacionih radova. Ovo se prije svega odnosi na radove u sofama gdje je izvršena zamjena svih drvenih stubova iako za to nije postojala potreba, jer su stubovi koji su ranije postojali, većinom bili u dobrom stanju.
Da bi se spriječile dalje ovakve aktivnosti, a pošto su sredstva za restauratorske radove odobrena i operativna, potrebno je da se što prije pokrene aktivnost za radove u enterijeru objekta i kasniju izradu Plana održavanja objekta.
6. Specifični rizici
Nema.
III - ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom («Službeni glasnik BiH», br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:
A. Vremensko određenje
B. Istorijska vrijednost
C. Umjetnička i estetska vrijednost
C. I. Kvalitet obrade,
C. II. Kvalitet materijala,
C. II. Proporcije,
C. IV. Kompozicija,
C. V. Vrijednost detalja,
C. VI. Vrijednost konstrukcije.
D. Čitljivost
D. II. Svjedočanstvo o istorijskim mijenama,
D. IV. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru.
E. Simbolička vrijednost
E. I. Ontološka vrijednost,
E. II. Sakralna vrijednost,
E. III. Tradicionalna vrijednost,
E. IV. Vezanost za rituale ili obrede,
E. V. Značaj za identitet grupe ljudi.
F. Ambijentalna vrijednost
F. I. Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline,
F.II. Značenje u strukturi i slici grada,
F.III. Objekat ili skup objekata je dio cjeline ili područja.
Sastavni dijelovi ove odluke su:
- Kopija katastarskog plana;
- Posjedovni list;
- Fotodokumentacija;
o Fotografije Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH, uradio Mirzah Fočo,
o Fotografije urađene od strane Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta;
- Grafički prilozi;
o Elaborat urađen od strane Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta:
1. Osnova prizemlja M 1:100, uradili L. Abdijević i M. Fočo,
2. Osnova – nivo mahvila M 1:100, uradili L. Abdijević i M. Fočo,
3. Osnova krova M 1:100, uradili L. Abdijević i M. Fočo,
4. Presjeci M 1:100, uradili L. Abdijević i M. Fočo,
5. Fasade M 1:100, uradili L. Abdijević i M. Fočo.
Korišćena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja korišćena je sljedeća literatura:
1959. M. Mujezinović, Konzervacija nadgrobnog spomenika Ferhada, sina Skenderova, Naše starine VI, 1959.
1981. Ayverdi, Ekrem Hakki, Avrupa'da Osmanli mimari eserleri, Yugoslavya, Istanbul 1981.
1983. Redžić, Husref, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, Sarajevo.
1990. Bećirbegović, Madžida, Džamije sa drvenom munarom u BiH, Sarajevo 1990.
1997. Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine II, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 1998.
2005. Mehmedović, Ahmed, Gazi Husrev-beg i njegove zadužbine, Sarajevo 2005.
(1) Više istorijskih podataka o Tešnju moguće je pronaći u odlukama o proglašenju graditeljske cjeline Stari grad Tešanj i istorijske građevine Eminagića konak.
(2) Više podataka u odluci o proglašenju Ferhadije džamije u Banjaluci nacionalnim spomenikom BiH.
(3) Ferhad-beg, osnivač Ferhadije džamije u Sarajevu, čije ime je sačuvano u hronogramu iznad ulaznog portala džamije, osoba je za koju se pretpostavlja da je identična sa istorijskom figurom bosanskog sandžak-bega Ferhad-bega Vukovića, koji svoje geneaološko porijeklo vuče iz poznate srednjovjekovne porodice Vukovića-Desisalića. Bio je značajan državnik Osmanlijskog carstva, a u vrijeme od proljeća 1568. godine i vjerovatno sve do 1572. godine, i sandžak-beg Bosanskog sandžaka.
(4) Cjelokupan tekst sa sarkofaga se nalazi u dijelu 2.Opis dobra
(5) U podacima koji su navedeni u Elaboratu Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta ne navodi se izvor koji objekat datira u ovu godinu.
(6) Zahvaljujući ovim vakufima i njihovim vakifima, Tešanj počinje napredovati u gospodarskom, kulturnom i komunikacijskom pogledu (Alić, Brkić, str. 19,20).
(7) Vidjeti dio 4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi na objektu
(8) Prema sačuvanim ostacima crteža izvedenog crnom bojom, odnosno poteza kista, može se zaključiti da je riječ o majstoru koji dobro poznaje klasično arabeskno slikarstvo.
(9) Mujezinovićev tekst
(10) Raspored i broj kuka pokazuje da je luster koji se ranije nalazio u objektu bio vrlo težak i raskošan.
(11) O sastavu maltera vidjeti u dijelu 4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi.
(12) Prema riječima starijih ljudi ovog džemata, ovim ulazom koristile su se žene. Pristup mahvilu bio je omogućen skromnim drvenim stepeništem sa manjim podestom pri samom vrhu.
(13) Upoređenjem ovog teksta sa sličnim tekstovima iz istog perioda moguće je odgonetnuti šta je u njima napisano. Tako je u prvom polju mogla stajati riječ „eš šehid“, što bi značilo da je Ferhad poginuo. U sljedećem oštećenom polju svakako je pisalo „teala“ (uzvišeni) kao atribut riječi „Allah“. U trećem praznom polju trebalo bi biti označeno zanimanje odnosno položaj Ferhadov.
|
