Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u “Službenom glasniku BiH“, broj 18/09.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 16. do 22. maja 2006. godine, donijela je

O D L U K U

I

Istorijsko područje – Nekropola sa stećcima na lokalitetima Kaursko groblje (Ciklice) i Brdo u Vrbljanima, opština Konjic, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

            Nacionalni spomenik čini nekropola sa stećcima Kaursko groblje sa oko 200 stećaka i nekropola sa stećcima na lokalitetu Brdo sa 4 stećka.

Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru označenom kao k.č. 1143, z.k. uložak broj KKU 192/02 i k.č. 1553/1, z.k. uložak broj KKU 202/02, k.o. Podorašac, opština Konjic, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina. 

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02 i 27/02  i 6/04).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

            Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuje se:

Prva zona zaštite obuhvata prostor definisan u tački I stav 3 ove odluke. U toj zoni sprovode se sljedeće mjere zaštite:

- dozvoljeni su istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi, radovi na tekućem održavanju i radovi koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje (u daljem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nadležna služba zaštite);

- prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti, a može se koristiti u edukativne i kulturne svrhe;

-  obavljanje radova na infrastrukturi i izgradnja saobraćajnica punih profila dozvoljena je samo uz odobrenje nadležnog ministarstva i stručno mišljenje nadležne službe zaštite;

- nije dozvoljeno odlaganje otpada.

Druga zona zaštite obuhvata pojas oko granica definisanog prostora, na južnoj strani u širini od 50 m, a na ostalim stranama u širini od 100 m.  U toj zoni sprovode se sljedeće mjere zaštite:

- nije dozvoljena izgradnja objekata koji u toku izgradnje ili  eksploatacije mogu ugroziti nacionalni spomenik;

- nije dozvoljeno odlaganje otpada.

Vlada Federacije je dužna posebno obezbijediti sanaciju razbijenih i napuklih stećaka i izradu i sprovođenje programa prezentacije nacionalnog spomenika.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno - planski akti koji su suprotni odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Prema članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom  glasniku BiH».

           Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 05.2-2-221/05-2

17. maj 2006.godine

Sarajevo

Predsjedavajuća Komisije

Amra Hadžimuhamedović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu člana 2 stav 1 Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.

Služba za privredu, finansije i društvene djelatnosti Opštine Konjic, podnijela je, dana 13.10.2004. godine, prijedlog/peticiju za proglašenje istorijskog područja - nekropola sa stećcima na lokalitetu Kaursko groblje u Vrbljanima nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

            U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II - PRETHODNI POSTUPAK

            U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju, izvršen je uvid u:

• dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (kopiju katastarskog plana i zemljišnoknjižni izvadak),

• podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

• istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

            Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija dobra

Selo Vrbljani nalazi oko devet kilometara sjeverno od Konjica. Na šestom kilometru od Konjica, u Podorašcu skreće se zapadno od puta Konjic-Bradina u planinsko selo Vrbljane, koje se nalazi ispod vrha Kosnika,  oko 2,5 km od Podorašca. Blizu zadnje seoske kuće, idući od sela na sjever putem za selo Bale se prvo se nalazi lokalitet Brdo na kojem je mala nekropola sa 4 stećaka. Oko 200 m u sjevernom pravcu  je lokalitet Kaursko groblje sa oko 200 stećaka, koji se proteže između starog i novog puta za selo Bale.

Istorija dobra

Selo Vrbljani nalazi se u slivu rijeke Trešanice, i to u brdima iznad desne, zapadne obale rijeke. Do sada nisu nađeni u bližoj okolini sela tragovi naseljavanja iz praistorijskog doba. Iz antičkog perioda u Kaurskom groblju je nađen dio  miljokaza. Iako možda leži u sekundarnom položaju, ovaj miljokaz, služi kao dokaz da je ovdje prolazila trasa komunikacije koja je povezivala južnu Dalmaciju i Hercegovinu sa srednjom Bosnom i dalje Podunavljem. Vodila je od  Narone (Vid kod Mektovića), preko Dubrava i Nevesinjskog polja do Velike poljane kod Lipeta. Od Lipeta do Podorašca i dalje na sjever do Ivan-planine, trase rimske ceste i kasnijeg puta iz osmanskog vremena se poklapaju. Ovim dijelom od Konjica i Podorašca, cesta je vodila ka Zukićima i dalje preko Velike jednim pravcem na prijevoj na Ivan-planini, a drugimi preko Bitovnje u rudarski bazen oko Kreševa i Fojnice (Anđelić, 1957, 169). Prema nalazima miljokaza kod Podorašca cesta je građena u 1. vijeku a popravljana u 3. vijeku naše ere. Pored navedenih miljokaza pronađeni su na ovoj dionici puta od Podorašca ka Zukićima dijelovi dobro očuvane trase vještački građenog puta (Anđelić, 1975, 57). U predrimsko i rimsko doba na području gornjeg toka Neretve živjeli su pripadnici ilirskog premena Nare(n)si (Neretljani) sa političkim centrom na širem području Konjica, i to na desnoj obali Neretve (Bojanovski, 1988, 133-140).            

Posmatrajući šire područje, Vrbljani se nalaze u oblasti koja čini određenu cjelinu, a proteže se od od kanjona Rakitnice na istoku do rijeke Kraljušnice na zapadu. U kasnom srednjem vijeku politički centar ovog kraja nalazio se u gradu Črešnjevu (Trešnjevac) koji se nalazi u predjelu iznad lijeve obale Trešanice, u trouglu koji čine okolna sela Kaljina, Džepi i Brčani (Brđani). Grad se prostirao na površini od oko 6 hektara na Velikoj i Maloj gradini, dijelu masiva Brvačke planine. Oko 1,5 m južno od grada Češnjeva nalazio se mali grad Dragić kod Džepa. Njegova istorija tijesno je povezana sa gradom Črešnjevom. Prema veličini prostora koji zauzima, grad Črešnjevo spada među najveće gradove u Bosni i Hercegovini. Uz to, prema boljoj tehnici zidanja i debljini bedema (do 2 m), veće nego kod ostalih gradova, te prema civilnom naselju i crkvi opasanim zidinama,  zaključuje se da je ovakav stepen razvoja grad mogao dostići tek u 15. vijeku. Citadela na najvišem vrhu grada, na Velikoj gradini, mogla je nastati i znatno prije (Anđelić, 1975, 155).  Predjeli uz desnu obalu Neretve spadali su u bosanski dio župe Neretve, a od 1404. godine sve do propasti bosanske države u „Kraljevu zemlju“. Osim pojedinačnih imena sela koja su se nalazila u dolini Trešanice, Šunji, Brčani, Bradina, Zukići, Podorašac, Vrbljani, Kanjina, Galjevo i Ovčari, teritorija sliva ove rijeke nosila je zajednički naziv Dragočaj. Tako se zvao i džemat u periodu osmanske vladavine, a pripadao je nahiji Neretvi, onom dijelu koji je spadao u srednjem vijeku u Kraljevu zemlju. Krajem proljeća 1463. pohodom sultana el Fatiha osvojeno je područje župe Neretve i Koma. Protivnapadom hercega Stjepana Vukčića Kosače  oslobođena je tzv. humska Hercegovina i zapadni dio bosanske Nertve, ali je grad Črešnjevo  i varoš Nertva na desnoj strani rijeke, tj. upravni kotar grada Črešnjeva ostalo pod osmanskom vlašću (Anđelić, 1957, 211; 1975, 151-155; 1982, 115-116).

            Na teritoriji Dragočaja nalaze se nekropole sa stećcima u Podorašcu,  Zukićima,  Brčanima, Džepima, Humu, Kanjini,  Bradini i Vrbljanima, od kojih su posljednje tri većeg obima. Tradicija o „grčkim“ crkvama vezana je za Bradinu, Repovce i Džepe, a u Vrbljanima se nalazi pored nekropole na Kaurskom groblju lokalitet „Crkvina“. Kod Vrbljana se nalaze i dva toponima sa korijenom ban Banica i Podbanica. Oko Bala, sela koje se nalazi sjeverno od Vrbljana, te oko samih Vrbljana  ustanovljeni su toponimi koji upućuju na tragove rudarske djelatnosti: Rove, Gornje Rove, Kibela, Kale, Kil i Bliznica. Na staru carinarnicu podsjeća naziv Doganište. (1)    

2. Opis dobra

Kod zadnjih seoskih kuća putem za selo Bale prvo se nailazi na nekropolu Brdo na kojoj su 4 stećka. Oko 200 m sjevernije je nekropola Kaursko groblje na kojoj se nalazi oko 200 stećaka. U novije vrijeme pored starog prokrčen je i novi put za Bale. Cijeli kompleks koji obuhvata stećke na lokalitetu Brdo, i 200 m sjevernije oko 200 stećaka na lokalitetu Kaursko groblje, proteže se od sjevera ka jugu u dužini od oko 1 kilometra, prateći pomenute putne pravce. Zato su spomenici razasuti na okolnim livadama i po okolnim šumarcima  uz put, u nekoliko redova, orijentisani sjever-jug. Nekropola leži na površini od oko 4 dunuma, tj. na oko 4000 m2. 

Nekropola sa stećcima na lokalitetu Brdo

Na nekropoli Brdo nalaze se  tri sljemenjaka, od toga dva sa postoljem i jedna ploča. Spomenici su dobro klesani, ali su ukrasi izlizani. Dva sljemenjaka su ukrašena u plitkom reljefu. Svi stećci su pomaknuti sa prvobitnog mjesta, svakako prije 1970, jer u knjizi izdatoj 1971. godine, Bešlagić  iznosi tu činjenicu (Bešlagić, 1971, 326).

Stećak br. 1, sljemenjak sa postoljem, klesan iz jednog dijela. Dim.: sljemenjak 1,6 x  1,05(0,90 dolje) x 115 m (od toga visina sljemena 0,2 m). Gornji rub između sanduka i sljemena te gornji rub postolja ukrašeni su tordiranom trakom koja uokviruje sve četiri strane. Na sjevernoj-čeonoj strani centralni motiv se usljed izlizanosti teško raspoznaje, ali odaje utisak dvostruke spirale, iznad koje su dva kružna vijenca. Između stabljika, na kojima su spirale, isklesana je rozeta i još dva kružna vijenca. Na južnoj – čeonoj strani je dvostruka spirala a kraj nje je sa jedne strane konjanik, a sa druge ljudska figura sa štapom. Na istočnoj bočnoj strani isklesano je pet polukružnih arkada. U drugoj arkadi gledano sa juga je ljudska figura, vjerovatno sa štitom.    

Stećak br. 2, sljemenjak sa postoljem, klesan iz jednog dijela. Dim.: sljemenjak: 1,35 x 0,55(0,45 dolje) x 0,7 m, (od toga visina sljemena 0,15 m); postolje 1,55 x 0,65 x 0,2 m. Bez ukrasa.

Stećak br. 3, sljemenjak, dim. 1,3 x 0,8 x 0,85 m (od toga visina sljemena 0,1 m). Na sjevernoj-čeonoj strani je dvostruka spirala, a na zapadnoj-bočnoj čovjek sa štitom i mačem.

Stećak br. 4, ploča, dim. 2 x 1,7 x 0,3 m. Bez ukrasa.

Nekropola sa stećcima na lokalitetu Kaursko groblje (Ciklice)

Na  razdaljini od oko 800 m od juga ka sjeveru uz seoski put proteže se nekropola sa oko 200 stećaka: tri sljemenjaka, a ostali spomenici su u obliku sanduka, ploča i prelaznog oblika sanduka ka pločama. Neki spomenici su oblikovani od  skoro amorfnih komada, a među stećcima je, prema literaturi, jedan odlomak rimskog miljokaza i nekoliko fragmenata antičke arhitekture (Bešlagić, 1971, 326).

Orijentacija nekropole i stećaka koji su poredani u nekoliko nizova od istoka ka zapadu je jug- sjever-jug. Stećci su dosta pravilno poredani u redove.

Obrada stećaka varira od dobro klesanih do stećaka skoro amorfnih oblika. Klesani su od lokalnog kamena, mekog vapnenca koji je podložan cijepanju, stoga je obrada neujednačena, a očuvanost slaba. 

Ukrašeno je 6 stećaka (3 sljemenjaka i 2 sanduka i jedna ploča.). Spomenici sa ukrasima su većih dimenzija i dobro klesani. Ukrasi su izvedeni u plitkom reljefu. Ukrasni motivi su: obična urezana debela vrpca na sredini čeonih strana sljemenjaka, dvostruka spirala, tordirana vrpca, polumjesec, krst i predstava konja sa jahačem.

Stećak br. 1, sanduk, dim. 2,2 x 1,30 x 0,5 m. Vodoravna površina je podijeljena urezanom crtom.

Stećak br. 2, sanduk, dim. 1,2 x 0,8 x 0,45 m. Na sredini bočne strane je, u polureljefu isklesan konjanik. U gornjem uglu iza glave konjanika nalazi se polumjesec. Obje čeone strane su u donjoj polovini uništene. 

Stećak br. 3, sljemenjak sa postoljem. Dim.: sljemenjak 1,50 x 0,60 x 0,75 (od toga sljeme je visoko 0,15 m. Postolje 1,9 x 1 x 0,25 m. Rub između sanduka i sljemena uokviren tordiranom trakom. Na čeonim stranama dvojna spirala kao ukras.

Stećak br. 4, sljemenjak sa postoljem, klesan iz jednog komada. Dim. sljemenjak 1,7 x 0,7 x 0,75 m (od toga sljeme visine 0,15 m); postolje 2,1 x 1,1 x 0,10 m. Dio postolja je  zatrpan zemljom. Po sredini obje čeone strane isklesana je debela vertikalna greda. Jedan dio oko ugla sljemenjaka uništen.

Stećak br. 5, ploča, duga preko 2 m, široka oko 0,9 m. Na vodoravnoj strani je izveden u polureljefu veliki motiv krsta.

Stećak br. 6, sljemenjak sa postoljem. Dim.: sljemenjak:1,5 x 0,6(0,5 dolje) x 0,9 (od toga je sljemenjak visok 0,15) m; postolje 1,9 x 0,9 x 0,2 m. Ukrašen je na gornjoj polovini čeone strane krstom.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Na Privremenoj listi nacionalnih spomenika Komisije/Povjerenstva za očuvanje nacionalnih spomenika nije evidentiran, nego se odluka donosi na osnovu gore navedene peticije.

U Prostornom planu BiH do 2000. godine stećci opštine Konjic uvršteni su kao spomenici III kategorije.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Nisu vršeni.

5. Sadašnje stanje dobra

Uvidom na licu mjesta, 28. aprila 2006, ustanovljeno je da su mnogi spomenici utonuli, zarasli u šiblje, a lokalni kamen krečnjak od kojeg su isklesani podložan je oštećenju i raspadanju pod uticajem atmosferskih prilika. Stećci su zarasli u mahovinu ili prekriveni lišćem. Na nekim mjestima na spomenicima ukrasi se jedva naziru. Mnogim stećcima se ne može prići.

6. Specifični rizici kojima je spomenik izložen:

            Specifičnih rizika nema, osim prirodnih faktora.

III - ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH”, br.33/02 i 15/03), Komisija donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A)Vremensko određenje

B)Istorijska vrijednost

C)Umjetnička i estetska vrijednost

 iv. Kompozicija

 v. Vrijednost detalja

G)Izvornost

 i. Oblik i dizajn

 v. Položaj i smještaj u prostoru

Sastavni dio ove odluke su:

- kopija katastarskog plana,

- zemljišnoknjižni izvadak,

- grafički prilozi-plan nekropole 2006. godine, izradio geodeta iz opštine Konjic Huso Bakić.

- fotodokumentacija Komisije sa terena, april 2006.

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH, korišćena je sljedeća literatura:

1957. Pavao Anđelić, "Turski put od Ivan-planine do Porima", Naše starine IV, Sarajevo, 1957, 169-179.

1958. Pavao Anđelić, "Srednjevjekovni gradovi u Neretvi", Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Nova serija, Arheologija, XIII, Sarajevo, 1958, 179-231.

1971. Bešlagić, Šefik, Stećci-kataloško-topografski pregled, IP “Veselin Masleša”, Sarajevo, 1971.

1975. Anđelić, Pavao, Historijski spomenici Konjica i okoline, Konjic, 1975.

1982. Anđelić, Pavao, "Teritorijalno politička organizacija župe Neretve i njezino mjesto u širim političkim okvirima", u: Studije o teritorijalnopolitičkoj organizaciji srednjovjekovne Bosne, Sarajevo, 1982, 85-116.

1988. Bojanovski, Ivo, Bosna i Hercegovina u antičko doba, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Djela, knjiga LXVI, Centar za balkanološka ispitivanja, knjiga 6, Sarajevo, 1988.