Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 90/06.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 14. do 20. marta 2006. godine donijela je
O D L U K U
I
Istorijska građevina – Katolička crkva Uznesenja Marijina na Stupu se proglašava nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik se sastoji od crkve posvećene Uznesenju Marijinom, pokretnog nasljeđa koje čine slike Gospa dobrog savjeta, Blažena Djevica Marija pomoćnica kršćana, Srce Isusovo, Srce Marijino, te monstranca, kalež i evanđelistar, i groba austrijskog vojnika.
Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata k.č. broj 148/1, k.o. Stup, što odgovara k.č. broj 1903/5, k.o. Donji Butmir (zemljišnoknjižno stanje), Opština Ilidža, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Građevina župske kuće iz 1891. godine, dograđivane u posljednjim decenijama 20. vijeka, izgrađene na k.č. broj 1903/4, k.o. Donji Butmir (zemljišnoknjižno stanje), nije zaštićena odredbama ove odluke kao nacionalni spomenik i na nju se ne primjenjuju mjere zaštite utvrđene ovom odlukom, ali ona predstavlja dio graditeljske cjeline.
Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH” br. 2/02, 27/02 i 6/04).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, restauraciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, na prostoru definisanom u tački I stav 3 ove odluke utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:
- dozvoljeni su samo radovi na restauraciji i konzervaciji nacionalnog spomenika uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje (u daljnjem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine;
- svi radovi na zaštiti, bez obzira na njihovu vrstu i obim, moraju da budu izvedeni na osnovu prethodno pribavljenog odobrenja nadležnog ministarstva;
- fasada treba da bude obnovljena u skladu sa originalnim projektom Josipa Vancaša.
IV
Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.
V
Iznošenje pokretnog nasljeđa iz tačke I stav 2 ove odluke (u daljnjem tekstu: pokretno nasljeđe) iz Bosne i Hercegovine nije dozvoljeno.
Izuzetno od odredbe stava 1 ove tačke, dozvoljeno je privremeno iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini.
Odobrenje u smislu prethodnog stava daje Komisija ukoliko bude nedvosmisleno utvrđeno da to neće ni na koji način ugroziti nacionalni spomenik ili pokretno nasljeđe. U odobrenju se utvrđuju svi uslovi pod kojima se pokretno nasljeđe može da iznese iz Bosne i Hercegovine, rok za vraćanje dobra u zemlju, kao i zaduženja pojedinih organa i institucija za obezbjeđenje tih uslova i o tome se obavještava Vlada Federacije, nadležna služba bezbjednosti, carinska služba Bosne i Hercegovine i javnost.
VI
Svako a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.
VII
Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, federalnom ministarstvu nadležnom za kulturu, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - VI ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VIII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).
IX
Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
X
Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.
Broj: 06.1-02-71/03-1
15. mart 2006. godine
Sarajevo
Predsjedavajući Komisije
Dubravko Lovrenović
O b r a z l o ž e nj e
I – UVOD
Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2 stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02) sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje, i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.
Komisija je primila peticiju Mjesne zajednice Stup, Opština Ilidža, Kanton Sarajevo, 15.1.2003. godine i pristupila sprovođenju postupka za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.
U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U toku vođenja postupka izvršen je uvid u:
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama i radovima na dobru itd.,
- uvid u sadašnje stanje objekta,
- kopiju katastarskog plana,
- istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u okviru ove odluke.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Stupsko naselje se nalazi u zapadnom dijelu Sarajeva, u najplodnijem(1) dijelu prostranog(2) Sarajevskog polja, na nadmorskoj visini od otprilike 500 m.
“Naselje Stup čini središnji dio Sarajevskog polja što se pruža između rijeke Dobrinje i Miljacke. Toponim Stup pripada srednjevjekovnoj agrarnoj toponomastici(3) i označava dio vlastelinskog zemljišta (oranicu) koji su obrađivali kmetovi uz davanje prihoda (tlaka ili rabota). Ovaj toponim označava i zborno mjesto za plemensko okupljanje uz visoki hrastov stup na koji se penjao plemenski starješina trubeći u rog i pozivajući na okupljanje radi saopćenja svojih odluka(4).” (5)
U periodu nakon 2. svjetskog rata do tada poljoprivredno područje plodnog Sarajevskog polja ubrzano se industrijalizuje, tako da je naselje Stup sa istočne, sjeverne i zapadne strane okruženo industrijsko-poslovnim zonama, a sa južne strane ga tangira frekventna gradska saobraćajna longitudinala.
Parcela na kojoj je izgrađena crkva Uznesenja Marijina na Stupu svojom jugozapadnom granicom izlazi na lokalni put Stup-Bojnik, odakle je, preko ulazne kapije, omogućen i pristup crkvenoj parceli. U zoni neposrednog okruženja crkve su izgrađeni, uglavnom, stambeni objekti spratnosti prizemlje+sprat ili prizemlje+sprat +potkrovlje.
Katoličko groblje na Stupu (ispod saobraćajne petlje na Stupu) zajedno sa pripadajućom kapelom(6) potiče iz perioda prelaza 19. na 20. vijek, povezano je sa podizanjem crkve Uznesenja Marijina na Stupu, kao i sa prestankom sahranjivanja u starom katoličkom groblju u Doglodima, koje je bilo zatrpano riječnim nanosima prilikom poplave(7).
Istorijski podaci
Brojni arheološki nalazi pronađeni na široj teritoriji Sarajevskog polja („...u Blažuju, Osijeku kraj Blažuja, Hrasnici, Naklu kraj Vojkovića, Švrakinu selu, uz potok Jošanica i uz sumporno vrelo u Gornjoj Vogošći, na Stupu, Gradcu kraj Hadžića, u Mihaljevićima, ...“) svjedoče o bogatoj privrednoj i graditeljskoj aktivnosti iz rimskog doba(8). Među najznačajnije, koji se čuvaju u Zemaljskom muzeju u Sarajevu, ubrajaju se ostaci zgrada poljoprivrednog dobra villa rustica 1-3 v.n.e., nalazi novca iz 1-3. vijeka, kovački alat, zanatski pribor(9).
„U srednjem vijeku taj je prostor bio obuhvaćen župom Vrhbosna(10), najprije pod vlašću bosanskog kralja, a potom rodonačelnika kneževske porodice Pavlovića – Radina Jablanovića i Pavla Radenovića, te njima podložne vlastele, čija su neka od imena sačuvana putem toponima kao što su Mihaljević (Mihajlović), Dobrošević, Latice (Gornji Stup se naziva Latice do 1878)(11).“ (12)
U Popisu vilajeta Hodidjeda iz 1455. godine pominju se timarski posjedi („dio Kotorca, Hrasnica, Glavogodina, Vrutci, Lužani, Otes, Stup, Kobiljdol/Kasindol“) posade grada Hododjeda, koja su služila kao vojnička plata posadi Hodidjeda(13). Navedeni popis iz 1455. godine pruža podatke i o broju kuća u pojedinim naseljenim mjestima, prema kom je u Hrasnici bilo 40 kuća, u Glavodini 19, Butmiru 16, Lužanima i Otesu 15, Stupu 18, Osijeku 13,... (14).
Isti popis pominje sela Gornji i Donji Stup, koja su tada pripadala timaru Eflaka Hamze, hizmećara Isa-begova, sa ukupno 18 kuća. „Godine 1488/89 upisani su timari kapidžije Ilijasa, sa tahvila Mustafa-bega, brata Ali-pašinog, sa ukupno 25 kršćanski kuća i tri baštine i četiri kuće muslimana sa dva neoženjena. U popisu vakufa iz 1540. godine selo Stup, zajedno sa mahalom Doglodi, upisano je kao timar službenika Careve džamije u Sarajevu. Do početka XVII stoljeća broj stanovnika u ovom selu se znatno povećao, tako da je početkom XVII stoljeća samo u Donjem Stupu sa Doglodima upisana 51 kuća muslimana sa baštinama te 36 kuća akindžija i vojnika.“ (15)
U vrijeme turske uprave pastoralnu službu za stanovništvo Sarajevskog polja(16) katoličke vjeroispovijesti vršili su franjevci(17) Kreševske kustodije. Uporedo sa uspostavljanjem austrougarske uprave na bosanskohercegovačkom području (1878), a nakon dogovora Zajedničke vlade sa Sv. stolicom u Vatikanu(18), formira se i redovna crkvena uprava u BiH, pa papa Leon XIII bulom „Ex hac augusta“ od 5. jula 1881. godine(19) osniva Vrhbosansku metropoliju sa Vrhbosanskom nadbiskupijom sa sjedištem u Sarajevu, te biskupijama mostarsko-duvanjskom sa sjedištem u Mostaru, trebinjskom i banjalučkom.
U avgustu 1890. godine Ordinarijat Vrhbosanske nadbiskupije je izdao naredbu vjerskim službenicima prema kojoj je bilo potrebno zatražiti dozvolu viših crkvenih vlasti prije izgradnje nove crkve ili za dogradnje i popravke postojećih, a u zahtjevu je trebalo navesti podatke o mjestu gradnje sa opisom lokacije, površinom parcele i njenim položajem, te planiranim dimenzijama buduće crkve, broju vjernika, te o planiranim troškovima, materijalu i načinu gradnje (koje je trebalo da elaboriše stručno lice), kao i finansijskoj izvodljivosti projekta, odnosno načinu finansiranja. Shodno odredbama te naredbe, nacrti budućih crkava su trebali biti dostavljeni Ordinarijatu Vrhbosanskom radi dobijanja odobrenja, nakon čega su bili, zajedno sa predračunima radova, dostavljani Zemaljskoj vladi na odobrenje. Do 1905. godine(20) u Bosni i Hercegovini su izgrađene 153 crkve i 169 župskih stanova, a popravljene su 124 crkve i 19 župskih stanova(21).
Prepoznavši potrebe katoličkog stanovništva nastanjenog u selima Sarajevskog polja, vrhbosanski nadbiskup Josip Stadler(22), uz odobrenje Zemaljske vlade, 1890. godine osniva novu župu Marije Pomoćnice(23) u Sarajevskom polju sa sjedištem na Stupu: “...te je sporazumno s visokom Zemaljskom vladom osnovao u Sarajevskom polju novu župu za slijedeća sela: Azići, Bare, Blažuj, Briješće, Butmir, Crnotina, Doglodi, Dvor, Ilidže, Lužani, Otes, Rajlovac, Stup, Svrakino selo i Zabrđe. Uprava župe povjerena je dosadanjem kateheti(24) kod kćeri Božje Ljubavi(25) i Ivanu Venhudi.(26)”
Zemljište na kom je izgrađena crkva na Stupu Vrhbosanska nadbiskupija je kupila od dr Karla Bauera za 600 forinti(27).
Godine 1890. gradi se župski stan i sa stupskog groblja na lokalitet buduće stupske crkve premješta stara drvena kapela(28), koja, donekle popravljena, služi za liturgijske obrede sve do izgradnje nove crkve 1891-1892(29). U avgustu 1891, prema projektu Vancaševog asistenta, inž. Františeka Vymlatila iz Kromeraža, završena je gradnja župske kuće, koja je tokom posljednje decenije 20. vijeka renovirana, u nju uvedeno centralno grijanje, a proširena je i novim dijelom namijenjenim za župsku salu(30).
Nadbiskup Josip Stadler (1843-1918), kao naručilac i inicijator gradnje stupske crkve, stupski župnik Franjo Venhuda i arhitekta Josip Vancaš (1859 -1937)(31), kao projektant, veoma su zaslužni za njeno podizanje.
Nakon što je Vancašev projekat za gradnju stupske crkve, datiran 14. juna 1891. godine, odobren, započeta je njena izgradnja. Blagoslov kamena-temeljca je obavio dr Antun Bonaventura Jeglić, vrhbosanski kanonik, uz svečanu misu 18.10.1891(32).
Prvo je iz obližnjeg kamenoloma u Blažuju izvađen sav kamen za crkvu, zatim su postavljeni temelji crkve, a u međuvremenu je rađena stolarija. Lomljeni kamen je dopreman, pijesak je vađen iz Miljacke, a gašeni kreč sa Igmana je prerađen u kreševskoj krečani. Nakon zime u 1892. godini radovi su nastavljeni, objekat crkve dovršen, a u nedjelju, 18.8.1892. godine, na svečanoj misi, vrhbosanski kanonik, dr Antun Bonaventura Jeglić ju je blagoslovio. Enterijer su uredile redovnice Kćeri Božje Ljubavi, koje su pjevale u horu zajedno s pitomcima Zavoda sv. Josipa(33). Građevinske radove na crkvi je obavio preduzetnik Albert Wohlgemuth za svotu od 5.600 forinti(34).
Na dan posvećenja crkve stigla su i dva zvona, koja je kao poklon poslao Anton Cyril Stojan, moravski župnik u Dražovcima. Sadašnje crkveno zvono potiče iz Italije, signirano: Udinie-Gorizia, 1922(35).
Do rata 1992-1995. katolička župa Stup je bila najveća i najbrojnija župa Vrhbosanske nadbiskupije(36), a sama crkva je među katoličkim hodočasnicima bila poznata kao Marijansko svetište(37).
Na praznik Uznesenja Blažene Djevice Marije - Veliku Gospu stupska crkva privlačila je brojne(38) hodočasnike ne samo iz Sarajeva nego i obližnjih mjesta. Ovo hodočašće je karakteristično po tome što su se na Veliku Gospu na Stupu sakupljali i katolici, i pravoslavni, i muslimani. Poznato je "stupsko kolo" na Veliku Gospojinu u kom su igrali i mladi i stari i niko nikoga za vjersku pripadnost nije pitao.
Granatama ispaljenim iz artiljerijskih oruđa 14. maja 1992. godine stupska crkva je pogođena, zapaljena i značajno devastirana. Tada su nastradali i oltari, kipovi, prozorski vitraži i crkveni mobilijar. Župska kuća, izgrađena na k.č. broj 1903/4 (k.o. Donji Butmir, zemljišnoknjižno stanje), pozicionisana na udaljenosti od oko 15-20 metara jugozapadno od crkve, 13. avgusta 1992 godine je pogođena granatom ispaljenom iz haubice 105 mm i teško oštećena. U tom periodu se djelovanjem pješadijskog i artiljerijskog oruđa nastavilo razaranje cijelog kompleksa stupskog svetišta(39). U grupi sakralnih objekata devastiranih ratnim razaranjima u periodu 1992-1995. stupska crkva, zajedno sa crkvom Sv. Vinka Paulskog, ubraja se među najteže oštećene na području Sarajeva(40).
U periodu 1997-1998. izvršena je rekonstrukcija crkve. Građevinske radove tokom rekonstrukcije crkve je izvela firma "Naping "d.o.o. iz Sarajeva.
2. Opis dobra
Glavni ulaz u crkvu nalazi se na jugozapadnoj strani, a oltar je na sjeveroistočnoj strani. Spoljna dužina crkve iznosi oko 27,05 m, a širina oko 10,40 m. Crkva je jednobrodna, a u dispozicionom smislu crkva ima: narteks (dužine oko 2,50 m), naos (svijetlih mjera oko 7,00x9,00x18,00 m / svijetla visina x svijetla širina x svijetla dužina) i svetište pravougaone osnove (širine 5,00 i dubine 4,00 m), te horsku galeriju iznad narteksa. Horska galerija ima nosivu konstrukciju od drvenog gredika 18x24 cm, a na frontalnoj strani je ograđena punom parapetnom drvenom ogradom visine oko 1,25 m. U lijevom dijelu narteksa je baptisterijum (svijetlih mjera 2,50x2,50 m), a u desnom stepenište koje vodi na galeriju čiji je pod na koti od otprilike +3,20 m(41). Lijevo od svetišta, na sjeverozapadnoj strani, nalazi se sakristija (svijetlih mjera 3,40x4,00 m). Pomoćni ulaz u crkvu nalazi se u jugozapadnom zidu sakristije. Ulazna fasada je naglašena tornjem ukupne visine 27,30 metara(42). U dispozicionom smislu toranj (gabaritnih mjera osnove oko 4x4m) je superponisan središnjem ulaznom dijelu narteksa. Toranj ima dvije platforme izvedene od drvenog grednika pokovanog daskama: prva platforma je na koti od otprilike +7,10 m, a druga na koti od oko +10,50 m.
Zidovi crkve, debljine oko 70 cm, izvedeni su od cigle. Zidovi crkve su izvana i iznutra malterisani, fasadna platna su obojena žutom bojom, a sva dekorativna plastika naglašena bijelom bojom. Sokl fasadnih zidova, visine oko 50 cm, izveden je od kamena. U enterijeru zidovi su okrečeni bijelom bojom. U lateralnim zidovima crkve, cijelom njihovom visinom, izvedena su po 3 konstruktivna ojačanja-pilastra (poprečnog presjeka oko 30x87 cm), na međurazmacima od otprilike 3,72 metra. Iznad naosa, svetišta i sakristije izvedena je ravna tavanica sa konstrukcijom od drvenog grednika: grede presjeka 14x16 cm postavljene na razmacima od 80 do 90 cm. Podovi u svetištu i naosu su izvedeni od poliranih kamenih ploča, u sakristiji su kao podna obloga primijenjene terazzo pločice, a na galeriji je postavljen daščani pod.
Naos crkve je lateralno osvijetljen sa po 4 polukružno zasvedena prozora (parapet(43)/širina prozora/visina prozora(44): oko 265x120x300 cm). Ispod prozora crkve, na koti otprilike +2,65 m, cijelim obimom crkve(45), izveden je kordonski vijenac.
Na jugozapadnoj čeonoj fasadi crkve glavni ulaz je naglašen plitko isturenim(46) portalom sa timpanonskim završetkom (dimenzija 270x470 cm/širina x visina). Lijevo i desno od portala je po jedan uski i izduženi (dimenzija 40x275 cm/širina x visina) pravougaoni prozor, a na jednospratnom zvoniku sa svake strane su bifore (dimenzija 90x290 cm/širina x visina) iznad kojih su završni "timpanoni" (visine oko 180 cm).
Krov tornja ima oblik jednostavne četvorostrane piramide (visine oko 9,20 m od vijenca tornja do krsta; ukupna visina krsta je oko 3,25 m; stranica baze piramide je široka oko 4,35 m) proširene pri dnu.
Ovaj zvonik je stilski najbliži Vancaševom zvoniku crkve Sv. Ante u Sarajevu (do 1914), odnosno Vancaševom rješenju pročelja sarajevske crkve Sv. trojstva (iz 1904)(47).
Krov je pokriven biber-crijepom sa jednostrukim preklopom(48), svi opšavi krovnih ploha su urađeni od bakrenog lima, te postavljene olučne vertikale i horizontale, snjegobrani i gromobranska instalacija. Rješenje krovnih ploha pripada tipu tzv. složenih krovišta, a krovna konstrukcija je drvena, izvedena u kombinaciji dvostrukih vješaljki (krovne plohe iznad naosa i svetišta), jednostrukih stolica i poluvezača (krovne plohe iznad bočnih dijelova transepta), te šatorastog krovišta (iznad tornja). S obzirom na to da je drveni pokov izveden preko krovnih vezača dvostrukih vješaljki pozicionisanih iznad naosa i svetišta, u enterijeru su potpuno vidljive drvene grede vezača: osam u naosu i dvije u svetištu. Vidljive površine greda vezača su hoblane.
Župska crkva Uznesenja Marijinog na Stupu svojim stilskim odrednicama pripada istoricizmu, nosi odlike neoromanike, a poslužila je kao tipski projekat za mnoge manje župne crkve u Bosni i Hercegovini(49) kao što su: “travnička crkva, srušena crkva u Kaknju, crkva u Novom Selu kod Bosanskog Broda i u Bosanskom Brodu, ... (50)”
Na udaljenosti oko 15 m, južno od crkve, u dvorištu se nalazi spoljni oltar Lurdske Gospe(51), a na udaljenosti oko 15 m, jugozapadno od crkve, izgrađena je župna kuća.
Unutar parcele na kojoj se nalazi nacionalni spomenik, na njenoj južnoj strani, neposredno do ograde nalaze se dva nadgrobna spomenika posvećena poginulim austrijskim vojnicima.
Na kamenom spomeniku izrađenom od sarajevske hreše, podignutom 1900, u njegovom gornjem dijelu uklesan je krst a ispod natpis na njemačkom jeziku:
Dem Andenken
der tapferen
Waffengefährten
des k.k.
Infanterie Regiments
Feldzeugmeister
Fridrich Freiherr
Kellner von Kollenstein
Nº 41,
die am 21 September
1878
hier den Heldentod
gefunden(52)
U donjem dijelu spomenika je uklesan natpis na njemačkom jeziku:
widmet vom Officiers Corps
des k. u k. Infanterie Regiments
Feldmarschall Lieutenant
Erzherzog Eugen Nº 41
Errichtet im Jahre 1900(53).
Drugi spomenik, izrađen od crnog mermera, podignut je 2004. godine, a posvećen je austrougarskim vojnicoma palim u Prvom svjetskom ratu, kao i austrijskim vojnicima nastradalim u Drugom svjetskom ratu, te austrijskim vojnicima nastradalim u mirovnoj misiji u Bosni i Hercegovini od 1996. godine.
Unutrašnje uređenje crkve započelo je tokom službe drugog stupskog župnika presvijetlog gospodina msgr. Matije Pajića (Krstić, 1941, 66). Tokom ratnih razaranja (1992-1995. godine) vitraži crkve koji su u nju postavljeni početkom XX vijeka su uništeni. Vitraži su bili izrađeni u bečkoj radionici Eduarda Kratzmana između 1910-1911. godine.
Na sjeverozapadnom zidu, posmatrano u pravcu JZ→SI, nizali su se vitražni prozori s likovima sv. Alojzija, sv. Antonija, sv. Ane i sv. Jozefa. U dnu vitražnog prozora na kom je bio predstavljen lik sv. Ane stajao je donatorski natpis: DAROVAO E. KRATZMAN GLASMALER, WIEN, sv. Jozefa. Na jugoistočnom zidu, posmatrano u pravcu JZ→SI, nizali su se vitražni prozori sa sljedećim predstavama svetitelja: sv. Katarina, sv. Agneza, sv. Isidora i sv. Matija. Vitražne kompozicije su bile smještene u lučno završene prozorske otvore. Prozorski otvori su metalnim držačima vitražnog stakla bili podijeljeni na tri dijela. U centralnom okruglom medaljonu su bili smješteni likovi predstavljenih svetitelja. Rubovi medaljona su bili ukrašeni tirkiznoplavim trakama i žutim kružićima, a na spoljnim rubovima vitraža bile su naslikane cvjetne bordure. U donjoj zoni prozorskog otvora nalazili su se nazivi svetitelja i donatorski natpisi.
Prije uništenja crkve naos su ukrašavale skulpture sljedećih svetitelja:
- Sv. Josip nosi malog Isusa
- Sv. Antun nosi malog Isusa
- Anđeo sa djetetom
- Srce Isusovo
- Srce Marijino
Pretpostavlja se da su posljednje dvije skulpture, čija visina iznosi 156 cm, serijske proizvodnje izrađene u tirolskim radionicama. Takve skulpture su najčešće ukrašavale enterijere crkava iz XIX vijeka (Mutapčić, 1999, 87).
1. GOSPA DOBROG SAVJETA
Autor: mediteranska radionica(54)
Godina izrade: kraj XVIII ili početak XIX vijeka
Tehnika izrade: ulje na platnu
Dimenzije: 48x37 cm
Signatura: bez signature
Opis:
Ova slika se ubraja među najstarije predmete crkve. Nekada se nalazila u kapeli, sjeverozapadno od ulaza u crkvu, koja je od naosa bila odvojena pomoću drvene pregrade izrađene od hrastovine sa šupljikavim motivima krsta (dio tzv. pričesne ograde iz travničke crkve). U toj kapelici se nalazio stilski drveni oltar s bojenim i pozlaćenim reljefnim motivima biljnog porijekla, koji je činio dio oltarske cjeline u travničkoj sjemenišnoj crkvi.
Na slici je predstavljen dopojasni lik Blažene Djevice Marije, odjevene u tamnocrvenu haljinu sa zlatnim okovratnikom i u plavi plašt optočen zlatnim bordurama. Sa njene lijeve strane je predstavljen Isusov lik, koji je zagrlio majčino rame, dok je lijevu ruku položio na njene grudi. Predstavljen je odjeven u crvenu haljinu optočenu zlatnim bordurama preko koje je plavi plašt. Oba lika imaju zlatne oreole, spolja oivičene crnom konturom. U pozadini je naslikano «Božje oko», s donje strane crveno, a sa gornje obojeno bijelo-plavom bojom. Slikana podloga je smeđe boje.
Okvir slike čini paspartu od crvenog pliša i drveni pozlaćeni ram, širine 12 cm, na koji su dodani zaštitni okvir širine 3,5 cm i staklo.
Slika je uokvirena prilikom restauracije u Restauratorskom zavodu Hrvatske u Zagrebu 1985. godine. Tada je postavljeno novo platno radi ojačavanja starog i kompletno restaurisan slikani sloj (Mutapčić, 1999, 88).
U vrijeme opremanja enterijera župnom uredu je stiglo pismo iz Graca sa pitanjem da li bi htjeli oltar za crkvu, na što je odgovoreno potvrdno. Ubrzo je stigao oltar većih dimenzija od potrebnih, tako da je upotrijebljen samo njegov donji dio sa menzom. Iz gornjeg dijela oltara je izvađeno pozlaćeno svetohranilište sastavljeno od dijelova za ciborijum i dijela za monstrancu nad kojim je bio prostor predviđen za oltarsku sliku. Tada je zamoljena kneginja Gabriella Vindisch iz Graca(55) da naslika oltarsku sliku Blažene Djevice Marije pomoćnice kršćana. Naručioci su tražili da se na njoj prikaže grupa Bošnjaka, te su zato u Grac poslali grupu župljana iz Sarajevskog polja u narodnim nošnjama. S njima su poslali i nekoliko fotografija župljana u raznim pozama, te popis boja, materijala i veza korišćenog za izradu i ukrašavanje narodnog odijela.
2. BLAŽENA DJEVICA MARIJA POMOĆNICA KRŠĆANA
Autor:
Godina izrade: 1892.
Tehnika izrade: ulje na platnu
Dimenzije: 145x70,5 cm
Signatura: d.d.u. crvena latinična slova i porodični grb, 1892, Gabrielle Schonburg Windisch Graetz
Opis:
Slika je iz Graca stigla kao poklon autorke i postavljena je na glavni oltar 13.3. 1893. godine. Uramljena je u drveni ram, širine 14 cm, na čijem se gornjem dijelu nalaze aplicirani oltarski dijelovi s dvije bočne grane unutar kojih je ovalni medaljon sa crnim slovom M. Aplikacija je urađena pozlatom.
Naročitu dokumentarnu vrijednost slike imaju njeni likovi odjeveni u narodnu nošnju.
U prvom planu slike, pri dnu na smeđoj podlozi, predstavljeni su vjernici u klečećem stavu u molitvi. Pretpostavlja se da je jedna od prikazanih figura svećenik Franjo Venhuda. Iza njega je predstavljena redovnica, a u desnom uglu franjevac u klečećem položaju. U drugom planu slike je predstavljena Marija kako sjedi na sivobjeličastim oblacima. U desnoj ruci drži žezlo, a lijevom pridržava malog Isusa, koji sjedi na njenom lijevom koljenu. On desnom rukom blagosilja, a u lijevoj drži zemaljsku sferu sa krstom na vrhu. Pored njih, bočno, u oblacima lebde po tri anđela sa svake strane.
Superponisanjem dva slikana plana, u perspektivi skraćenja donjih dijelova tijela zbog vizure naspram pozicije slike na oltaru, ovdje se zapaža dobro oblikovanje figura s nešto tvrđom modelacijom ruku. Ženski i nebeski likovi imaju ružičastiji inkarnat u odnosu na tamniji kod muškaraca. Lica su modelisana pomoću oker sjenčenja, bijelih akcenata i smeđih kontura. Uspješno drapiranje nošnji uz minucioznu obradu detalja i realistični kolorit odlikuju neposrednost slikarskog doživljaja ove scene. Zelenkastoplavičasti horizont brdovitog pejzaža poprima karakteristične boje i zlatne odsjaje difuznog svjetla koje se pruža s neba i odaje secesijansku nit koja povezuje nježni grafizam predstavljenih likova i samu scenu, gdje se prepliću romantično shvaćeni simbolizam i nezarensko slikarstvo koji su već prisutni u evropskom (crkvenom) slikarstvu XIX vijeka (Mutapčić, 1999, 88).
Prilikom proslave 90. godišnjice ove slike, 14.8. 1983. godine, nadbiskup vrhbosanski Marko Jozinović, kardinal Franjo Kuharić, brojni svećenici i vjernici prisustvovali su postavljanju okrunjene slike na obnovljeni oltar.
U župnoj kući na Stupu evidentirane su i dvije Gabrijeline slike koje je autorica poklonila travničkoj sjemenišnoj crkvi, odakle su prenesene u crkvu na Stupu, a nalazile su se na mjestima skulptura Srca Isusova i Srce Marijino, lijevo i desno ispred glavnog oltara.
3. SRCE ISUSOVO
Autor:
Godina izrade: 1883.
Tehnika izrade: ulje na platnu
Dimenzije: 114x67 cm
Signatura: d.l.u. crvena latinična slova, Gabrielle Schonburg Windisch-Graetz. Piense 1883.
Opis:
Drveni pozlaćeni ram (širina 11 cm) je ukrašen crvenim ornamentom.
Slika prikazuje stojeću figuru Isusa odjevenog u bijelu haljinu i zelenkastoplavi ogrtač. Lijevu ruku je usmjerio prema srcu, obavijenim trnovim vijencem, a desnu je pružio niz bok. Na rukama su naglašene stigme Isusovog raspeća.
4. SRCE MARIJINO
Autor:
Godina izrade: 1883.
Tehnika izrade: ulje na platnu
Dimenzije: 114x67,5 cm
Signatura: d.l.u. crna latinična slova, Gabrielle Schonburg Windisch-Graetz. Piense 1888 Bittelt in ein Weniate.
Opis:
Stojeći lik Marije prikazan je u bijeloj dugoj haljini i bijelom plaštu optočenom zlatnom bordurom i zakopčanom cvijetom ljiljana. U lijevoj ruci Marija nosi ljiljanov cvijet, a desnu prinosi srcu, što je obavijeno trnovim vijencem i probodeno mačem. Njezin oreol čine zlatne zrake raspoređene u tri snopa. Pozlaćeni ram je iste veličine kao i na prethodnoj slici.
Obje slike odražavaju rukopisne karakteristike slikarke Gabrijele u čemu je ispoljeno meko modelisanje lica i tijela uz valersko građenje tonaliteta, svečano drapiranje odjeće i smirene postavke idealistički shvaćenih stojećih figura koje imaju prije romantičarsku nego akademističku težnju za monumentalnošću.
Poređenjem stupskih slika sa još dvije Gabrijeline slike u crkvi Duha svetoga u Fojnici i župnoj crkvi Ime Marijino u Gromiljaku dolazi se do spoznaje da je Gabriella Windisch-Gratz bila pod izvjesnim uticajem nazarenaca (Mutapčić, 1999, 89).
5. KRIŽNI PUT
Križni put stupske crkve sastojao se od 14 slika postaja, rađenih tehnikom ulja na platnu, 57x47 cm, bez signature, u dvostrukom okviru, širine 7 cm, koji je s unutrašnje strane pozlaćen, a izvana je u prirodnoj boji smeđeg drveta. Prema inventarskoj knjizi župe Stup, saznaje se da je na ime prevoza Križnog puta plaćeno 0,19 forinti istog dana, 5.5.1893. godine, kada je iz Graca dopremljena Gabrijelina slika «Marija Pomoćnica Kršćana», za čiji je prevoz plaćeno 3,47 forinti.
Sudeći prema tome, Križni put je poticao iz Graca, a zbog određenih stilskih karakteristika, mogao bi da pripada Gabrijelinom opusu (Mutapčić, 1999, 91).
6. MONSTRANCA
Materijal izrade: pozlaćeni bakar
Tehnika: livenje
Vrijeme nastanka: nepoznato, ali svakako prije odlazaka svećenika Venhude u Moravsku
Na pozlaćenom podnožju od livanog materijala (vjerovatno pozlaćeni bakar) s prednje strane nalazi se jednostavna ornamentika, a gornji dio monstrance je bademastog oblika s okruglim ostensorijem i radijalno raspoređenim ukrasnim zrakama sunca. Na vrhu je mali krst. Monstranca je urađena u stilizovanoj renesansno-baroknoj formi uobičajenoj za ovu vrstu sakralne umjetnosti. Moguće je da je monstrancu poklonio fra Fučik, župnik iz Mežovica u Moravskoj, prilikom Venhudinih odlazaka tamo radi sakupljanja predmeta za stupsku crkvu (Mutapčić, 1999, 92).
7. KALEŽ
Materijal izrade: pozlaćeni bakar i pozlaćeno srebro
Tehnika: livenje, iskucavanje, filigran
Vrijeme nastanka: prema mišljenju Snježane Mutapčić, kalež je izrađen u domaćoj radionici po uzoru na venecijanske radove iz XVII vijeka (Mutapčić, 1999, 92-93).
Na šestorolatičnoj osnovi stope se nalaze filigranska polja međusobno odvojena ispupčenom trakom, a u dnu svakog polja je okrugla rozeta ukrašena četvrtastim kamenom u ljubičasto-zelenoj kombinaciji iznad kojih su reljefne zvjezdice. Pri dnu se stopa završava šupljikastim ornamentom u čijoj se sredini pruža traka s nečitkim tekstom. Pri vrhu stope je prstenasti ukras od stilizovanih motiva jednakim onim na dnu. Izgled tog dijela je kuglasti nodus ukrašen filigranom i zeleno-ljubičastim poludragim kamenjem u sredini svake od šest kružnica. Čaša kaleža je smještena u poluloptastu košaricu ukrašenu filigranom i poludragim zeleno-ljubičastim kamenjem i rubom od filigranskih spiralnih motiva. Pretpostavlja se da je kalež rađen u domaćoj radionici po uzoru na venecijanske radove oko 1640. godine(56) (Mutapčić, 1999, 92-93).
8. CRNA KAZULA
Materijal izrade: pliš, pamuk, pozamanterijske trake
Tehnika: šivenje
Vrijeme nastanka: 1895-1896. godine
Korišćen za sprovode i pokorničke procesije. Izrađena je od crnog pliša i svijetloplave pamučne podstave. Sa prednje i stražnje strane nalaze se srebrna slova HIS i ukrasi od srebrenih vertikalno raspoređenih traka pozamanterije, iste vrste kao što su po rubovima kazule. S unutrašnje strane nalazi se darodavni tekst napisan latiničnim pismom:
Pro animo, Janos comiti Esterhazy 1864-1905
Sarajevo commorati 1895-1896 el pio Uxoreejus Elisabeth
Selemnitibuse Tarnowski et liberis egresm
Aloysia Janos Marya (Mutapčić, 1999, 93).
9. LJUBIČASTI PLAŠT
Materijal izrade: pliš, pamuk, pozamanterijske trake
Tehnika: šivenje
Vrijeme nastanka: nepoznato
Korišćen za sprovode i pokorničke procesije. Na svilenoj ljubičastoj podlozi istkani su srebreni motivi vinove loze sa plodovima i cvijećem, a po rubovima je našivena široka pozamanterijska traka srebrene boje. Oštećena je na leđima (Mutapčić, 1999, 93).
10. EVANĐELISTAR
Crkvena knjiga sa odlomcima iz jevanđelja raspoređenih za čitanje u pojedine dane crkvene godine. Knjiga je štampana u Veneciji 19.4. 1773. godine. Izdavač je Petar Knežević, Knin. Pisana je na tzv. poljičkom dijalektu iz okoline Splita, a tekst je ukrašen štampanim vinjetama. Ima ukupno 272 pagirane stranice i kožni povez na kartonskim koricama. Mjestimično mogu da se vide naknadno dodani natpisi tintom (Mutapčić, 1999, 93).
Tokom obnove crkve 1997-1998. godine u svetištu je postavljen novi petokrilni oltar izrađen u intarziji drveta. U savremenoj sakralnoj umjetnosti intarzija se ubraja u rjeđe zastupljene tehnike, a u ovom slučaju autor joj se minuciozno i znalački posvetio, ostvariv reprezentativno i skupocjeno djelo (Mutapčić, 1999, 144). Oltar je rad austrijskog umjetnika Christiana Wernera.
U dnu oltara je predstavljena scena Pieta.
Iznad ovog dijela oltara, na predeli su u lučno završena polja, posmatrano u pravcu SZ→JI, postavljene slike sa predstavom lika ?????, jevanđeliste Mateja, jevanđeliste Marka, jevanđeliste Jovana, jevanđeliste Luke i biskupa ?????. Likovi su međusobno odvojeni tordiranim stubićima. Između predstave jevanđelista Marka i Jovana je tabernakul zatvoren dvokrilnim vratima. Na vratima su slova A i Ω.
Retabula oltara se sastoji od tri cjeline. Rubne niše su lučno završene. Niša oltara na SZ strani nosi predstavu modela crkve sa dva zvonika. U dnu je natpis MAGNA MUTER AUSTRIAC. Ispod ove predstave u četvrtastom polju je predstavljen grb ispod kog je natpis CHRISTUS FAX NOSTRA. Centralno polje retabule zauzima scena Raspeća Isusovog. Scena je predstavljena na dvokrilnim vratima. Na unutrašnjoj strana vrata, na sjeverozapadnom krilu je predstava Sv. Georgije ubija zmaja, a na jugoistočnom krilu predstava Sv. Ilije. Kad su vrata centralne niše otvorena, na lučno završenom polju je predstavljena scena Uskrsnuća Isusovog. Osim lučnog završetka, u uglovima centralne niše retabule, u kružnicama sa sjeverozapadne strane, predstavljene su ruke sklopljene u položaj molitve, a sa jugoistočne strane ruke sa brojanicom. Između njih je reljefna predstava stilizovanog goluba, odnosno krila, kao Duha svetoga. Na vrh centralnog polja retabule je pričvršćena sfera sa krstom.
Niša na jugoistočnoj strani oltara nosi predstavu Blažene Djevice Marije na oblaku sa žezlom u lijevoj ruci i malim Isusom na desnoj. Isus desnom rukom blagosilja. Pored njih, lijevo i desno, lebdi po jedan anđeo. U donjem dijelu slike je predstavljena grupa vjernika.
Ispred glavnog oltara je postavljena menza. Izrađena je od drveta. Sa prednje strane, u kružnici, intarzijom je urađena predstava Srce Isusovo.
Na sjeverozapadnoj strani crkve je postavljen pomoćni oltar, takođe rad Christiana Wernera. Oltar je izrađen u tehnici intarzije.
U dnu oltara je predstavljena scena Poklonjenja mudraca. Iznad ove scene, u lučnoj niši, predstavljene su brojne scene i čuda iz Isusovog života. Na vrhu je, na metalnoj pločici, ugraviran natpis: SRCE ISUSOVO SPASENJE NAŠE. Na tabernakul je postavljena skulptura Srce Isusovo.
Pored ovog oltara je propovjedaonica, rad Christiana Wernera. Izrađena je u tehnici intarzije. Na prednjoj strani je podijeljena na četiri polja. U gornjem dijelu su predstavljeni atributi jevanđelista Mateja (anđeo) i Jovana (orao), a u donjem dijelu atributi jevanđelista Marka (krilati lav) i Luke (krilati bik).
Na jugoistočnoj strani crkve je postavljen pomoćni oltar, takođe rad Christiana Wernera. Izrađen je u tehnici intarzije.
U dnu oltara je predstavljena scena Blagovijesti. U gornjem dijelu, ispod jednokrilnih zastakljenih vrata, postavljena je slika Blažena Djevica Marija pomoćnica kršćana iz 1892. godine, rad slikarice Gabrielle Schonburg Windisch. Na vrhu oltara je pričvršćena pločica sa natpisom: GOSPO STUPSKA MOLI ZA NAS.
Pored ovog oltara je mramorna krstionica sa osmougaonim drvenim poklopcem i krstom na vrhu. Svaka od osam ploha poklopca je ukrašena tehnikom intarzije nekim od kršćanskih simbola. Poklopac je, takođe, rad Christiana Wernera.
Ograda galerije crkve je ukrašena scenama iz Hristovog života. Scene su rad istog autora, a rađene su tehnikom intarzije. Posmatrano u pravcu JI→SZ, nižu se sljedeće scene:
- nepoznato
- Preobraženje (?)
- Hristov ulazak u Jerusalim
- Tajna večera
- Isus se javlja Magdaleni (?)
- nepoznato
- Dodir Tomin.
Zidovi crkve su ukrašeni Križnim putem (14 scena). Križni put je, takođe, rad Christiana Wernera. Izrađen je u tehnici intarzije. Dimenzije pojedinačnih slika Križnog puta iznose oko 55x85 cm.
Na svodu crkve, u kružnici, intarzijom je napravljen krst na tamnoplavoj kružnici. U gornjem dijelu, između dva kraka krsta, stoji natpis bijelim štampanim slovima: HODIE CHRISTUS, a u donjem dijelu, između dva kraka, stoji natpis: SEMPER HERI. Osim toga, izvan ove kružnice je natpis izveden latiničnim štampanim slovima: JUBILAEUM A.D. 2000.
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Katolička crkva Uznesenja Marijina na Stupu nalazi se u evidenciji Kantonalnog zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa iz Sarajeva. Crkva je bila uvršćena u popis preliminarno zaštićenih objekata i svrstana u II kategoriju.
Komisija je primila peticiju Mjesne zajednice Stup, Opština Ilidža, Kanton Sarajevo, 15.1.2003. godine i pristupila sprovođenju postupka za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Godine 1997. Siniša Zec, apsolvent Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu, uradio je snimak postojećeg stanja stupske crkve, te predlog projekta sanacije crkve kao temu svog diplomskog rada(57).
U periodu 1997-1998. godine je izvršena rekonstrukcija crkve. Građevinske radove tokom rekonstrukcije crkve je izvela firma "Naping" d.o.o. iz Sarajeva a vrijednost radova prikazanih u Obračunskoj situaciji je iznosila oko 115.525 KM. Župni ured stupske crkve u Sarajevu djelomično raspolaže dokumentacijom koja se odnosi na sanacione radove urađene u periodu 1997-1998. godine. U toj dokumentaciji nije bio dostupan Projekat sanacije. Na osnovu podataka iz dostupne Obračunske situacije firme "Naping" d.o.o. iz Sarajeva od 31. jula 1997. godine može da se zaključi sljedeće: izvršena je dekompozicija krune zidova crkve u sloju visine oko 50 cm, te djelomična dekompozicija zidova tornja, izvršeno je vađenje čela izgorjelih greda, skinut porušeni i oštećeni limeni pokrov tornja, izvršeno je doziđivanje zidova crkve i zidova tornja ciglom u produžnom malteru razmjere 1:3:9, izvedena je nova tavanska konstrukcija, postavljena nova plafonska konstrukcija, izvedena nova krovna konstrukcija crkve i tornja, postavljen novi pokrov crkve od biber-crijepa, novi pokrov crkvenog tornja od bakarnog lima debljine 0,60 mm, te izvedeni zanatski radovi.
Na osnovu opisa radova iz navedene situacije, mogu da se ustanove određena odstupanja rekonstruisane crkve u odnosu na stanje crkve prije ratnih razaranja iz 1992-1995. godine. Prije 1992. godine plafon je bio malterisan i postavljen na potkonstrukciju od trstike fiksirane na daščanoj podlozi, pod naosa je bio izveden od terazzo pločica, pokrov krova je bio od eternita, a pokrov tornja od pocinčanog lima.
Olakšavajuća i sretna okolnost bila je činjenica da je župni ured raspolagao kopijama Vancaševih nacrta, tako da su prilikom radova na rekonstrukciji zadržane sve dimenzije, kao i karakteristični detalji dokumentovani u Vancaševim nacrtima.
Prilikom restauracije slika Gospa dobrog savjeta je uokvirena u Restauratorskom zavodu Hrvatske u Zagrebu 1985. godine. Tada je postavljeno novo platno radi ojačavanja starog, te kompletno restaurisan slikani sloj (Mutapčić, 1999, 88).
5. Sadašnje stanje dobra
Prilikom uvida u stanje objekta na terenu u februaru 2006. godine konstatovano je da se objekat nalazi u dobrom stanju, da se dobro održava i da je se upotrebljava.
III - ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH” br.33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:
Vremensko određenje
(dobra nastala od praistorije do kraja XX vijeka)
Istorijska vrijednost
(veza građevine, cjeline ili područja sa istorijskom ličnošću ili značajnim događajem u istoriji)
Umjetnička i estetska vrijednost
i. proporcije,
ii. vrijednost detalja.
Čitljivost
(dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)
i. djelo značajnog umjetnika ili graditelja,
ii. svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru,
iii. svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom periodu.
Simbolička vrijednost
i. ontološka vrijednost,
ii. sakralna vrijednost,
iii. tradicionalna vrijednost,
iv. vezanost za rituale ili obrede,
v. značaj za identitet grupe ljudi.
Izvornost
i. namjena i upotreba,
ii. položaj i smještaj u prostoru,
iii. duh i osjećanja,
iv. drugi unutrašnji i spoljni činioci.
Jedinstvenost i reprezentativnost
i. djelo vrhunskog umjetnika ili graditelja.
Sastavni dio ove odluke su:
- kopija katastarskog plana: dokumenat izdala Opštinska geodetska uprava Ilidža, 21. maja 2003. godine, k.č. broj 148/1, k.o. Stup, broj posjedovnog lista 838, broj plana l.d. Sarajevo – 200 (k.č. broj 1903/5, k.o. Donji Butmir, zemljišnoknjižno stanje) Opština Ilidža, Federacija Bosne i Hercegovine,
- foto-dokumentacija:
· 21 fotografija stanja crkve iz 1997. godine, ustupio arhitekta Siniša Zec
· 91 fotografija stanja crkve 9. februara 2006. godine, fotografisao arh. Emir Softić, korišćen digitalni foto-aparat Canon PowerShot G3,
- grafički prilozi:
· fotokopije crteža crkve arh. Josipa Vancaša (datiran 14. juna 1891. godine)
o tlocrt temelja
o tlocrt prizemlja
o sjeveroistočna fasada
o jugoistočna fasada
o poprečni presjek (sa pogledom prema zvoniku)
o ulazna fasada (crtež preuzet iz knjige Branke Dimitrijević, Arhitekt Karl Paržik, doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Sarajevo, 1989. god., slika XXXIVc.)
· Siniša Zec, Sanacija Župne crkve Uznesenja Marijina na Stupu, diplomski rad na Arhitektonskom fakultetu u Sarajevu, Sarajevo, 1997. (napomena: navedeni crteži su snimljeni digitalnim foto-aparatom Canon PowerShot G3, u rezoluciji: 2272 x 1704 piksela):
o osnova krovišta, Mj. 1:50
o presjek krovišta 1-1, Mj. 1:50
o presjek krovišta 2-2, Mj. 1:50
o presjek krovišta 3-3, Mj. 1:50
o presjek krovišta 4-4, Mj. 1:50
o izometrija crkve/sa prikazom objekta poslije devastacija iz 1992-1995.
o izometrija crkve/sa prikazom rekonstruisanog objekta
o vertikalni presjek kroz crkvu B-B, Mj. 1:100
o vertikalni presjek kroz crkvu C-C, Mj. 1:100
Korišćena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja Katoličke crkve Uznesenja Marijina na Stupu nacionalnim spomenikom BiH korišćena je sljedeća literatura:
1914. Charles G. Herbermann, et al., ed.: The Catholic Encyclopedia - Classic 1914 Edition. New York, Appleton; dostupna u elektronskoj formi, na engleskom jeziku, na http://www.newadvent.org/cathen
1941. Spomenica 50. godišnjice RKT župe Stup 1890-1940, uredio Augustin Kristić, izdanje RMKT Župnoga ureda – Stup, crteži S.S. – časna sestra Silva, K.B.Lj., Sarajevo, 1941.
1987. Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918. (katalog), Koncepcija izložbe i izbor djela Ibrahim Krzović, Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine.
1989. Basler, Đuro, Katedrala u Sarajevu, Nadbiskupski Ordinarijat vrhbosanski, Sarajevo, 1989.
1989. Dimitrijević, Branka, Arhitekt Karl Paržik, doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Sarajevo, 1989. god.
1989. Božić, Jela, Arhitekt Josip pl. Vancaš, Značaj i doprinos arhitekturi Sarajeva u periodu austrougarske uprave (doktorska disertacija), Univerzitet u Sarajevu, Arhitektonski fakultet u Sarajevu, Sarajevo.
1994. Mutapčić, Snježana, Katolička crkva Marijina Uznesenja na Stupu, Stećak, list za kulturu i društvena pitanja, godina I, broj 8, Sarajevo, 1994, str. 38-39.
1998. Mutapčić, Snježana, Uništena katolička crkva “Uznesenja Marijina” na Stupu, Hrvatski narodni godišnjak 1999, izdavač Hrvatsko kulturno društvo "Napredak", Sarajevo, decembar 1998, str. 79-93.
1999. Mutapčić, Snježana, Sarajevske crkve kroz povijest umjetnosti, "Hrvatska misao" 11-12, Matica Hrvatska, Sarajevo, 1999, 135-151.
2000. Anić, Vladimir, Rječnik hrvatskog jezika, treće prošireno izdanje, Zagreb, 2000.
2000. Spahić, Muris, Priroda i geografija, Ilidža, monografija, izdavač Opština Ilidža, str. 41-50.
2000. Ćeman, Mirza Hasan, RES PUBLICA AQUARUM S..,Ilidža, monografija, izdavač Opština Ilidža, 2000, str. 123-170.
2000. Ćeman, Mirza Hasan, Ishod na Ilidžu, Ilidža, monografija, izdavač Opština Ilidža, 2000, str. 203-294.
2000. Zlatar, Behija, Ilidža, Ilidža, monografija, izdavač Opština Ilidža, 2000, 191-202.
2000. Fekeža, Lidija – Gavrilović, Margita, Od dolaska Slavena do pada Bosanskog kraljevstva, Ilidža, monografija, izdavač Opština Ilidža, 2000, 171-190.
(1) “Nazivi naselja Otes, Stup i Dvor (u Donjem Stupu uz desnu obalu Dobrinje) odnose se na razne dijelove feudalnih imanja. Gore navedeni nazivi naselja nalaze se na najplodnijim područjima Sarajevskog polja.” (Lidija Fekeža – Margita Gavrilović: Od dolaska Slavena do pada Bosanskog kraljevstva, Ilidža, monografija, izdavač, Opština Ilidža, 2000, 187.)
(2) Površina Sarajevskog polja iznosi 31,2 km² (Muris Spahić, Priroda i geografija, Ilidža, monografija, izdavač, Opština Ilidža, str. 41).
(3) Mr Vesna Mušeta-Ašćerić, Ostaci srednjevjekovne toponomastike na području župe Vrhbosne, GZM, Arheologija, N. s., sv. 40/41, 1985/1986;
toponomastika, proučavanje geografskih imena, imena mjesta (toponima); (Vladimir Anić, Rječnik hrvatskog jezika; treće prošireno izdanje, Zagreb, 2000, str. 1203).
(4) Spomenica 50. godišnjice RKT, župe Stup, Sarajevo, 1941, S. 62.
(5) Snježana Mutapčić: Uništena katolička crkva “Uznesenja Marijina” na Stupu”, Hrvatski narodni godišnjak 1999, izdavač Hrvatsko kulturno društvo "Napredak", Sarajevo, decembar 1998, str. 81.
(6) Grobna kapela na stupskom katoličkom groblju je izgrađena 1931. godine prema projektu Karla Paržika iz 1930. godine. Kapela je jednobrodne osnove, ima oltarsku apsidu, pokrivena je dvostrešnim krovom i ima stepenasto raščlanjeni zabat iznad koga se uzdiže zvonik, "na preslicu" (Snježana Mutapčić, Sarajevske crkve kroz povijest umjetnosti, Hrvatska misao, 11-12. Matica Hrvatska, Sarajevo, 1999, str. 138).
(7) Mirza Hasan Ćeman, Ishod na Ilidžu, Ilidža, monografija, izdavač Opština Ilidža, 2000, str. 285.
(8) Mirza Hasan Ćeman, RES PUBLICA AQUARUM S.., Ilidža, monografija, izdavač Opština Ilidža, 2000, str. 123.
(9) Mirza Hasan Ćeman, RES PUBLICA AQUARUM S.., Ilidža, monografija, izdavač Opština Ilidža, 2000, str. 158-159.
(10) Vesna Mušeta-Ašćerić, Srednjevjekovna župa Vrhbosna-problem granica i vlasti, Prilozi, Institut za istoriju, Sarajevo, 1985, str. 257-268.
(11) Mr Vesna Mušeta-Ašćerić, Ostaci srednjevjekovne toponomastike na području župe Vrhbosne, GZM, Arheologija, N. s., sv. 40/41, 1985/1986, Sarajevo, 1986, str. 213-214.
(12) Snježana Mutapčić: 1998, str. 82.
(13)Lidija Fekeža –Margita Gavrilović, Od dolaska Slavena do pada Bosanskog kraljevstva, Ilidža, monografija, izdavač Opština Ilidža, 2000, 178.
(14) Lidija Fekeža – Margita Gavrilović, 2000, 188.
(15) Behija Zlatar, Ilidža, monografija, izdavač Opština Ilidža, 2000, 198-199.
(16) “Pod nazivom Sarajevsko polje župa se prvi put osniva 1710., …” (Snježana Mutapčić, Katolička crkva Marijina Uznesenja na Stupu, Stećak, list za kulturu i društvena pitanja, godina I, broj 8, Sarajevo, 1994, str. 38).
(17) Među njima, svojim radom u Sarajevskoj župi se naročito ističu: fra Ivan Musić (1836-1846), fra Grgo Martić (1851-1854 i 1863-1879) i fra Andrija Buzuk (Spomenica 50. godišnjice RKT župe Stup, Sarajevo, 1941, str. 58).
(18)Branka Dimitrijević, Arhitekt Karl Paržik, doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Sarajevo, 1989. god., str. 269.
(19) Spomenica 50. godišnjice RKT župe Stup, Sarajevo, 1941, str. 59.
(20) Branka Dimitrijević se poziva na izvor: Izvještaj o upravi Bosne i Hercegovine, 1906, 120.
(21) Branka Dimitrijević, 1989. god., str. 269-270.
(22) Rođen je u Slavonskom Brodu 24. januara 1843. Školovao se u rodnom gradu, zatim, u nadbiskupskom sirotištu u Požegi i Zagrebu, gdje je završio gimnaziju, i u Rimu, gdje je na Papinskome univerzitetu Gregorijani postao prvo doktor filozofije, a zatim i doktor teologije. Za sveštenika je zaređen 1868. u Rimu, nakon čega se vratio u Zagreb, gdje je postao gimnazijski profesor u Sjemeništu, a kasnije i univerzitetski profesor na Katoličkom bogoslovnom fakultetu. Papa Lav XIII 1881. godine imenovao ga je za prvog vrhbosanskog nadbiskupa obnovljenog biskupijskog sjedišta u Sarajevu. U Sarajevu je sagradio vrhbosansku prvostolnicu, bogoslovno sjemenište s crkvom Sv. Ćirila i Metoda, kaptol i nadbiskupski dvor. U Travniku je podigao sjemenište i gimnaziju. Osnovao je Družbu sestara Služavki Maloga Isusa. Istakao se dobrotvornim radom u okviru kog je u Sarajevu osnovao sirotišta "Betlehem" i "Egipat" za djecu i ubožište za starice. Umro je u Sarajevu u 75. godini, a sahranjen u sarajevskoj Katedrali.
(23) U literaturi se pominje i pod nazivom “župa Gospe Pomoćnice Kršćana” (Snježana Mutapčić, 1994, str. 38).
(24) Onaj koji predaje vjeronauku, rimokatolički vjeroučitelj (Vladimir Anić, Rječnih hrvatskog jezika, treće prošireno izdanje, Zagreb, 2000, str. 398.
(25) Franziska Lechner, na blagdan Marijina Prikazanja, 21. novembra 1868. godine, u Beču, u Austriji, osnovala je Družbu kćeri Božje Ljubavi. Na poziv sarajevskog nadbiskupa, dr Josipa Stadlera 28. aprila 1882. godine, sestre Kćeri Božje Ljubavi, koje je predvodila Franziska Lechner, dolaze u Sarajevo (Naše redovničke zajednice, Zagreb, 2000).
(26) Spomenica 50. godišnjice RKT župe Stup, Sarajevo, 1941, str. 60; preuzeto iz časopisa Vrhbosnensia (Vrhbosna), broj 20, od 15. oktobra 1890, str. 340.
(27) Spomenica 50. godišnjice RKT župe Stup, Sarajevo, 1941, str. 66.
(28) Jela Božić, Arhitekt Josip pl. Vancaš, Značaj i doprinos arhitekturi Sarajeva u periodu austrougarske uprave, doktorska disertacija, Sarajevo, 1989, str. 164 (poziva se na izvor: Arhiv Vrhbosanske nadbiskupije, dokumenti ANV 489 i 643/1890).
(29) Uspomene sarajevsko-poljskog župnika / Franjo Venhuda ; [preveo Bogdan Kotiza]. - [Sarajevo] - Ilidža : Župni ured Stup, 1988.
(30) Snježana Mutapčić, 1998, str. 85-86.
(31) Vancaš je došao u Sarajevo kao mlad, ali vrlo solidno školovan i talentovan arhitekta. Vancašev učitelj Friedrich von Schmidt (1825-1891) dotjerao je umijeće neogotike do zavidnog zenita, a za Vancaša se govori da je bio jedan od najboljih njegovih učenika. Nakon što je završio Visoku tehničku školu u Beču 1881. godine, Vancaš se privremeno zaposlio kod Heinricha Ferstela, poznatog graditelja Votivne crkve na Ringu, kao crtač planova za velike objekte u neogotičkom stilu. Otprilike u isto vrijeme radio je i u ateljeu preduzetnika Fellnera i Helmera kao crtač na projektima za neka pozorišta, tako i za Hrvatsko narodno kazalište u Zagrebu. U tom ateljeu Vancaš je bio orijentisan na neorenesansni stil, što će mu kasnije naročito dobro doći u Sarajevu. No njegovo srce bilo je na strani srednjovjekovnog graditeljstva, barem u vrijeme boravka u Beču, kada je stručno sazrijevao u školi koju su vodili Schmidt i Ferstel. Čekajući na pravo zaposlenje, Vancaš se u oktobru 1882. upisuje na Arhitektonsko odjeljenje Akademije likovnih umjetnosti gdje se kod Friedricha Schmidta posvetio studiju gotike (izvor: Đuro Basler, Katedrala u Sarajevu, Nadbiskupski Ordinarijat vrhbosanski, Sarajevo, 1989).
“Josip pl. VANCAŠ, arhitekt (Šopronj, Mađarska, 22.111 1859 - Zagreb, 15. XII 1932). Završio Visoku tehničku školu, Odsjek arhitekture u Beču 1881. godine, a od 1882. do 1884. godine studirao arhitekturu kod prof. Schmidta na Akademiji likovnih umjetnosti u Beču.
Najprije radio u ateljeu Fellmera i Helmera i Schmidta. U Sarajevo došao prvi put 1893. godine, a od 1894. godine nastanio se u Sarajevu. Od 1890. godine djelovao kao civilni arhitekt. U Sarajevu razvio veliku djelatnost, gradio u istorijskim slogovima, a kasnije i u stilu secesije. Od 1908. godine tragao za bosanskim slogom. U dugogodišnjoj graditeljskoj djelatnosti projektovao je 70 crkava i opštinskih zgrada, deset zavoda i škola, šest kafana i hotela, deset banaka, stotinu i dvije najamne i privatne kuće, šest fabrika i sedam oltara i enterijera, deset pregradnja i adaptacija, ukupno nacrta objekata izradio je dvije stotine i četrdeset od kojih je većina izvedena. Učestvovao sa svojim radovima na izložbama u Parizu, Beču i Budimpešti za koje je odlikovan. Do 1922. godine živio u Sarajevu. Uviđajući vrijednosti narodnog graditeljstva i arhitektonskog graditeljstva u cjelini, i podržan u tome od nekoliko arhitekata i inženjera, iznio je u Bosanskom saboru 1911. godine Rezoluciju o zaštiti spomenika kulture, njihovoj evidenciji, snimanju, čuvanju i povlasticama za gradnju u bosanskom slogu.
Izvor: Arhivi Visoke tehničke škole i Akademije likovnih umjetnosti u Beču.
Bibl: Vancaš, Josip, Ueber bosnische Bauweise. Ein Epilog zum Vortrag des Professors I. Strygowsky. Der Morgen, Zagreb, 11/1924, broj 355, str. 11; Josip Vavcaš, Bosansko narodno graditeljstvo, Tehnički list, Zagreb, X, 24, 31. XII 1928, 353-356; Josip pl. Vancaš, 0 kazalištima u državi Srba, Hrvata i Slovenaca, Novosti, Zagreb, 8, 1929, 25-31; Vancaš Josip, Kako sam kao arhitekta došao u Bosnu, Večernja pošta, Zagreb, X, 2724, 1930, 9;
Lit: Ljetopis JAZU, sv. II, Zagreb, 1930, str. 80-85; Alfred Makanec, Josip Pl. Vavcaš Požeški. Katolički tjednik, Sarajevo, VIII-X, 1932, 52; R. Horvat, Arhitekt Josi Vavcaš, Hrvatska revija, Zagreb, 1933; Dž. (emal) Č(elić) R. ELU 4. Zagreb, 1966, 489; Alija Bejtić, Ulice i trgovi Sarajeva, Muzej grada Sarajeva, Sarajevo, 1973, 330.” (Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918 (katalog), Koncepcija izložbe i izbor djela Ibrahim Krzović, Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, str. 253.)
Arhitekta Josip Vancaš u Sarajevu počinje svoju obimnu i plodnu projektantsku djelatnost za Vrhbosansku nadbiskupiju i punih 40 godina djeluje kao njen zvanični arhitekta i savjetnik, i kao jedini projektant katoličkih crkava u Sarajevu. Sve do svog preseljenja iz Sarajeva u Zagreb je radio za Nadbiskupiju, a zatim će njegove poslove savjetnika za graditeljstvo Vrhbosanske nadbiskupije preuzeti arhitekta Karl Paržik i obavljati ih do 1937. godine (Snježana Mutapčić, Sarajevske crkve kroz povijest umjetnosti, Hrvatska misao, 11-12, Matica Hrvatska, Sarajevo, 1999, str. 137).
(32) Snježana Mutapčić, 1998, str. 85, fusnota br. 21 (poziva se na izvor: "Vrhbosna", Sarajevo, 1.11.1891, br. 21. s. 348-351).
(33) Snježana Mutapčić, 1998, str. 86.
(34) Jela Božić, Arhitekt Josip pl. Vancaš, Značaj i doprinos arhitekturi Sarajeva u periodu austrougarske uprave, doktorska disertacija, Sarajevo, 1989, str. 164.
(35) Snježana Mutapčić: 1998., str. 86
(36) Snježana Mutapčić, 1994, str. 38-39.
(37)U Bosni i Hercegovini ima nekoliko značajnih mjesta katoličkih hodočašća: crkva Sv. Ive u Podmilačju, Gospina crkva u Olovu, Samostan u Rami, Samostan u Gradovrhu. Kasnije su se razvila i hodočašća u druge crkve: Sv. Ante u Sarajevu, u Busovači, Humcu kod Ljubuškog.
Značajnija hodočašća pravoslavnih vjernika su Stara pravoslavna crkva sv. Arhanđela u Sarajevu, Bogorodična crkva u Čajniču i Sv. Vasilije Ostroški.
Muslimani u Bosni i Hercegovini hodočaste (zijarete) grobove i turbeta dobrih ljudi, kao i mjesta za koja su vezane legende o dobrim ljudima. Međutim, najpoznatija mjesta hodočašća za muslimane su dovišta (mjesta moljenja Boga) koja su vezana za planinske vrhove, pećine i druge prirodne pojave, što je direktni nastavak prakse prisutne u bosanskom srednjovjekovlju. Takvo mjesto u prirodi je Ajvaz-dedina stijena kod Prusca, koju muslimani u Bosni nazivaju “mala Ćaba”, ističući njen značaj. Na mjestima muslimanskog hodočašća nisu podizane džamije, ali su tekije ponekad bile vezane za njih.
Jevreji u Bosni i Hercegovini su hodočastili grob rabina Moše Danona na Krajšini u Stocu.
(38) Na Veliku Gospu (praznikUznesenja Marijina), 15. avgusta, znalo je doći i do 25.000 vjernika i poštovalaca tog praznika (Angelina Šimić, Molitva života, proslavljen blagdan Velike Gospe na Stupu, “Oslobođenje”, Sarajevo, 16.8.1992).
(39) Snježana Mutapčić, 1994, str. 38.
(40) Snježana Mutapčić, Sarajevske crkve kroz povijest umjetnosti, Hrvatska misao, 11-12, Matica Hrvatska, Sarajevo, 1999, str. 142.
(41) Kao referentna kota +/- 0,00 uzeta je kota poda crkve u naosu.
(42) Mjereno od tla do vrha krsta.
(43) Kao referentna kota +/- 0,00 uzeta je kota poda crkve u naosu.
(44) Navedene mjere za širinu i visinu prozora su spoljne zidarske mjere.
(45) Tačnije, kordon vijenac je prekinut, tj. završava kod ulaznog portala.
(46) U odnosu na ulaznu fasadu, portal je izbačen za otprilike 30 cm (izmjereno sa crteža Vancaševog projekta).
(47) Snježana Mutapčić, Uništena katolička crkva “Uznesenja Marijina” na Stupu”, Hrvatski narodni godišnjak, 1999, izdavač Hrvatsko kulturno društvo "Napredak", Sarajevo, decembar 1998, str. 86.
(48) Najstariji kontinentalni tip crijepa je, zapravo, biber, čiji naziv dolazi od njemačke riječi koja znači “dabar”, a objašnjava se sličnošću izgleda crijepa zaobljenome završetku dabrova repa. Ujedno, to je oduvijek bio i najskuplji crijep, jer je ravan i nema utore, pa ga treba najviše po kvadratnom metru. Osim toga, teži je i traži zahtjevniju drvenu potkonstrukciju. Kod stupske crkve je primijenjeno jednostruko gusto pokrivanje sa oko 40 komada crijepa/m2 (op. E. Softić).
(49) Branka Dimitrijević, Arhitekt Karl Paržik, doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Sarajevo, 1989. god., str. 270-271.
(50) Snježana Mutapčić, 1998, str. 86.
(51) Blažena Djevica Marija Lurdska (11. februar) – spomen je vezan uz ukazanja Bernardici Soubirous (18 ukazanja od 11. februara do 16. jula 1858), tadašnjoj 14-godišnjoj djevojci, kćerki siromašnog mlinara iz Lurda (Lourdes, oblast Hautes Pyrenées, Francuska). Bernardica je 10 godina nakon ukazanja, tj. godine 1868, stupila u Družbu karitativnih i školskih sestara iz Neversa. Godine 1907. papa Pio X ga upisuje u rimski kalendar, a od 1969. je neobavezni spomen-dan. Lurdska ukazanja potiču cijelu Crkvu na čistotu, skromnost, spremnost na žrtvu, te na molitvu i ljubav prema bolesnicima i siromasima. Slavi se i kao dan bolesnih (Charles G. Herbermann, et al., ed.: The Catholic Encyclopedia - Classic 1914 Edition. New York, Appleton; dostupna u elektronskoj formi, na engleskom jeziku, na http://www.newadvent.org/cathen/).
(52) Prevod natpisa: “Kao sjećanje na hrabrog suborca (slobodni prevod: saputnika u borbi) pješadijskog regimenta (slobodni prevod: bataljona ili brigade) majstora vojevanja (slobodni prevod: pukovnika ili komandanta) Friedriech-a Freiherr (to mu je titula dobivena od strane nekog kralja) Kellner von Kollenstein Br. 41 koji je dana 21 septembra 1878 na ovom mjestu junačkom smrću poginuo.” (preveo: Ranko Nikolić)
(53) Prevod natpisa: “Posvećeno od strane oficira korpusa k.k. pješadijskog regimenta (slobodni prevod: bataljona ili brigade) Feldmarschall Lieutenant Erzherzog Eugen Br.41.
Sagrađeno u godini 1900.” (preveo: Ranko Nikolić)
(54) S obzirom na to da je ikonografski i stilski slika bliska slici “Bogorodica sa Kristom” iz samostana na Petričevcu u Banjoj Luci, analogijom su se pokušali odrediti njen autor i vrijeme nastanka. Petričevačka slika je datirana u XVIII vijek kao rad venecijanskog majstora. Na osnovu toga se pretpostavlja da je stupska Gospa nastala krajem XVIII ili početkom XIX vijeka u nekoj od mediteranskih slikarskih radionica (Mutapčić, 1999, 88).
(55) Nema podataka o školovanju slikarke, a prema «Biografskom leksikonu austrijske monarhije», objevljenom u Beču 1889. godine, koji sadrži podatke iz života značajnih javnih ličnosti koje su rođene ili su živjele u Austriji od 1750. godine pa dalje, saznaje se da je princeza Gabriella Marisna Karolina Windish-Greatz rođena 23.7.1824. godine od majke Eleonore Marije, princeze Von Lobkovitz i oca Alojza Weriana (postao knez 1882. godine). Bila im je jedina kćer pored četvorice braće. Udala se za grofa Aleksandra Grafena od Sconburg-Glauchan, rođenog 22.5. 1823. Nisu imali djece. Nakon muževljeve smrti pretežno je živjela kod očeve familije na posjedima tadašnjeg Kraine i Južne Štajerske (današnja Slovenija) (Mutapčić, 1998, 88).
(56) Na osnovu poređenja sa tri kaleža iz fojničkog samostana koji su urađeni u Fojnici, Kreševu, Sarajevu i Foči po uzoru na venecijanske zlatarske radove.
(57) Nekoliko crteža pomenutog diplomskog rada se nalazi u zbirci projekata biblioteke Kantonalnog zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa iz Sarajeva, a jedna kopija diplomskog rada se nalazi i u Arhivu Bosne i Hercegovine u Sarajevu.
|
