Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 99/06.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 4. do 10. jula  2006. godine donijela je

O D L U K U

I

Istorijski spomenik – Sahat-kula u Sarajevu proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik se nalazi na k.č. broj 35 upisanoj u zk. uložak broj 4, k.o. Mahala 6, Opština Stari grad Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH” br. 2/02, 27/02 i 6/04).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione  table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite koje se odnose na prostor definisan u tački I stav 2 ove odluke:

-          dozvoljeni su isključivo konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i one čiji je cilj prezentacija spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za  prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine, opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web- stranici Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija  je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 07.2-2-151/06-2

5. juli 2006. godine

Sarajevo

Predsjedavajuća Komisije

Amra Hadžimuhamedović

O b r a z l o ž e nj e

I – UVOD

Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2 stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02) sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje, i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.

Istorijski spomenik se nalazi u sklopu gradske ambijentalne cjeline Sarajevo i na osnovu toga Komisija je pristupila sprovođenju postupka za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom,  u skladu sa članom V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i članom 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je  pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U toku vođenja postupka izvršen je uvid u:

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama i  radovima na dobru itd.,

-          uvid u sadašnje stanje objekta,

-          kopiju katastarskog plana,

-          istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u okviru ove odluke.

Na osnovu uvida u  prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno  je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Objekti Gazi Husrev-begovog vakufa se nalaze u centralnom dijelu Baščaršije, na potezu koji je, uglavnom, orijentisan prema Ulici Sarači. Sahat-kula je smještena zapadno od Begove džamije, na udaljenosti oko 50 metara, u Ulici Mudželiti.

Nacionalni spomenik obuhvata k.č. broj 35, zk. ul. broj 4, Mahala 6, Opština Stari grad, Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Istorijski podaci

Iako je na prostoru na kome se nalazi današnje Sarajevo bilo naselja i prije dolaska Osmanlija, kulminaciju u urbanom, ekonomskom i kulturnom razvoju grad(1) je doživio tek u XVI vijeku. Godina 1462, kada je napisana vakufnama Isa-bega Ishakovića, s pravom se smatra godinom osnivanja Sarajeva (H. Šabanović, Dvije najstarije vakufname u Bosni, Prilozi za orijentalnu filologiju, II, 1951, Sarajevo, 1952).

Podizanjem Isa-begovih zadužbina Sarajevo je počelo da se razvija kao urbano mjesto. Još 1457. godine, po naređenju sultana Mehmeda Fatiha, on je podigao džamiju, koja je nazvana Careva. Sagradio je i dvor (saray) prema kome je grad dobio ime(2). Naziv Saray-ovasi (polje oko dvora) javlja se prvi put 1455. godine u Popisu Isa-bega Ishakovića (H. Šabanović, Krajište Isa-bega Ishakovića, Zbirni katastarski popis iz 1455. godine, Sarajevo, 1964)(3). 

Poslije Isa-bega i mnogi drugi namjesnici, predstavnici feudalne klase, bogatiji trgovci i zanatlije podizanjem vjerskih, društvenih, ekonomskih i kulturnih objekata uticali su da Sarajevo, posebno tokom XVI vijeka, kada nastaju i najznačajnija arhitektonska ostvarenja osmanskog doba, postane najveći i najznačajniji grad u Bosni i jedan od najvećih na Balkanu(4). Najčešće su podizane džamije. Osim njihove osnovne uloge kao sakralnih i kulturno-prosvjetnih objekata, džamije su predstavljale i centre mahala koje su nosile imena osnivača džamije. Bili su to visoki funkcioneri osmanske vlasti, bogati trgovci i zanatlije, kao i drugi građani Sarajeva. Većina tih ljudi, pa i visokih funkcionera su bili porijeklom iz Bosne, a neki su bili i u rodbinskim vezama sa carskom kućom. Kao i ostali objekti islamske arhitekture, džamije su građene kao zadužbine pojedinaca.

Ustanovljavanjem vakufa omogućavala se ne samo izgradnja džamija nego i njihovo funkcionisanje. Inače, vakufi su imali veoma značajnu ulogu u razvitku Sarajeva. Vakufska sredstva koja su ulagana u izgradnju grada bila su velika. To pokazuje nekoliko popisa vakufa sadržanih u defterima Bosanskog sandžaka. Tokom XV i XVI vijeka u Sarajevu je sagrađeno 70 mesdžida i 35 džamija. S vremenom neki mesdžidi su pretvoreni u džamije i u tom slučaju je tražena dozvola od Porte u Carigradu. Ipak, najznačajnija arhitektonska ostvarenja su nastala u XVI vijeku(5).

Jedan od razloga zašto je XVI vijek zlatno doba Sarajeva jeste i pojava Gazi Husrev-bega na ovim prostorima u periodu njegovog stolovanja kao bosanskog sandžak-bega (1521-1541). Ako se izuzmu vojni pohodi koje je preduzimao, Gazi Husrev-beg je cijeli svoj život posvetio podizanju i urbanizaciji Sarajeva. Znajući da bi njegove zasluge na bojnom polju sačuvala samo istorija i da je jedini trajni hajrat (dobro djelo) ono što se ponavlja u budućnosti, Husrev-beg je sva svoja nepokretna i pokretna dobra uvakufio(6). Po ocu Hercegovac, po majci unuk sultana Bajezida II, ovaj bosanski sandžak-beg podizanjem mnogobrojnih zadužbina je učinio da Sarajevo postane pravi grad.

Za izdržavanje svojih hajrata uvakufio je imovinu u Bosni i Rumeliji. O tome svjedoče njegove tri vakufname pisane u novembru 1531, januaru 1537. i novembru 1537. godine.

Imetak u Bosni je stekao sâm Husrev-beg, a onaj u Rumeliji je naslijedio od oca Ferhat-bega. Potvrđujući islamski princip koji je preporučio Muhammed a.s, da je imetak najbolje zavještati tako da formira trajno dobro, Gazi Husrev-beg je u svojoj vakufnami iz 1531. godine, između ostalog, napisao;

« Svakog umnog i razboritog čovjeka će se dojmiti, da je ovaj svijet prolazan i zavičaj dosade i nesreća. Nije svijet ni kuća ni stan on je tek prolaz, kroz koji se ulazi u kuću spasenja ili pakao, a za to je pametan onaj, koji se na ovome svijetu ne prevari, koji mu ne vjeruje, koji ga ne gleda ljubavnim očima, te mu se ne prilagodi. Sretan je onaj čovjek, koji na sebi priliku uzima te današnji dan na jučerašnji primjeni i koji, čekajući vrijeme smrti, u svome radu ne pogriješi. Dobra djela gone zlo, a najuzvišenije od dobrih djela je milodar, najuzvišeniji milodar je onaj, koji ostaje zauvijek, a od dobrotvornih djela opet je najljepše ono, koje jest, odnosno koje če se trajno ponavljati. Jasno je, da je od trajnih dobrotvornih djela najdulje zajamćeno dobročinstvo vakuf. Dok je svijeta i vijeka korist vakufa ne prestaje niti se njegovo djelovanje do Sudnjega dana završava.» 

Prva Gazi Husrev-begova vakufnama iz 1531. godine je pisana za džamiju, imaret i hanikah.

Druga vakufnama iz 1537. godine je pisana za Kuršumliju medresu, koja je sagrađena preko puta džamije. U blizini medrese Gazi Husrev-beg je podigao i hanikah koji je pripadao redu halvetija, kom je pripadao i sâm Gazi Husrev-beg.

Od ostatka novčanih sredstava nakon izgradnje medrese nabavljene su tada najpoznatije knjige i osnovana biblioteka, a trećom vakufnamom iz 1537. godine je uvakufljena dodatna imovina za izdržavanje džamije(7).

Kao i svi gradovi orijentalnog tipa, Sarajevo se dijelilo na:

-          dio stambenih četvrti - mahala i

-          dio privredne djelatnosti - čaršija.

Stambeni dio grada se razvijao po okolnim padinama, idući od centra prema periferiji. Pri podizanju stambenih dijelova težilo se da se obezbijedi što više zelenila i svjetlosti(8).

Kad je riječ o čaršiji, ona je bila izgrađena do kraja XVI vijeka. Formirana sredinom XV vijeka, veoma se brzo razvijala i najveći uspon dostigla je u drugoj polovini XVI vijeka(9). Prostor čaršije je bio, osim privrednog, i duhovni i prosvjetni centar. Koncentracija vjerskih objekata u samoj čaršiji, i to osam džamija, dvije crkve i jevrejski hram, pokazuje da se čaršiji davao i drugi značaj osim privrednog. I najpoznatija medresa, Kuršumlija, smještena je na prostoru čaršije, zatim, muvekithana, sahat-kula, mektebi, tekije. Na području sarajevske čaršije izgrađen je niz trgovačkih objekata. Među njima su najznačajniji bezistani, zatim, hanovi i karavan-saraji, te mnogobrojni dućani, magaze i daire. Bezistani su građeni samo u većim mjestima(10). Trgovački karavani, natovareni raznovrsnom robom i sa Istoka i sa Zapada, pristizali su u sarajevske hanove i karavan-saraje. Najznačajniji među njima su Kolobara, Tašlihan i Morića-han.

S obzirom na to da je ranije malo ljudi posjedovalo časovnike (izrada mehaničkih časovnika počinje tek od prve polovine XVI vijeka), pored Begove džamije je napravljena Sahat-kula(11) da bi svi u okolini džamije mogli da imaju pregled tačnog vremena(12). Nije poznato vrijeme gradnje sarajevske Sahat-kule, jer se ne pominje u Gazijinim zakladnicama(13).

Najstariji pomen objekta se nalazi u jednom djelu Čatib Čelebije, turskog geografa iz prve polovine XVII vijeka. Između ostalog, on tu kaže da kod Husrev-begove džamije postoji sahat sa zvonom (St. Novaković, Hadži Kalfa ili Čatib ef. turski geograf XVII veka o Balkanskom poluostrvu, Spomenik S.K.A. XVIII Beograd, str. 19).

U navali princa Eugena Savojskog 1697. godine kula je zapaljena, što je vidljivo iz jednog hudžeta (rukopisa) napisanog trideset godina kasnije (isprava se nalazi u Arhivu  GH vakufa u Sarajevu). Dokumenat pokazuje da je Sahat-kula te godine samo popravljena.

Godine 1831. ponovo je stradala, ali je popravljena 1832. godine. Popravak je koštao 185 groša. Takođe je popravljana 1177. H. (1762/63) godine pri čemu je potrošeno 895 akči (spomenica GH četiristogodišnjice, Sarajevo, 1932. godine).

Časovnik na Sahat-kuli pokazuje vrijeme prema lunarnom računanju vremena(14). U Sahat-kuli se nalaze četiri časovna brojčanika koji gledaju na sve četiri strane svijeta. Današnji časovni mehanizam je nabavljen 1875. godine u Londonu(15). Prilikom njegove montaže gornji dio Sahat-kule je dozidan i prilagođen za ugrađivanje i dobru vidljivost brojčanika(16). S obzirom na to da se dužina dana u toku godine skoro svakodnevno mijenja, pa, prema tome, i vrijeme zalaska sunca, ovaj časovni mehanizam je potrebno stalno podešavati. Podešavanje časovnika je dužnost muvekita koji, na osnovu tačnog određivanja vremena zalaska sunca, vrši potrebno korigovanje brojčanika na Sahat-kuli. Kada nastane zalazak sunca, ova Sahat-kula treba da pokazuje 12 časova.

Gazi Husrev-begova sahat-kula je popravljana i 1931. i 1955. godine, te   nakon rata u Bosni i Hercegovini 1992-95, kada je pretrpjela manja oštećenja.

2. Opis dobra

Objekat Sahat-kule, iako je nastao kasnije od većine objekata, prema  kompoziciji i koncepciji je usko povezan sa objektom Gazi Husrev-begove džamije i ostalih objekata Gazi Husrev-begovog vakufa. Zajedno sa munarom Begove džamije predstavlja glavni vertikalni akcenat Baščaršije. Sa visinom od 30 metara(17)  predstavlja najvišu sahat-kulu u Bosni i Hercegovini.

Sahat-kula je jednoprostoran objekat, kvadratične osnovice, dimenzija 3,32 x 3,20 metara. U donjem dijelu uglovi objekta su blago stesani. U gornjem dijelu, na visini od oko 18  metara, objekat dobija čistu kvadratnu osnovu.

Jedna od karakteristika ove kule je da se ona, za razliku od ostalih sahat-kula u Bosni i Hercegovini, prema vrhu postepeno širi, i to na dijelovima iznad prvog i ispod završnog – krovnog vijenca. Ta razlika na pojedinim mjestima iznosi 10 cm. Nije poznato da li je ova razlika postojala kod prvobitne Sahat-kule.

Ulaz u Sahat-kulu se nalazi sa južne strane, iz prostora imareta (današnje pekare), odakle se kroz gvozdena vrata, spoljne širine 58, a visine 150 cm, ulazi u objekat i uskim drvenim stepeništem, širine oko 50 cm, penje  na gornje etaže na kojima su smješteni časovni mehanizam i zvono. Širina vrata u unutrašnjem dijelu Sahat-kule iznosi 80 cm. Četvorostrano drveno stepenište ima podeste na svakih šest visina, u svakom uglu kule po jedan. Svjetlost u unutrašnjost stepeništa ulazi kroz uske prosjeke slične puškarnicama, koji se, ukoliko se objekat posmatra iz daljine, vrlo teško uočavaju. 

Sahat-kula je manjim dijelom zidana krečnjakom, a većim dijelom tesanom sedrom koja je polagana u krečni malter. Visina blokova sedre iznosi oko 25 cm. Debljina zidova iznosi od 79 do 85 cm u prizemnom dijelu kule, pa do 70 cm u najvišem dijelu objekta. Da bi se spriječila monotonija fasade, odnosno da bi fasada Sahat-kule izgledala što više dekorativno, na svakih 2,50 metara izvedene su horizontalne linije od bijelog krečnjaka (visina 9-10 blokova sedre).

Sa istočne strane Sahat-kule, na visini od 18 metara, nalazi se otvor spoljne širine 83 cm, koji je služio kao vrata dok nije povećana visina objekta... Unutrašnja širina ovog otvora iznosi 98 cm. Sa spoljne strane otvor je zatvoren gvozdenim kapkom. Iznad otvora, na visini od oko 20 metara, postavljen je jednostavno profilisan vijenac debljine 24 cm, urađen, takođe, od sedre.

Iznad vijenca su izvedena po dva prozorska otvora orijentisana na svaku od strana svijeta. Širina prozora iznosi 65 cm, a njihova visina oko 1,73 metra. Natprozornici su izvedeni u formi polukružnog luka. Iznad ovih prozora, u geometrijskom središtu kule, nalaze se ležišta za časovnike.

Iznad časovnika se nalazi još jedan vijenac, visine 20 cm, iznad koga su izvedeni nizovi od po tri prozorska otvora sa završetkom u formi prelomljenog luka. Širina prozorskih otvora, u prosjeku, iznosi od 47 do 50 cm, a njihova visina u sredini otvora 89 cm. Zidani dio Sahat-kule je završen profilisanim krovnim vijencem.

Sahat-kula je završena četvorostrešnim šatorastim krovom i pokrivena je bakarnim limom. Na vrhu krovića se nalazi alem sa tri jabuke.

Dušan Grabrijan o sarajevskoj Sahat-kuli kaže: “Čovjek sa zapada se nekako ne snalazi ispred sarajevske sahat-kule, koja je, takoreći, bez volumena – u tome joj sliče još daleko značajniji visinski objekti islamske arhitekture a to su munare.“

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Rješenjem broj 470/50 od 27.4.1950. godine koje je izdao Zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Sarajevo Sahat-kula u Sarajevu je stavljena pod zaštitu države pod registarskim brojem 3.

Rješenjem broj 02-602-3 od 18.4.1962. godine dobro je  upisano u registar nepokretnih spomenika kulture. Rješenje je postalo pravosnažno 18.10.1962. godine.

Prostornim planom BiH iz 1980. godine Sahat-kula u Sarajevu je valorizovana u I kategoriju pod rednim brojem 8.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

§         1697.    Kula je obnovljena nakon paljenja koje je prouzrokovao Eugen Savojski,

§         1762/63. popravak. Potrošeno je 895 akči (spomenica GH četiristogodišnjice, Sarajevo, 1932. godine),

§         1831.  Sahat-kula je stradala u požaru,

§         1832.  popravljena. Popravak je koštao 185 groša,

§         1875.  gornji dio Sahat-kule je prezidan i prilagođen za ugrađivanje  i dobru vidljivost brojčanika,

§         1931.  godine popravljana,

§         1955.  konzervatorsko-restauratorski radovi,

§         1984.  popravljana,

§         1996.  sanirana ratna oštećenja.

5. Sadašnje stanje dobra

Objekat Sahat-kule je u građevinski dobrom stanju. Usljed nepreduzimanja mjera zaštite, na objektu su se pojavila sitna oštećenja, koja su, uglavnom, vezana za prokišnjavanje postojećeg krovnog pokrivača i visok stepen aerozagađenja koje je izazvalo prljanje fasade. Na zidovima, na pojedinim mjestima, došlo je do ispadanja maltera iz spojnica. Jedan dio vijenca (ukupna dužina 1,50 metara) je oštećen tokom rata.

Takođe je došlo do ljuštenja uljane boje sa metalnih dijelova prozora i vrata. U programu Vakufa za 2006. godinu su obezbijeđena sredstva za njenu zaštitu.

6. Specifični rizici

• aerozagađenje,
• prodor vode od padavina.

III -  ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH” br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A) Vremensko određenje

B) Istorijska vrijednost

C) Umjetnička i estetska vrijednost

i.          proporcije,

ii.         kompozicija.

D) Čitljivost

iv.         svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru.

E) Simbolička vrijednost

iii.         tradicionalna vrijednost,

v.        značaj za identitet grupe ljudi.

F) Ambijentalna vrijednost

iii.         odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline,

iv.         značenje u strukturi i slici grada,

v.          objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja.

G) Izvornost

i.          oblik i dizajn,

iii.         namjena i upotreba,

iv.         položaj i smještaj u prostoru.

Sastavni dio ove odluke su:

-          kopija katastarskog plana,

-          posjedovni list,

-          foto-dokumentacija,

-          grafički prilozi

o        Situacija

o        Osnova objekta - Kreševljaković, Naše starine IV

o        Presjek objekta - Kreševljaković, Naše starine IV

o        Fasade objekta - Kreševljaković, Naše starine IV

o        Fotografije Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH.

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja korišćena je sljedeća literatura:

1912.    Truhelka Ćiro, Gazi Husrev-beg – njegov život i njegovo doba, GZM XXIV, 1,2, 1912.

1932.    Spomenica Gazi Husrev-begove četiristogodišnjice

1952.    Šabanović, H., Dvije najstarije vakufname u Bosni, Prilozi za orijentalnu filologiju, II, 1951, Sarajevo, 1952.

1957.    Kreševljaković, Hamdija, Sahat-kule u BiH, Naše starine, IV, str. 20, Sarajevo, 1957.

1964.    Šabanović, H., Krajište Isa-bega Ishakovića, Zbirni katastarski popis iz 1455. godine, Sarajevo, 1964.

1973.    Bejtić, Alija, Ulice i trgovi starog Sarajeva, Sarajevo, 1973.

1981.    Ayverdi, Ekrem Hakki, Avrupa'da Osmanli mimari eserleri, Yugoslavya, Istanbul, 1981.

1988.    450 godina Gazi Husrev-begove medrese u Sarajevu

1990.    Bečirbegović, Madžida, Džamije sa drvenom munarom u BiH, Sarajevo, 1990.

1991.    Kreševljaković, Hamdija, Izabrana djela II, Sahat-kule u BiH, str. 493 - 506, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1991.

1997.    Zlatar, Behija, Zlatni period Sarajeva: Prilozi historiji Sarajeva, Institut za istoriju, 1997.

2000.    GHM u Sarajevu, 450. generacija, grupa autora

2005.    Mehmedović, Ahmed, Gazi Husrev-beg i njegove zadužbine, Sarajevo, 2005.

Ankara, Tapu ve kadastro (TK), No. 474, Popis bosanskog sandžaka iz 1604. godine.

Istanbul, Bašbakanlik Arsivi (BRA), Malye mudewer defter br. 625, str. 689.

Dokumentacija Gazi Husrev-begovog vakufa u Sarajevu:

-          Printani materijali – brošura Gazi Husrev-begov vakuf

-          Ponuda za adaptaciju Sahat-kule – DD "Neimari", Sarajevo.

(1) U to doba bilo je jedan od najvećih gradova na Balkanu i, svakako, najznačajniji i najveći grad Bosanskog sandžaka, kasnije ejaleta.

(2) Taj dvor se nalazio u blizini Konaka, posljednje rezidencije bosanskih vezira. Nekada se cijeli taj kraj nazivao po Begluk-saraju Begluk ili Zabegluk.

(3) To upućuje da je dvor već tada bio podignut. Kako je izgledao dvor bosanskih namjesnika iz ranijeg vremena, zna se samo na osnovu svjedočanstva savremenika, kako putopisaca, tako i dubrovačkih poslanika. Snabdjeveni raznim dokumentima koji su sadržavali privilegije dobijene od sultana, oni su dolazili kod paše u saray sa raznim poklonima.

(4) Na urbani razvoj Sarajeva je uticala i povoljna politička situcija u Osmanskom carstvu. Naime, pomjeranje granica prema sjeveru doprinijelo je opštoj stabilizaciji u unutrašnjosti, te su bili stvoreni uslovi za brži razvoj gradskih naselja. Da se Sarajevo najintenzivnije razvijalo u 16. vijeku, pokazuje i podatak da je početkom 17. vijeka bio već izgrađen gotovo sav prostor koji je sačinjavao gradsku teritoriju do austrougarske okupacije. 

(5) Prva monumentalna građevina bila je džamija Mustafa-paše Skenderpašića, sina poznatog bosanskog sandžak-bega Skender-paše, čiji je otac bio iz Đenove, a majka Grkinja. Obrazovan na dvoru sultana Mehmeda Fatiha, ovaj slavni vojskovođa, nakon silnih ratovanja po Bosni, sagradio je niz zadužbina u Sarajevu. Na lijevoj obali Miljacke podigao je tekiju nakšibendijskog reda, do nje imaret i musafirhanu, do kojih  je doveo vodu sa Soukbunara, te nekoliko česama. Na desnoj obali Miljacke sagradio je dvor, karavan-saraj, dućane i sve te zadužbine povezao mostom preko Miljacke. Na Skender-pašu i njegovog sina Mustafu danas nas podsjeća samo lokalitet Skenderija. Ubrzo poslije izgradnje džamije Skenderije, u Sarajevu su sagrađene još dvije potkupolne džamije, i to Muslihudina Čekrkčije 1526. i džamija Havadže Duraka, pod imenom Baščaršijska, 1528. godine.

(6) Uvakufljenjem se čovjek svojom voljom odriče svoga imetka i zavještava ga za opštu dobrobit i za sva vremena. Uvakufljenjem se imetak stavlja van svakog prometa koji ga može da skrnavi.

(7) Ove tri vakufname predstavljaju dokumenta koja čine pravni osnov za formiranje Gazi Husrev-begovog vakufa kao jedne dobro organizovane institucije. Ove vakufname, takođe, predstavljaju, gledajući iz ugla savremenih propisa, sve neophodne pravilnike potrebne za funkcionisanje bilo koje savremene organizacije. Zbog toga je Gazi Husrev-begov vakuf specifičan kao institucija kod koje su, pri njenom formiranju, opisana sva radna mjesta. U doba uvakufljenja je predviđeno ukupno 46 radnih mjesta, i to vezanih za upravu vakufa, džamiju, hanikah, medresu, mekteb i imare. Jasno je da se ovaj broj službenika vakufa s vremenom morao da mijenja i prilagođava aktuelnim potrebama. Tako je u spomenici proslave 400. godišnjice vakufa iz 1932. godine u prikazanom budžetu iskazano 65 službi, a na popisu angažovanih izvršilaca ukupno 121, jer je tada vakuf posjedovao i preduzeće za eksploataciju šume. Gazi Husrev-beg u svojim vakufnamama je detaljno opisao sve što je neophodno za trajno funkcionisanje vakufa. Ovim vakufnamama su ustanovljeni hajrati (dobrotvorne ustanove) koji će biti njegova ostavina za budućnost. Opisane su sve djelatnosti koje treba da se izvršavaju u vakufu, kao i objekti u kojima su uspostavljene pojedine djelatnosti, i to:

-          džamija i funkcije vezane za džamiju,

-          medresa i funkcije medrese u oblasti obrazovanja,

-          hanikah (škola za derviše) i ibadeti koji se obavljaju u hanikahu,

-          imare i musafirhana (humanitarna kuhinja i prenoćište) sa obavezama i načinom rada.

Sve službe u okviru organizovanih djelatnosti su detaljno opisane i definisano je pojedinačno nagrađivanje za svako radno mjesto izraženo u dirhemima (1 dirhem = 3,207 g srebra). Uslovi za zapošljavanje na pojedinim radnim mjestima, kao i potrebna školska sprema opisani su do najmanjih detalja. Definisani su dodatni vjerski ibadeti (obredi) koji treba da se obavljaju u džamiji mimo propisanih 5 vakata namaza (dnevnih molitvi) i opisani na koji način se sprovode. Ovdje je važno napomenuti da su učenje hatme i tevhida Gazi Husrev-begu ibadeti koji se u džamiji svakodnevno obavljaju od njegovog preseljenja 1541. godine do danas. Prema odredbama prve vakufname, hatma se uči tako što poslije podne namaza, svaki dan, 30 džuzhana (učača džuza) istovremeno prouči svaki svoj džuz (30. dio Kur'ana od 20 stranica) i zajednički predaju hatma-dovu pred dušu Gazi Husrev-bega. Predviđeno je da se opstanak i izdržavanje objekata i propisanih djelatnosti u njima ostvaruje od prihoda od druge uvakufljene imovine, kao i da se ta imovina dobrim upravljanjem oplođuje i uvećava. Sva uvakufljena imovina je detaljno pobrojana i opisana. Za izdržavanje hajrata ustanovljenih vakufnamama Gazi Husrev-beg je uvakufio ogroman imetak koji je lično posjedovao, a neka državna zemljišta (erazi-mirije) koja su mu bila data na uživanje mulknamom (odlukom) sultana Sulejmana upisana su mu u mulk (svojinu) da bi mogao da ih uvakufi radi izdržavanja hajrata. Na taj način su ogromni zemljišni prostori oko grada Tešnja, Teslića, između Ključa i Ostrovica, oko Obrovca, Mlinovi na rijeci Zrmanji i drugi prostor, »koji nisu u nečijem posjedu, nego pusti, osvojeni carevom snagom, te leže neki blizu grada Kobasa, a neki međaše sa hrvatskim vilajetom«, pridodati već ogromnom imetku vakifa. Tako je nastao ovaj kod nas najveći vakuf. Ovu mulknamu potvrdili su i svi nasljednici sultana Sulejmana. Jedna originalna mulknama sultana Osmana II do Drugog svjetskog rata nalazila se u državnoj biblioteci u Drezdenu, a vjerovatno je odnesena prilikom upada princa Eugena u Sarajevo 1697. godine.  Ovom vakufu, kao i drugima, zadavali su teške udarce razni požari, a najkatastrofalniji je bio onaj iz 1697. godine, kada je upadom austrijske vojske Sarajevo popaljeno, a iz ovog vakufa odneseni mnogi izvorni dokumenti i razne uvakufljene dragocjenosti. Vakufu su strašne udarce zadali i drugi požari, i to; 1724, 1759, 1765, 1769, 1776, 1788, 1831, 1842,1852. i 1879. godine, ali svaki put se ovaj vakuf oporavljao zahvaljujući jakim temeljima na koje je postavljen Gazi Husrev-begovim vakufnamama. U pravnom smislu važan je čin uvakufljenja kojim se imovina stavlja van svakog prometa koji može da je skrnavi. Prema tome, njegova osnovna supstancija ne može ni na koji način preći u nečiju svojinu.

(8) U zapisima putnika za sarajevsko zelenilo kaže se da se "preliva preko zidova koji opasuju kuće, i na sokake". Gdje god je bilo moguće, kuće su građene na mjestima odakle se pružao bolji vidik i pokraj tekuće vode. Tamo gdje nije bilo tekuće vode, pristupalo se vještačkom navodnjavanju, kao što je, na primjer, bilo sprovođenje jednog rukavca Mošćanice preko Vratnika i Baščaršije. Ta voda je tekla kroz mnoge bašte i avlije stvarajući prijatan ugođaj. O brojnosti i ljepotama sarajevskih bašti pisali su mnogobrojni putopisci. Tako je, prolazeći ovuda 1550. godine, Katarino Zeno zapisao da svaka kuća ima svoj vrt i čardak, a vrtovi su lijepi poput onih u Padovi.

(9) U toj čaršiji egzistiralo je 80 raznih vrsta zanata, organizovanih u jake cehovske organizacije-esnafe. Oni su bili i topografski organizovani prema vrstama zanata, odnosno esnafa, tako da su u jednoj ulici bili dućani samo jednog ili više srodnih zanata. Kazandžiluk, Kujundžiluk, Kazazi, Franačka čaršija, Halači, Mudželiti... sve skupa 45 takvih ulica činilo je sarajevsku čaršiju. Nadaleko čuveni proizvodi sarajevskih zanatlija zadovoljavali su potrebe ne samo Sarajlija nego su se i izvozili u druge krajeve.

(10) Činjenica da su u Sarajevu podignuta tri bezistana govori kakav je to bio značajan trgovački centar. Od tri sarajevska bezistana dva su se sačuvala do danas i služe kao trgovački objekti: Gazi Husrev-begov, impozantna građevina uz koju je sagrađen i Tašlihan.

(11) U periodu otomanske uprave u Bosni i Hercegovini sa urbanim razvojem pojedinih gradskih centara izgrađena je 21 sahat-kula (Kreševljaković, 1991, 496). H. Kreševljeković u svom djelu «Sahat-kule u BiH» opisuje ukupno 19 ovakvih objekata, i to: dvije u Travniku, i po jedna u Banjoj Luci, Donjem Vakufu, Foči, Gornjem Vakufu, Gračanici, Gradačcu, Livnu, Jajcu, Maglaju, Mostaru, Nevesinju, Počitelju, Prozoru, Pruscu, Sarajevu, Tešnju i Trebinju. Osim ovih, do 1878. godine bile su još dvije, i to jedna u Stocu, a druga u Sarajevu uz Bijelu džamiju na Vratniku, koja je bila sagrađena od drveta 1874. godine. U njoj je bio smješten časovnik Gazi Husrev-begove sahat-kule i, kako se pri jačem vjetru ljuljala, stanovnici okolnih mahala su je porušili iz straha da se sama ne sruši i ne povrijedi nekoga (Kreševljaković, 1991, 496).

(12) Mehanički časovnici javljaju se u srednjem vijeku u Evropi, i to najprije na tornjevima. Sve do XIX vijeka džepni časovnici su bili rijetki i skupi, pa su mogli da ih nabave samo bogatiji ljudi, a drugi su se služili javnim časovnicima sa tornjeva.

(13) Izgradnja objekata ove vrste na području Otomanske imperije započela je sredinom XVI vijeka. Urbani razvoj, ali i potreba obavljanja pet vakat-namaza - molitvi koje su islamski vjernici obavezni da obave u određeno vrijeme dana propisanih Kur'anom, uslovili su rasprostranjenost sahat-kula.  Prema jednom putopiscu iz Francuske iz XVI vijeka, prva sahat-kula podignuta je u Skoplju između 1566. i 1572. godine, a časovnik je bio dovezen iz zauzetog Sigeta (Kreševljaković, 1991, 497).

(14) Ovo znači da se dan završava u momentu astronomskog zalaska sunca i da tada po ovom kalendaru nastaje novi datum.

(15) Časovnik su iz Londona dobavili sarajevski trgovci Hašimaga Glođo i Mehaga Hadžikapetanović.

(16) Prije toga na kuli je bio samo jedan otvor i to prema dvorištu Begove džamije.

(17) Prema podacima iz kartona objekta Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta.