Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 88/07.

Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika, na temelju članka V. stavak 4. Aneksa 8. Općega okvirnoga sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i članka 39. stavak 1. Poslovnika o radu Povjerenstva za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 19. do 23. siječnja 2006. godine, je donijelo

O D L U K U

I.

Graditeljska cjelina Manastir Gomionica proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik sastoji se od: crkve posvećene Vavedenju Bogorodičinom, zgrade starog konaka, stare česme, stare ograde, groblja, te pokretnog naslijeđa koje čini zbirka ikona, zbirka rukopisnih i starih tiskanih knjiga i predmeti umjetničkoga zanatstva.

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. br. 1 i 3 (stari premjer) upisana u z.k. uložak broj 56, k.o. Kmećani, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o provedbi odluka Povjerenstva za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljenoga prema Aneksu 8. Općega okvirnoga sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (»Službeni glasnik Republike Srpske«, broj 9/02).

II.

Vlada Republike Srpske dužna je osigurati pravne, znanstvene, tehničke, administrativne i financijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnoga spomenika.      

Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Povjerenstvo) utvrdit će uvjete i osigurati sredstva za izradu i postavljanje informacijske ploče sa temeljnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III.

U svrhu trajne zaštite objekta na prostoru koji je definiran u točki I. stavku 3. ove odluke utvrđuju se slijedeće mjere zaštite:

• dopušteno je izvođenje isključivo istraživačkih i konzervatorsko-restauratorskih radova i radova na prezentaciji dobra, uz odobrenje ministarstva nadležnoga za prostorno uređenje Republike Srpske (u daljnjem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručni nadzor službe zaštite naslijeđa na razini Republike Srpske (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite);
• radovi na infrastrukturi dopušteni su u iznimnim slučajevima uz odobrenje nadležnoga ministarstava i stručni nadzor nadležne službe zaštite;
• na parcelama koje graniče sa parcelom na kojoj se nalazi nacionalni spomenik, dopuštena je gradnja objekata maksimalne visine P+1, i maksimalnog gabarita 10 x 10 m uz primjenu materijala i oblika građenja koji su dio prepoznatljivog pejzaža, to jest izgradnja objekata koji svojim karakterom, dimenzijama, izgledom ili na neki drugi način ne ugrožavaju nacionalni spomenik;
• zabrana obavljanja svih djelatnosti koje svojim radom (aero-zagađenje, buka, vibracije) mogu prouzročiti negativne efekte po zaštićenu cjelinu.

IV.

Stavljaju se izvan snage svi provedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su oprečni odredbama ove odluke.

V.

Svatko, a posebice nadležna tijela Republike Srpske, gradske i općinske službe suzdržat će se od poduzimanja bilo kakvih postupaka koje mogu oštetiti nacionalni spomenik ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu.

VI.

Iznošenje pokretnog naslijeđa iz točke I. stavak 2. ove odluke (u daljnjem tekstu: pokretno naslijeđe) iz Bosne i Hercegovine nije dopušteno.

Izuzetno od odredbe stavka 1. ove točke, dopušteno je privremeno iznošenje pokretnoga naslijeđa iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije, ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini.

Odobrenje u smislu prethodnoga stavka daje Povjerenstvo, ukoliko nedvojbeno bude utvrđeno da to ni na koji način neće ugroziti pokretno naslijeđe.

Povjerenstvo u svom odobrenju za privremeno iznošenje pokretnoga naslijeđa iz Bosne i Hercegovine utvrđuje sve uvjete pod kojima se to iznošenje može izvesti, rok za povrat u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduženja pojedinih tijela i institucija na osiguranju tih uvjeta, te o tome obavještava Vladu Republike Srpske, nadležnu službu sigurnosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.

VII.

Ova odluka dostavit će se Vladi Republike Srpske, nadležnome ministarstvu, nadležnoj službi zaštite i općinskom tijelu uprave nadležnome za poslove urbanizma i katastra, radi provedbe mjera utvrđenih u toč. II. – VI. ove odluke i nadležnome općinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VIII.

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresiranim osobama u prostorijama i na web-stranici Povjerenstva (http://www.aneks8komisija.com.ba).

IX.

Danom donošenja ove odluke, sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (»Službeni glasnik BiH«, broj 33/02, »Službeni glasnik Republike Srpske«, broj 79/02, »Službene novine Federacije BiH«, broj 59/02 i »Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH«, broj 4/03), briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 481.

X.

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objavit će se u »Službenom glasniku BiH«.

Ovu odluku Povjerenstvo je donijelo u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 07.2-2-52/04-4

20. siječnja 2006. godine

Sarajevo

Predsjedatelj Povjerenstva

Ljiljana Ševo

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na temelju Zakona o provedbi odluka Povjerenstva za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljenoga prema Aneksu 8. Općega okvirnoga sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, članka 2. stavka 1, »nacionalni spomenik« je dobro koje je Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika proglasilo nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V. i VI. Aneksa 8. Općega okvirnoga sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (»Službeni glasnik BiH«, broj 33/02), sve dok Povjerenstvo ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika donijelo je odluku o stavljanju manastira Gomionica na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 251.

            Sukladno odredbama Zakona, a na temelju članka V. stavak 4. Aneksa 8. i članka 35. Poslovnika o radu Povjerenstva za očuvanje nacionalnih spomenika, Povjerenstvo je pristupilo provedbi postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II - PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

• dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (kopiju katastarskog plana i zemljišnoknjižni izvadak),
• podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,
• historijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

Na temelju uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Manastir Gomionica sa crkvom posvećenom Vavedenju Bogorodičinom nalazi se 42 km zapadno od Banjaluke. Smješten je uz gornji tok istoimene rijeke, u selu Kmećani podno Zmijanjske visoravni (Ševo, str. 64).

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. br. 1 i 3 (stari premjer), upisan u z.k. uložak broj 56, k.o. Kmećani, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Historijski podaci

Na širem području Zmijanja, koje je upućeno na Gomionicu kao duhovno središte, nalazi se mnoštvo tragova starijih civilizacija koje potječu iz starijeg i mlađeg kamenog doba, kao i iz epoha upotrebe bronze i željeza(1).

Antika u ovom kraju nije ostavila neke reprezentativne spomenike, ali tragovi rimskih cesta(2), dokazuju saobraćajnu važnost, ove oblasti (Donja Panonija).

U zrelom srednjem vijeku ovi krajevi postaju politički značajniji, tako da ih od druge polovine XIII stoljeća vrlo često susrećemo u pisanim izvorima pod imenom Donji Kraji. Feudalni gospodar oblasti  u zadnjim decenijama XIII stoljeća bio je vojvoda Prijezda(3).

Gomionica se nalazi na prostoru srednjovjekovne župe Zemljanik, koji se podudara sa potonjom turskom nahijom Zmijanje. Značaj srednjovjekovnog Zemljanika podcrtavaju utvrđeni gradovi raspoređeni kao fortifikacije i kao sjedišta feudalnih gospodara, po rubovima i u unutrašnjosti župe - Bočac, Greben i Zvečaj uz tok Vrbasa obilježavaju istočnu granicu Zemljanika, istovremeno služeći kao rezidencije Hrvatinićima i Vojsalićima, plemićkim lozama koje su u XIV i XV stoljeću naslijedile Prijezdinu vlast nad Donjim Krajima. Posebno ubjedljive u smislu svjedočanstva o gustoj naseljenosti ovog prostora u srednjem vijeku su brojne nekropole sa stećcima rasute svuda po Zmijanju. Neka od ovih grobalja broje i po stotinjak velikih monolitnih nadgrobnika, uglavnom bez ukrasa. Nekropole u Lusićima, Plavšićima, Prodolama, Gornjem Ratkovu, pod Grčkom Gradinom u Lužijama, sa po 80 do 120 stećaka, svjedoče o brojčano i ekonomski snažnim populacijama koje su obezbjeđivale prosperitet srednjovjekovnoj župi, V. Škarić, Župa Zemljanik i stara nahija Zmijanje, GZM XLIX sv. 1, Sarajevo 1937, 37-53, (Ševo, str. 18, 19). Ova oblast posjeduje izrazitu autentičnost materijalnoga i duhovnoga života, koju umnogome može da zahvali upravo stoljetnoj tradiciji kultnog mjesta.

Uz gornji i srednji tok rijeke Gomionice uočljive su brojne gomile rudarske šljake, jame i lagumi koji svjedoče da se od davnina ovdje razvijalo rudarstvo. Eksploatacija željezne rude na širem području bila je jedna od osnovnih privrednih aktivnosti i u antička vremena. Vodena snaga rijeke Gomionice, čije ime potječe možda od rudarskih gomila (Gomilnica) pokretala je rudarske stupe, mehanizme za obradu sirovine i izradu metalnih poluga, koje su bile u upotrebi do početka XX stoljeća(4).

Kraj samostalnosti srednjovjekovne bosanske kraljevine i turska okupacija 1463. godine nisu se direktno odrazili na status ove oblasti, budući da je ona već iste godine ušla u sastav ugarske Jajačke banovine. Osmanlije su od 1463. do 1527/28. godine, kada je i ovaj teritorij pao u ruke Osmanlija, postepeno prodirale u unutrašnjost. Manastir Gomionica sa crkvom posvećenom Vavedenju Bogorodičinom pripada banjalučkoj eparhiji koja obuhvata sjeverozapadni dio Bosne i Hercegovine. «Ova eparhija osnovana je 1900. godine kao mitropolija. Do tog vremena, ovi srpski prostori bili su u sastavu Dabrobosanske mitropolije».

Kada je podignuta manastirska crkva u Gomionici i ko joj je bio ktitor ne može se sa sigurnošću utvrditi, mada se sa dosta vjerovatnoće može govoriti da je na mjestu današnjeg hrama postojao neki stariji, te da je, kada je riječ o današnjoj crkvi, u pitanju bila samo obnova nekog starijeg zdanja.

Pouzdanije vijesti o manastiru Gomionica potiču iz XV stoljeća. O njenom nastanku postoje tri narodna predanja. Prema jednom od njih Gomionica je zadužbina velikog župana Stefana Nemanje i Svetog Save. Prema drugom kazivanju manastir je osnovala neka carica Mara. Jedni su ovu tobožnju ktitorku dovodili u vezu sa sultanijom Marom, kćerkom despota Đurađa Brankovića i ženom sultana Murata II, a drugi sa Marom, kćerkom despota Jovana udatom za Ferdinanda Frankopana 1592. godine, ali ni za jednu od njih veze sa gomioničkim manastirom nisu potvrđene. Đurađ Branković, (1427-1456), drugi sin Vuka Brankovića i unuk kneza Lazara, po majci. 1427. godine Đurađ je postao srpski despot. Njegova kćer, Mara, postala je žena sultana Murata II (1435)

Prvi pisani trag datira se u 1540/41. godinu kada se u jednom turskom popisnom defteru u oblasti nahije Zmijanje pominje manastir Zalužje.

U sljedećem turskom dokumentu koji je datiran u 1560. godinu, i predstavlja pismo ondašnjeg paše vlastima u Carigradu, navodi se podatak da je: «iguman Andrija već 24. godine starješina manastira Zalužje, drugim imenom Gomionica.» (Ševo, str. 23).

Historijska vrijednost ovih dokumenata je neprocjenjiva budući da se iz njih nedvosmisleno zaključuje da manastir u Gomionici postoji prije 1536. godine(5).

Relativno kasni prvi pomen Gomionice u turskim izvorima uslovljen je činjenicom da su Osmanlije organizovale svoju administrativnu vlast nad ovim krajem tek poslije pada Jajačke banovine. Izostanak pomena Gomionice u izvorima pravoslavne provenijencije – pomenicima, zapisima i natpisima - prije kraja XVI stoljeća, može se objašnjavati nesređenim prilikama u vrhu Srpske pravoslavne crkve u prvoj polovini XVI vijeka i relativnom prostornom izolovanošću sjeverozapadne Bosne u odnosu na srednjovjekovne centre srpske duhovnosti, ili su pisani tragovi o Gomionici uništeni brojnim stradanjima, kao što se to dešavalo i u slučaju drugih crkava i manastira.

Sistematska arheološka istraživanja izvršena ispod poda postojeće crkve u manastiru Gomionici nisu pokazala tragove neke starije bogomolje, što ne isključuje mogućnost njenog postojanja, ukoliko je ona bila od trošne drvene građe(6). Možda je i nalaz nekoliko grobnih ukopa bez priloga, u staroj i dograđenoj priprati postojećeg hrama, u vezi sa nekim starijim objektom, tim prije što je jedan od ukopa smješten ispod zida koji odvaja prvobitnu pripratu od naosa postojeće crkve, čime svjedoči da je stariji od nje. Jedna rimska moneta takođe pronađena prilikom arheoloških istraživanja u crkvi navodi na razmišljanje o još dubljoj, kasnoantičkoj prošlosti ovog kultnog mjesta. Jasno je, na osnovu opšte historijske slike i navedenih dokumenata i nalaza, da se formiranje monaške zajednice u Gomionici (Zalužju) može tražiti u vremenima prije njenog prvog pomena.

Razmatranja opštih historijskih prilika uz poređenje arhitektonskih i likovnih obilježja srodnih spomenika ipak omogućavaju određene pretpostavke.

Nakon obnove Pećke patrijaršije 1557. godine, u vrijeme relativno povoljnih prilika, kada su joj na čelu bili patrijarsi iz porodice Sokolovića, negdje do kraja osme decenije XVI stoljeća, obnovljene su i oslikane mnoge oštećene manastirske crkve - Pećka patrijaršija oko 1565., Mileševa oko 1567., Studenica 1568., Gračanica 1570. Sveti Nikola u Banji kod Priboja 1572., Morača 1574-78., Lomnica 1578/79. godine(7). Gradnja crkve u Gomionici bi tako prethodila neku godinu freskama i padala u vrijeme poslije sredine sedme decenije XVI stoljeća. Neki autori su međutim, već dopuštali mogućnost ranijeg datovanja starog gomioničkog slikarstva, a time i nastanak crkve prije 1557. godine, a na osnovu izrazite bliskosti gomioničkih fresaka sa, danas gotovo sasvim uništenim fragmentima živopisa u crkvi manastira Rmanj(8). Arhitektonske odlike gomioničke i rmanjske crkve takođe pokazuju velike srodnosti. Datovanje gradnje ili obnove gomioničke crkve u isto vrijeme ili čak ranije odgovara opisanim istorijskim prilikama i podacima iz turskih dokumenata(9).

Iz navedene historijske građe kojom raspolažemo jasno je da je manastirska zajednica u Gomionici - Zalužju starija od 1536. godine, da je manastirska crkva mogla biti sagrađena i prije tog datuma.

Na rukopisnom gomioničkom četvorojevanđelju jeromonah gomionički i moštanički German Jovanović je 1891. godine pročitao danas izgubljen zapis na kome se temeljila pretpostavka da su Gomionicu krajem XVI vijeka osnovali mileševski kaluđeri. Ovog izvora više nema, te je nemoguće izvršiti njegovu reviziju i odrediti da li se on zaista odnosi na godinu 1590. ili možda na 1790, kako je predlagao, do sada najbolji poznavalac istorije manastira Gomionice Petar Momirović koji je u kasnijim istraživanjima jasno pokazao da pretpostavka o mileševskim monasima kao osnivačima Gomionice nije održiva(10).

Sljedeći pomen manastira je pouzdan, a to je zapis iz 1599. godine koji se nalazi u rukopisnom Tipiku svetog Save Osvećenog, u Eparhijskoj biblioteci u Aradu. Iz zapisa se još saznaje da je Tipik prepisan u Gomionici navedene godine, pri igumanu Diomidiju jeromonahu u vrijeme bosanskog mitropolita kir Aksentija i srpskog patrijarha Jovana(11). 

U jednom rukopisnom Psaltiru s posledovanjem, takođe iz zbirke aradske eparhijske biblioteke, nalazi se zapis datiran 4. januara 1612. godine. Sačinio ga je prepisivač Maksim, koji za sebe kaže da je svetogorski monah koji je tek stigao u Gomionicu i tu, za vrijeme igumana Jovana završio prepisivanje ove knjige, koje je započeo jeromonah Jeftimije.

U Isposnici svetog Save u Kareji na Svetoj gori, 25. avgusta 1626. godine hilandarski prepisivač Averkije je, kako kaže zapis, po narudžbi bivšeg opštežitelja manastira zvanog Gomionica, jeromonaha Antonija, završio prepisivanje jednog Zlatousta. Jeromonah Antonije,  poslao je ovaj rukopis u Gomionicu, kao dar. Jedan pozlaćeni srebrni krst izrađen za manastir Gomionicu 1640. godine, danas je vlasništvo Londonskog univerziteta. Ovo djelo rad je čuvenog kujundžije Stefana Ivanovića Sarajevca, nastalo u Somboru, gdje je ovaj majstor načinio raskošne krstove i panagijare i za druge pravoslavne manastire - Moštanicu i Orahovicu(12).

U manastiru Gomionici je u prvoj polovini XVII vijeka primio monaštvo jeromonah Jovan Svetogorac, porijeklom iz Bosne kako se saznaje iz zapisa u Cvjetnom triodu štampanom u Trgovištu u Vlaškoj 1648/49. godine(13).

Do Drugog svjetskog rata se u manastiru Beočinu nalazio Pomenik manastira Rače, danas izgubljen. U njemu je zabilježen i pomen nekih gomioničkih kaluđera iz XVII vijeka, prije njenih stradanja u austrijsko-turskim ratovima 1683-1699. godine.

Na osnovu nekoliko navedenih izvora i vrijednih umjetničkih predmeta koji su naručivani za manastir tokom prve polovine XVII stoljeća vidi se da je u tom periodu manastir imao mnogo monaha koji su održavali duhovne i kulturne veze sa centrima širom pravoslavnog svijeta i da su bili ekonomski sposobni da obogate svoju zajednicu vrijednim umjetničkim djelima.

Veliko pomjeranje srpskog stanovništva izazvano porazom austrijske vojske i njenim povlačenjem nakon prodora do Niša 1689. godine, obuhvatilo je i ove krajeve. U nekoliko gomioničkih rukopisa koji se čuvaju u Eparhijskoj biblioteci u Aradu nalaze se zapisi datirani u 1707. i 1716. godinu u kojima se govori da su se ove knjige prethodno nalazile u manastiru Hodošu (u Banatu). Zapisi su sačinjeni naknadno, što znači da su rukopisi dospjeli u Hodoš koju godinu prije navedenih datuma. Zaključuje se da su gomionički monasi bili prinuđeni da izbjegnu u Hodoš i tamo sklone manastirske dragocjenosti. Koje godine se to desilo i da li je manastir u posljednjoj deceniji XVII i u prvoj deceniji XVIII stoljeća potpuno zapustio nije moguće precizno utvrditi.

Iz zabilješke načinjene 1714. godine u jednom rukopisu Narodne biblioteke u Beogradu postoji podatak da je u Gomionici boravio dabrobosanski mitropolit Meletije. On je tom prilikom rukopoložio jednog sveštenika, što bi značilo da se do te godine gomioničko bratstvo vratilo iz izbjeglištva sa sjevera u svoj manastir. Manastir se dalje pominje u izvještaju nekog anonimnog austrijskog uhode, koji je između 1718. i 1739. godine obilazio ove krajeve. On je prikupljao obavještenja za potrebe austrijske vojske, pa tako on bilježi i .. ein Kaluger Kloscer Gomionicza... ali ne daje bližih podataka o njemu.

Na Blagovijesti 1726. godine Gomionicu je posjetio srpski patrijarh Arsenije IV, a 1735. ili 1737. godine je manastiru priloženo dvanaest mjesečnih Mineja i drugih knjiga, moskovskog izdanja, sa zapisima o priložnicima.

Rat je primorao kaluđere da, predvođeni igumanom Pahomijem Kneževićem, ponovo napuste Gomionicu i noseći vrijednosti iz manastirske riznice potraže privremeno utočište u mirnijim krajevima na sjeveru. Dobili su 1738. godine dozvolu da se nasele u zapustjeli manastir Pakru, koji su 1743. godine dobili u trajan posjed. Jedan dio njih se u Pakri naselio zauvijek, a jedan broj monaha se vjerovatno vratio u Gomionicu. Možda je tom prilikom samo dio bratstva prebjegao u Slavoniju, budući da je u jednom rukopisu manastira Žitomislića 1743. godine zapisao svoje ime đakon Simo Gomionac. Da je od početka pete decenije XVIII stoljeća ponovo u Gomionici okupljeno bratstvo svjedoči zapis o tome kako je 1742. godine Ajvaz Mehmed-paša oglobio manastir Gomionicu i timarske popove Lazu i Damjana sa hiljadu groša(14).

Nakon pet godina, kako saopštava Nikodim, autor zapisa u rukopisnim gomioničkim Besjedama svetih otaca, u vrijeme igumana Serafima, obnovljena je i prepokrivena manastirska crkva. Kako se iz zapisa saznaje da su poslovi oko obnove trajali od 26. avgusta do 21. oktobra to bi se moglo pretpostaviti da su izvršeni radovi bili nevelikog obima.  

Još tri zapisa govore o obnovi 1747. godine - jedan u rukopisnom Jevanđelju, pronađenom u parohijskoj crkvi sela Jošavke i dva u gomioničkom rukopisnom Psaltiru, koji se nalazio u zbirci Narodne biblioteke u Sarajevu(15).  

Godine 1747. manastiru je priložen ukrašen pijevnički sto, egzarh dabrobosanskog mitropolita Gavrilo priložio je iste godine Gomionici bakarni tas, decembra 1754. godine u Gomionici je boravio dabrobosanski mitropolit Gavrilo, koji je posjetio manastir i 1761. godine, kad je ovdje otkupio jedan gomionički Služabnik.

Isprekidan natpis na Bogorodičinom kolu u crkvi brvnari u selu Šljivnu na Manjači pominje kir Danila i gomioničkog igumana, jeromonaha, čije se ime, nažalost, nije sačuvalo.

Postoje i podaci o darodavcima ikona priloženih staroj crkvi brvnari sela Javorana, koje je ispisao pomenuti jeromonah Nikodim Gomioničanin 1757. i 1758. godine, kad je crkva osvećena(16).

Jedna bilješka na parčetu otcijepljenog lista, datirana u 1770. godinu, govori o ponovnoj obnovi Gomionice, koja je započeta 1769. godine, a završena 15. septembra iste ili naredne godine, što nije jasno(17).

Jedno jevanđelje ruskog izdanja priloženo je Gomionici 1772. godine, zvjezdica, tričelo i tepsija 1774, dva mesigana svijećnjaka 1775, petohljebnica 1776. godine i šest hiljada aspri od stare Srpske crkve u Sarajevu.

Godine 1774. pominju se imena devet gomioničkih monaha – Silvestra, Neofita, Mojseja, Danila, (iguman 1766) Savatija, Dimitrija, Stefana, Dionisija i Gavrila. Ime hadži-igumana Silvestra, rodom Stanivukovića, zapisano je 1777. godine na poleđini jedne ikone iz crkve brvnare u selu Kola na Zmijanju. Radi se svakako o pomenutom jeromonahu Silvestru koji je sačinio brojne gomioničke zapise 1747. godine i prepisao jednu aleksandridu.

Dva zapisa u gomioničkim knjigama datirana u 1795. godinu odnose se na austrijsko-turski rat 1788-1791. godine, ali su zapisi sačinjeni u manastiru Rmnju, u kojem su se knjige u to vrijeme nalazile i iz kojeg su naknadno dospjele u Gomionicu.

Zapisi iz 1811. godine u dvjema gomioničkim knjigama pominju priloge manastiru u građevinskom materijalu i novcu. Kuga koja je pogodila ovaj dio Balkana i trajala od 1813. do 1816. godine zahvatila je i gomionički kraj, o čemu svjedoči zapis monaha Meletija, jednog od devet sabraće, koliko ih je 1816. godine, kada je zapis sačinjen, bilo u Gomionici. 1833-1836. godine se u manastir vratila Ana, jedna od dviju rođaka iz Kmećana, koje su se zamonašile poslije kuge, a od nasilja pobjegle u Sarajevo. Ana je iz Sarajeva donijela prilog manastiru - dva epitrahilja, okovanu Bogorodičinu ikonu i srebrno kandilo(18).

Sinđel Silvestar Vukosiljevin iz Slatine kod Banje Luke priložio je 1836. godine Gomionici filigranski krst sa pozlatom, o čemu nas obavještva natpis darodavca na stopi krsta(19).

Sljedeće svjedočanstvo o Gomionici datirano je u 1839. godinu u zapisu u kome se pominju nedane, oskudica, pomor stoke, samovolja begova, zulum vezirovih uhoda i uvođenje nizama (vojne obaveze).

Putopisac I. F. Jukić posjetio je Gomionicu 1843. godine i zapisao svoje utiske(20). Zna se da je manastirski starješina tih godina bio iguman Dionisije i da je manastir bio zadužen kod nekog banjolučkog lihvara, Dede Krajišnika. Iguman ga je iskupio za sto kesa 1851. godine.

U Gomionici se 1853. godine zamonašio Partenije Davidović, potonji starješina manastirski i junak Kočićeve(21) proze.

U vrijeme Knežopoljske bune 1858. godine manastir je platio ucjenu od četiri hiljade dukata, neznano zašto, a izgleda da je tih godina, ili nešto docnije, Gomionica paljena i pljačkana, iza čega su uslijedile obnove 1861, 1865. i 1868. godine(22).

Za vrijeme igumana Partenija Davidovića kupovane su i otkupljivane knjige za manastir, – proširen je i podignut na sprat - stari manastirski konak, prepokrivena crkva i podignut drveni zvonik, te dograđena spoljna priprata, kupljena kuća u Banjoj Luci i podignuta manastirska škola 1882-1884. godine.

U vijesti o smrti igumana Partenija, objavljenoj u Dabrobosanskom istočniku 1889, godine, pominje se i neko spaljivanje manastira, ali neprecizno, s godinom 1867, te se ne razaznaje da li je te godine Gomionica gorjela ili ju je tad iguman Partenije počeo obnavljati nakon požara(23).

U Gomionici se 1880. godine zamonašio, kao udovi sveštenik, Gerasim Kočin, otac Petra Kočića. Negdje tokom devete decenije tu se zakaluđerio i Petrov mlađi brat Ilija, a 1887. godine i sam veliki pisac krenuo je u manastirsku školu.

U vremenu oko 1900. godine crkva manastira Gomionice je još jednom popravljana. Prema jednom svjedočenju crkva je 1898. godine omalterisana i uz nju je dozidan visok zvonik, stari krov zamijenjen je bakrenim pločama 1927. godine.

Manastir je stradao u Drugom svjetskom ratu. Igumana Serafima Štrkića su 1941. godine ubile ustaše. U decembru iste godine Nijemci su bombardovali manastir, oštetivši teško sprat konaka i manastirsku školu. Na crkvi su tom prilikom naprsli svodovi i lukovi u tjemenima.

Poslije rata Gomionica je pretvorena u ženski manastir. Prve monahinje i njihov duhovnik protosinđel Vasilije Strilček bili su pravoslavni Ukrajinci iz okoline Prnjavora.

Manastir Gomionica je 1953. godine proglašen spomenikom kulture, a sanacije su vršene 1971-1976. godine, nakon zemljotresa koji je 1969. godine zadesio banjolučki kraj i proširio postojeća oštećenja na crkvi. Tada je konzerviran i ogradni zid manastirske porte i porušena niska, lučno zasvedena kapija na sjevernom dijelu zida. Radovi na sanaciji crkve manastira Gomionice izvođeni su i 1982. godine i tom prilikom su otkrivene u kupoli starije freske ispod mlađeg sloja zidnog slikarstva iz XIX stoljeća. Konstruktivna sanacija hrama i dalja istraživanja i restauracija starog živopisa izvršeni su 1994-1997. godine.

2. Opis dobra

Graditeljska cjelina manastira Gomionica sastoji se od: crkve posvećene Vavedenju Bogorodice, zgrade starog konaka, dijela stare ograde, stare česme u porti i starog seoskog groblja uz manastir. U sklopu crkvenog posjeda nalazi se i zgrada novog konaka i jedan broj ekonomskih objekata.

Manastirska crkva pripada tipu jednobrodnih crkvi sa podužno prislonjenim lukovima, kupolom i polukružnom oltarskom apsidom(24). Do današnjih dana je uglavnom sačuvala svoj prvobitni izgled. Crkva skladom svojih proporcija, svoje osnove i masa (širina hrama i visina svoda iznose polovinu dužine prvobitne građevine) otkriva vještog graditelja. Teško je utvrditi ko je graditelj crkve i odakle je njegovo porijeklo(25). 

Izmjene koje su nastale tokom vremena najviše su vidljive na njenim dogradnjama - spoljnoj priprati koja je dograđena krajem sedme decenije XIX stoljeća, odnosno zvoniku koji je prigrađen crkvi oko 1889/1900. godine, kao i na krovnom pokrivaču crkve.

Crkva je pravougaone osnove. Polukružna oltarska apsida je uža od centralnog broda crkve i niža za pola visine.

Unutrašnji prostor crkve podijeljen je na:

-     dozidanu vanjsku pripratu sa stepeništem za zvonik,

-     unutrašnju pripratu,

-     prostor naosa i

-     oltarski prostor.

Svi ovi dijelovi crkve se stepenasto spuštaju od istoka prema zapadu, tačnije od oltarskog prostora prema ulazu u objekat.

Prvobitni hram je sa vanjske strane dugačak 16,50 metara (bez apside), odnosno preko 17,69 metara (zajedno sa apsidom). Širina objekta iznosi 8,37 metara. Zajedno sa dozidanom pripratom i zvonikom sa zapadne strane, njegova dužina iznosi 26,60 metra.

Dozidana vanjska priprata je jednostavne, pravougaone osnove, iste širine kao i starije zdanje (8,30 metara), a dužine 5,03 metara. Nad njom je do 1994. godine bio postavljen svod od dasaka i trske sa malterom. (Danas je izgled ponovljen postavljanjem armiranobetonske ljuske) Tragovi greda u gornjim zonama podužnih zidova su još vidljivi i pokazuju da je prvobitna tavanica bila drvena. Drvene stepenice koje su u zapadnom dijelu spoljne priprate vodile na galeriju su prilikom posljednjih konzervatorsko-restauratorskih radova uklonjene i na njihovom mjestu su postavljene nove također od drveta. Sa galerije se direktno stepenicama ulazi u zvonik.

Unutrašnja priprata je od prostora naosa odvojena zidom sa tri polukružno završena prolaza. Iznad srednjeg prolaza koji je i najviši, nalazi se veliki lučno zasveden otvor. Unutrašnje dimenzije priprate iznose oko 6,70 x 4,80 metara. Pripata je presvedena podužnim poluobličastim svodom koji ima istu visinu kao i svod u zapadnom traveju naosa. Ovaj svod poduhvataju dva para nižih poprečnih svodova, oslonjenih na dva stupca, slično rješenju gornje konstrukcije u naosu. U dnu ovih stubaca se nalaze lučni prolazi. Na zapadnom zidu nalazi se prvobitni ulaz u crkvu, na kojem su, sudeći prema istovjetnosti dimenzija, stajala drvena plitko rezbarena vrata dekorirana geometrijskim ornamentom. Sada se ta vrata nalaze na ulazu u vanjsku pripratu. Na zidu koji odvaja vanjsku pripratu od unutrašnje a koji je u prvobitnoj izvedbi bio zapadna fasada crkve, u osi vrata nalazi se jedna lučna niša, a nešto iznad nje ekscentrično povučen prema sjevernom zidu, prozorski otvor završen polukružnim lukom.

Naos: Sa vanjske strane crkva ima jednostavan pravougaoni obris razuđen u gornjim zonama, iznad središnjeg dijela naosa. Nad istočnim travejem naosa diže se kupola koju nose četiri masivna pilastra dimenzija 74x74 cm, u dnu kojih se nalaze lučni prolazi širine 90 cm, što unutrašnjem prostoru daje privid trobrodnog hrama.

U zapadnom traveju naosa uzdužni poluobličasti svod poduhvataju dva uska poprečna, također poluobličasta svoda, dok isti takav par svodova u istočnom traveju prihvata težinu kupole preko širokih arhivolti i pandatifa.

Kupola i sa vanjske i sa unutrašnje strane ima cilindričan tambur i nešto pliću kalotu. Osnova sažetog upisanog krsta naglašena je u krovnom dijelu proširenjem kubičnog postolja na kome leži kupola, čije su sjeverna i južna strana produžetak  podužnih obimnih zidova hrama. Visina srednjeg podužnog svoda crkve iznosi 8, a kupole 12 metara.

Kratak uzdužni poluobličasti svod nad oltarom prihvaćen je kao i u zapadnom traveju naosa parom uskih poprečnih svodova oslonjenih na podužne zidove, dok je oltarska konha zasvedena dubljom polukalotom.

Oltarski prostor ima istu širinu kao i naos crkve. Đakonikon je od centralnog oltarskog dijela odvojen zidom debljine 30 cm, na kome se nalazi manji lučno zasvedeni prolaz. Prostor đakonikona je proširen i na račun obimnih zidova, pa su oni u ovom dijelu građevine najtanji. Unutrašnjost đakonikona je zasvedena poluobličastim poprečnim svodom, a na njegovom južnom zidu nalazi se uski prozor. U sjevernom dijelu oltara nalazi se zasvedena niša žrtvenika (protazisa), a na sjevernom zidu je pravougaono udubljenje – kadilostavna. U južnom zidu đakonika također postoji pravougaona niša koja je naknadno proširivana (Ševo, str. 45). Mala kaluđerska vrata na sjevernom zidu su najvjerovatnije prvobitna, mada izgleda da su u nekom periodu na ovom mjestu u enterijeru, tačno na ulazu iz naosa u žrtvenik, izvršene neke izmjene u gornjoj konstrukciji, koju su do posljednje intervencije činile nepažljivo postavljene niske drvene grede, sada zamijenjene svodom. Jednokrilna vrata na ovom sjevernom ulazu ukrašena su plitkom rezbarijom istih geometrijskih motiva kao i vrata na glavnom ulazu u crkvu.

Krov crkve je dvovodan i pokriven bakarnim limom kao krovnim pokrivačem. Krov sakriva unutrašnju razigranost gornje konstrukcije. Kockasto postolje kupole je pokriveno četvorovodnim krovom koji se istočnom i zapadnom stranom usijeca u površine dvovodnog krova nad ostalim dijelovima građevine. Kalota iznad valjkastog tambura kupole je pokrivena krovom u obliku kupe i skladnih je proporcija, a polukalota nad konhom apside pokrivena je krovom u obliku polovice kupe. (Ševo, str. 46)(26). Krovna konstrukcija crkve je u posljednjoj intervenciji potpuno izmijenjena budući da je prilikom radova na sanaciji zatečeno neobično stanje – direktno preko krova od šindre bilo je postavljeno drugo krovište sa pokrovom od bakra. Tom prilikom su uklonjena oba krova i postavljena nova krovna konstrukcija  i pokrivač od bakarnih ploča. Spuštanjem visine krova iznad u XIX stoljeću dozidane priprate na građevini je izdvojen stari od novog dijela i tako su potcrtane njene prvobitne skladne proporcije.

Obimni zidovi crkve su debljine 80 cm i sačinjeni su od lomljenog kamena sa krečnim malterom kao vezivnim sredstvom. Do 1994. godine crkva je sa vanjske strane bila omalterisana krečnim malterom osim na niskom soklu na kome je bio vidljiv kamen(27). Na fasadama je bio izveden rustičan ukras u malteru. Svodovi i lukovi u enterijeru crkve izvedeni su od dobro pritesane sedre, koja je vidljiva samo u dijelu đakonikona.

Na tamburu kupole se nalaze četiri prvobitna prozorska otvora, postavljena u pravcima istok-zapad i sjever-jug. Prozori su uski i lučno završeni. Jedan ovakav prozor ostao je sačuvan i u đakonikonu, na južnom zidu oltara, a prilikom konzervatorsko-restauratorskih radova 1994. godine, autentičan prozorski otvor otkriven je i na južnom zidu stare priprate. Ovaj prozorski otvor je u nekoj od intervencija koje su uslijedile nakon dogradnje nove priprate zazidan ćerpičem. Ovaj oblik su najvjerovatnije imali i ostali prozorski otvori, po dva na obimnim zidovima, jedan na sredini oltarske apside i jedan na sjevernom zidu oltara u zoni protezisa. Jedan prozor završen nepravilnom lučnom formom, otkriven je tokom radova 1994. godine i na sjevernom zidu dozidane spoljne priprate. On je također bio zazidan ćerpičem, najvjerovatnije u isto vrijeme kada i južni prozor stare priprate(28). Pod unutar crkve se stepenasto spušta od istoka prema zapadu  i izvorno je bio popločan komadima uglačanog kamena nepravilnog oblika. Amvonska rozeta latičaste strukture izvedena je od kamenih ploča različitih boja.

Na svim zidovima su u posljednjim radovima u crkvi, otkriveni tragovi paljevine, što je najočitije bilo na prostoru oko prozorskih otvora i oko prolaza iz vanjske u unutrašnju pripratu(29).  Prilikom ojačavanja vanjskih zidova objekta armiranim betonom u starim zidovima prvobitne građevine otkrivene su drvene hatule provučene i iznad nekadašnjeg glavnog ulaza u objekat, na zapadnom dijelu unutrašnje priprate. Na ovom, nekada glavnom portalu crkve postoji udubljenje koje služi za zatvarnje vrata masivnom drvenom gredom.

Arhitektonski ukras crkve u Gomionici, sveden je na niz plitkih lučnih niša pod vijencem kupole u kojima su se na malteru uklonjenom 1994. godine sačuvali posljednji nejasni tragovi slikanog ukrasa sačinjenog nevještom rukom obnovitelja iz XIX stoljeća.

Na zidovima gomioničke crkve sačuvan je živopis iz dva perioda, stariji koji je otkriven tokom istraživačkih radova 1982. godine, a potom i 1994, 1995, 1996. i 1997. godine i mlađi.

Stariji živopis pronađen je u kupoli crkve, u pandantifima, istočnom potkupolnom luku, čitavom oltarskom prostoru, a u sasvim malim fragmentima i na zidovima, lukovima i svodovima potkupolnog traveja naosa. Pretpostavlja se da je prvobitno cijela gomionička crkva, izuzev unutrašnje priprate, bila ukrašena freskama. Govoreći o ovom slikarstvu Zdravko Kajmaković autora ovih fresaka traži među majstorima iz radionice koja je u sedmoj ili osmoj deceniji XVI stoljeća obnavljala slikarstvo u pećkoj i gračaničkoj priprati, Mileševi, Bogorodičinoj crkvi u Studenici i Svetom Nikoli u Banji kod Priboja, mada navodi mogućnost da je njegov rad mogao prethoditi slikarstvu takozvanog pećkog ateljea. Ljiljana Ševo također za repertoar fresaka iz gomioničke kupole kaže da ne odudara od programa slikarstva iz kupola u srpskim crkvama XVI stoljeća, kakav može da se vidi u Kraljevoj crkvi u Studenici, Gračanici, Bogorodičnoj crkvi u Peći ili Dečanima. Mlađi živopis gomioničke crkve je nastao u XIX stoljeću. Živopis je vidljiv i danas na zidovima i svodovima zapadnog traveja u naosu crkve. Najvjerovjatnije je nastao u vrijeme obnove crkve koje je 1865-1868. godine poduzimao iguman Partenije Davidović.

Također, na istočnom zidu starog gomioničkog konaka, unutar prostorije koja je nastala kasnijom pregradnjom prvobitne manastirske trpezarije, sačuvala se freska Bogorodice sa malim Hristom na prijestolu iza kojeg su smještena dva heruvima. Ova freska je nastala tokom XVII stoljeća.

U kaloti gomioničke crkve je naslikano poprsje Hrista Svedržitelja u medaljonu, oko njega, u bijeloj traci, ispisan smeđim kaligrafskim slovima, teče tekst iz 101 (102) Psalma Davidovog, g= sa n(e)be(s) zeml- prizpe sli{ati vazdihanªe %kovanix= ´ vazdr+{ti sin 'mr{vlenih ´ vazb+stiti v= s%i+ ime g(o)s(pod)ne i hval' *go v= ªer(usa)l(i)m+,. Ispod medaljona sa Hristovim poprsjem, u vrhu tambura, naslikana je Nebeska liturgija, vi{nia l(i)trga, sa trpezom i Hristom Agnecom na pateni na istoku. Agnecu se klanja deset anđela koji služe liturgiju, noseći ripide, jevanđelje, kadionice i pokrove koje prenose preko glava. Hristos kao prvosveštenik, koji bi, kako je to ikonografski uobičajeno, trebao da činodejstvuje ovom Liturgijom, nije naslikan. Iza trpeze je šestokrili serafim.

Ispod ovog pojasa, u cilindru tambura naslikano je dvanaest stojećih, frontalno postavljenih figura proroka, po tri između prozora na tamburu. Svi proroci, izuzev Danila i Zaharija, drže razmotane svitke sa tekstovima proročanstava, ispisanim smeđim kaligrafskim pismom. Prorok Agej drži svitak na kojem piše: da vazrado<*t se d{a moga %gi %ble~eme va rizo< spsia, prorok Gedeon ima svitak sa tekstom: re~ gede%i ka go< a{e spse{i ro  ko<PINO< SPAN ... ...< i slo<h="tvoi" o<cli{i gi piše: svitku čijem na Avakum po<="." v="sk=" zaobrt. i+in? ...in="k=" tekstom: sa Jeremija 7,4) (Is. m.i.. se rodi %tro~e _ko Isaija proroci naslikani su Dalje 7:30,35). Dela, 3,7; Izlazak, knj. II (Moj. gor{i `e predoisa{_ zre moNažalost ime priložnika ili autora, na kojeg se odnosi posljednji dio natpisa, nije sačuvano. Drugi natpis na poleđini iste ikone govori da je ikonu otkupio izvjesni Risto, ali ostaje nejasno kad je ikona otkupljena. Na poleđini ikone, sa likovima apostola Marka, Jovana i Petra zapisana je ista 1753. godina i ime nekog Luke nečitkog prezimena (..tlića?) kojem se ovom bilješkom čini pomen. Luka je svakako bio naručilac ili jedan od priložnika čijim je darom plaćen ovaj ikonopisački rad.

U natpisu na poleđini ikone sa likovima proroka Solomona, Joila i Danila takođe je zabilježena godina 1753, ali se datum ne odnosi na slikanje ikone, već na neki prilog ili pomen koji je učinio Pantelija Radomirović svom bratu Mihajlu, koji je preminuo pomenute godine.

Stilska analiza pokazuje da su ikone sa likovima proroka rad boljeg majstora i da su poslužile kao uzor slikaru apostolskih poprsja prije 1753. godine, iz čega je jasno da su ikone proroka starije od pomenutog datuma. Proroci Jakov, Zaharija i Gedeon naslikani su na drugoj dasci, a sačuvana je i manja ikona sa likom proroka Jezekilja, nesumnjivo rad istog, starijeg i darovitijeg majstora, za koji se ne može precizno odrediti mjesto u nizu figura na ikonostasu. Majstor apostola dosta se uspješno ugledao na svog prethodnika, slikara proroka, ali je opadanje likovnih kvaliteta na njegovim ikonama ipak uočljivo. On uprošćava ornamentiku i oblike stubova i arkada postavljenih između likova, materija tkanina u koje su obučeni apostoli izgubila je čistotu boje i punoću proročkih odeždi, a modelovanje inkarnata kod proroka, sa ružičastim i zelenim tonovima na prefinjenim blijedim licima, pretvorilo se u suvlju, uprošćeniju modelaciju fizionomija apostola, bez zelenih sjenki, sa mrkim primjesama u ružičastim partijama i sa prljavosivim intervencijama. Mlađi i slabiji slikar apostola izvršio je neke popravke na ikonama proroka, preciznije na njihovim svicima, na kojima se vidi dopuna tekstova drugim rukopisom. Očito su 1753. godine, kada je nastao čin apostolski, ikone proroka bile oštećene i mlađi ikonopisac ih je popravio. Mora se istaći velika sličnost između gomioničkih ikona proroka i carskih dveri iz crkve brvnare u selu Javoranima, koje stilski pripadaju seriji ikona koje su u javoransku crkvu sredinom XVIII vijeka donesene iz Kostajnice, kako to bilježi natpis na jednoj od njih. Niz proroka iz gomioničke zbirke je nesumnjivo rad istog majstora koji je naslikao ove dveri, čime se utvrđuje i porijeklo gomioničkih ikona iz iste kostajničke radionice.« (Ševo, 2002., 78-82, Rakić, 1998., 157-158)

4. MADRE DI CONSOLAZIONE

Autor: nepoznati kritski slikar

Vrijeme izrade: XV ili XVI vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 60 x 45 cm

Opis: »Bogorodica Odigitrija (Putevoditeljica), slikana je na zlatnoj pozadini, odjevena u zagasitocrvenu haljinu i tamnoplav maforion ukrašen floralnim ornamentima izvedenim u zlatu. Na desnoj ruci ona drži dijete Hrista, koji desnom rukom blagosilja, a u lijevoj drži zlatnu sferu. Ovaj tip Bogorodice imao je veliku popularnost u grčkim ikonopisačkim radionicama na Kritu, u Veneciji i Primorju od XV vijeka nadalje. Stroga vizantijska ozbiljnost se donekle gubi, na licima Bogorodice i Hrista se, na zapadnjački način, čitaju unutrašnja osjećanja, crte lica se ublažavaju i iskazuju neku nasmiješenu tugu. Punačko, realistički modelovano lice Hrista djeteta, tipično kritska tehnika i blaga izražajnost gomioničke ikone svrstavaju je među najvrsnije primjerke kritskog ikonopisa. Slične ikone sreću se po srpskim manastirima, crkvama i u privatnom vlasništvu, a ovaj primjerak dospio je u manastir upravo iz jedne privatne zbirke. Veoma srodne ovoj ikoni su i dvije ikone iz zbirke Stare crkve u Sarajevu, koje se datira u kraj XV ili početak XVI vijeka. Ipak, najsrodnija joj je ikona iz petrovgradskog Ermitraža, datovana u XVI vijek, sačinjena možda u istoj kritskoj radionici, ili bar prema istom predlošku.« (Ševo, 2002., 75-76, Rakić, 1998., 223-224)

5. BOGORODICA TRENODUZA

Autor: nepoznati kritski slikar

Vrijeme izrade: kraj XVII vijeka

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 40 x 25 cm

Opis: »Predstavljen je zapadni gotički tip Bogorodice koja je žalosna zato što predviđa buduće muke sina na krstu. Ona u rukama drži smanjeno raspeće – krst sa raspetom figurom odraslog Hrista. Ova ista ideja na istoku je predstavljena ikonografskim prikazom Bogorodice Strasne, kojoj anđeli sa strana prinose simbole Hristovih muka na krstu, dok ona drži dijete u rukama(36). Na crtežu lica posebno su karakteristične duge i široke obrve koje se spuštaju vrlo nisko, sa naglašenim čeonim borama iznad njih. Ovaj motiv Bogorodice Trenoduze bio je vrlo popularan u grčkom slikarstvu XVII vijeka, a njegovi brojni primjeri sačuvani su u mnogim srpskim crkvama.« (Rakić, 1998., 260-261)

6. PROROK ILIJA U OGNJENIM KOLIMA SA SCENAMA ŽITIJA

Autor: nepoznati ruski slikar

Vrijeme izrade: XVIII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 38,5 x 31,5 cm

Opis: »U gornjem dijelu ikone, u vatrenom polju, predstavljen je prorok Ilija sa kočijama koje vuku četiri krilata konja. U suprotnom uglu je segment sa poprsjem Savaota koji dočekuje Ilijinu kočiju blagosiljajući. Sjedeći u kolima, svetitelj pruža kožni ogrtač proroku Jeliseju koji je, pruživši ruke, kleknuo ispod njega. U sredini ikone je veća figura proroka Ilije koji zamišljeno sjedi u pustinji, držeći štap rukama, dok mu gavran donosi hranu(37). Oko centralne svetiteljeve figure odvijaju se prizori iz njegovog života. Gore lijevo je kompozicija Ilija priziva oganj nebeski na gori Karmilskoj. Ispod te scene predstavljeno je kako Ilija spava u pustinji dok ga anđeo budi. Desno je naslikana rijeka Jordan iz koje Ilija u prisustvu Jeliseja vadi ogrtač(38).

Ikona je dobar minuciozni rad ruskih provincijskih radionica. Odlikuje se harmoničnim koloritom toplih tonova vješto ukomponovanih sa tamnim poljima pozadine. Na ikoni su ispisani kurzivni nazivi predstavljenih scena, imena svetitelja u oreolima, a u vrhu ikone je natpis: Obraz ognjenog Vaznesenja proroka Ilije.« (Rakić, 1998., 320-321)

7. BOGORODICA SA HRISTOM i HRIST SVEDRŽITELJ

Autor: nepoznati domaći slikar

Vrijeme izrade: 1870. godina (natpis na poleđini ikone)

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 125 x 78 cm

Opis: »Ikone su rađene donekle naivnim crtežom. Rad su nekog zakasnjelog zografa iz 1870. godine, koja je zabilježena na poleđini Hristove ikone. Njegov trud u opisivanju detalja ukrasa prijestola ili iscrtavanju komplikovanog floralnog ornamenta tkanina, otkriva njegovu želju da preciznom dekorativnošću nadoknadi nedostatak slikarskog dara. Ovakvih ikona sa kraja XIX vijeka ima još po krajiškim crkvama. Tako, veoma slične ikone se mogu vidjeti u crkvi brvnari u Palačkovcima, a i zidno slikarstvo u naosu gomioničke crkve, nastalo u ovom periodu, pripada istom stvaralačkom krugu. Srodnih likovnih odlika i dometa su još dvije ikone iz XIX vijeka u gomioničkoj crkvi – Bogorodica sa Hristom i Jovanom Pretečom i Sveti Haralampije, manjih dimenzija i manjih slikarskih ambicija. Njihova likovna vrijednost je manja od njihovog znčaja kao dokumenta o vremenu u kojem su nastale.« (Ševo, 2002., 83-84)

Carske dveri

Stare gomioničke carske dveri izuzetno su ikonopisačko i drvorezbarsko ostvarenje. Na šest pravougaonih slikanih polja raspoređenih jedno iznad drugog, po tri na svakom krilu dveri, prikazani su tema Blagovijesti u sredini, dopojasne figure proroka Davida i Solomona iznad i stojeće figure apostola Petra i Pavla ispod Blagovijesti. Zlatna pozadina, tradicionalni stavovi figura i drapiranje tkanina u koje su one obučene bijelim linijicama i iscrtavanjem nabora u tonovima boje tkanine, tako da se zanemaruje anatomija i dematerijalizuju oblici – to su likovni elementi vizantijskog slikarstva. Svijetli inkarnati sa uskim smeđim sijenkama po rubovima i oko očiju, te modelovanje ružičastim tonovima, a još više od toga detalj svježe razlistale grančice u rukama arhanđela Gavrila, sa gotovo naivno naznačenom mjerom da se u scenu uvede realistički detalj, napominju da je autor ovog slikarstva, pored poznavanja vizantijske likovnosti, znao elemente i barokne slike. Ta njegova stilska dvojnost najočitija je kad slika Bogorodicu iz Blagovijesti, uklapajući u ovaj prizor, ponovljen u istom ikonografskom obliku na bezbrojnim grčki, ruskim ili srpskim freskama i ikonama, detalje kao što su vaza sa cvijećem i sa iscrtanim zelenim listićima, ili oblak iz kojeg se niz bijele zrake spušta Sveti duh u vidu goluba na Bogorodicu. Uskovitlani oblaci baroka zamijenili su vizantijske simbolične segmente neba, a lisnate bujne grančice tradicionalne gestove ili skiptre u rukama arhanđele u srpskom slikarstvu tek početkom XVIII vijeka i to posredno, preko slikarstva ukrajinskih majstora, koji su lagano istisnuli domaće zografe odane vizantijskoj tradiciji. Gomioničke carske dveri, sa jakim tradicionalnim likovnim obilježjima i tek nagoviještenim i naivno shvaćenim baroknim pojedinostima, svakako su rad perioda prvih prodora baroka u srpski ikonopis i majstora koji je nove uticaje primao krajnje selektivno i sa oprezom. Nije moguće precizno utvrditi porijeklo majstora dveri, ali se sa dosta sigurnosti može tvrditi da se radi o domaćem slikaru.

Rezbareni dio oko slikanih polja nosi izrazite karakteristike barokne skulpture – mesnato lišće krupne loze, pravilan niz palmeta na preklopnici i masivni osmolatični cvjetovi uklopljeni u kvadrate između slikanih polja ukazuju na porijeklo iz neke od drvorezbarskih radionica u srpskim manastirima ili varošima na sjeveru, gdje su se ovi oblici odomaćili početkom XVIII vijeka. Blagi prelomljeni luk gornjeg ruba dveri ne uklapa se u oblik sačuvanog nadverja, tako da nije moguće utvrditi ostale dijelove ikonostasne pregrade kojoj su ove dveri pripadale. (Ševo, 2002., 76-77)

Zbirka rukopisnih i starih štampanih knjiga

»U manastiru Gomionici čuva se vrijedna zbirka rukopisnih knjiga i izdanja starih srpskih štamparija, kao i mnoštvo ruskih izdanja XVII i XVIII vijeka. Kako se iz zapisa pouzdano zna da su se u XVI i XVII vijeku gomionički monasi bavili prepisivačkim radom, ali i da su rukopisi nabavljani za manastir iz drugih srpskih skriptorija, tako je današnja zbirka od devet rukopisa samo mali dio nekadašnjeg bogatog fonda gomioničkih rukopisnih knjiga.

Najstariji gomionički rukopis su Slova (Besjede) svetih otaca u nedjelje Četrdesetnice i Pedesetnice, srpske redakcije, sa sačuvanih 312 listova. Knjiga je velikog formata, uvezana u ornamentisan kožni povez, a na osnovu vodenih znakova na hartiji i karakteristika pisma datuje se u kraj XIV ili početak XV vijeka. Ovaj vrijedan rukopisni spomenik bio je veoma oštećen do 1985. godine kada je detaljno restaurisan.

Iz kraja XIV ili početka XV vijeka je i rukopisno gomioničko Jevanđelje, tačnije iz vremena između 1371. godine, iz kojeg potiču vodeni znaci na hartiji i 1476. godine do koje je Vrhbosnom gospodario Bali-beg, ličnost pomenuta u zapisu o prepisivanju knjige. Sačuvalo se 200 listova i ornamentisani kožni povez ove knjige, čiji se prepisivač potrudio da svoje djelo ukrasi vinjetama, biljnim motivima sa palmetama, arkadom s afrontiranim aždajama i prepletom crvenog crteža kolorisanog zelenom, oker i crvenom bojom. Ova dekoracija ponavlja oblike starijeg srpskog knjižnog ukrasa, sa dosta vještine i dara, ali u skromnijem obimu. Neke jezičke karakteristike otkrivaju da je prepisivač bio porijeklom iz zapadnih srpskih krajeva, a neke grčke riječi i graficizirani srpski oblici možda su uticaj prepisivanog predloška.

Rukopisni Tripod Lazarevac, sa kraja XV ili početka XVI vijeka ispisan je srpskom redakcijom u dva stupca. Ukras u tekstu je rijedak, a jednostavni inicijali ne prelaze visinu od 1,5 do 2 reda teksta. Sačuvala su se 162 lista ove stare, vlagom oštećene knjige, sa oštećenim ornamentisanim kožnim povezom.

Rukopisni Minej za decembar stigao je u Gomionicu iz manastira Dubočice kod Pljevlja. Zapis na zadnjem listu saopštava da je godine 1598. ovu knjigu pisao, na rijeci Ćehotini, u hramu svetog arhijereja i čudotvorca Hristovog Nikole, jeromonah Isaija. Sačuvao se ukrašen kožni povez ove knjige i nekoliko zapisa na marginama, važnih za istoriju Gomionice.

Od rukopisnog Trioda Lazarevca iz druge polovine XVI vijeka sačuvalo se 165 listova i ornamentisani kožni povez. U dvostubačnom tekstu se nalaze kolorisana prepletna zaglavlja. Prvi listovi su veoma oštećeni od vlage.

Iz kraja XVI ili s početka XVII vijeka je rukopisni Molabnik Presvetoj Bogorodici. Na prvom (oštećenom) od 183 sačuvana lista iscrtano je kolorisano prepletno zaglavlje, a dalji ukras u tekstu svodi se na skromne inicijale. Ova knjiga je takođe sačuvala oranamentisan kožni povez, sa mehaničkim oštećenjima od crvotočine i vlage, kao i kod prethodno opisanih primjeraka.

Psaltir s posledovanjem ili Mali zbornik molitvi za sveštenike i monahe, od kojeg su se sačuvali listovi od 264 do 519, bez poveza i oštećen od vlage, ukrašen je samo inicijalima. Prvi dio knjige potiče iz XVII, a drugi iz XVIII vijeka. Još jedan Psaltir s posledovanjem, bez poveza i oštećen, zapravo je prepis sa štampanog izdanja iz venecijanske tipografije Božidara Vukovića, nastao u XVII vijeku, što se pokazuje i u knjižnom ukrasu koji slijedi floralna zaglavlja mletačkih izdanja. Još je jedan Minej za decembar, srpske recenzije, prepisan je u XVII vijeku, a na kraju ove knjige nalazi se osam listova Službe Prenosa moštiju svetog Nikole nastalih u XVIII vijeku.

Među štampanim knjigama iz gomioničke zbirke najznačajniji je fragment Prazničnog mineja Božidara Vukovića(39) iz 1538. godine. Štampa je dvobojna, crvena i crna, a na zastavicama, vinjetama, inicijalima i figuralnim ilustracijama u ovoj knjizi može se uočiti i renesansni duh, dok se vizantijska tradicija prepoznaje u frontalnim stavovima svetiteljskih likova i inverznoj perspektivi arhitektonskih kulisa. Ovaj primjerak je bez poveza, sa sačuvanih 140 listova. Mada je oštećena od vlage, još uvijek je krase ilustracije Vavedenja Bogorodičinog, Rođenja Hristovog, likovi svetog Nikole, petozarnih mučenika, svetog Save i svetoga Simeona, te floralna zaglavlja. Jedan sačuvani zapis saopštava da je knjigu kupio neki Jovan Milisavić 1651. godine.

Još jedno venecijansko izdanje iz 1569/70. godine Oktoih Jeronima Zagurovića(40), čuva se u Gomionici. Oktoih ima sačuvanih 147 listova i oštećen kožni ornamentisani povez. Oktoih je zapravo preštampano Vukovićevo izdanje  iz 1537. godine.

U Gomionici se nalazi i jedan Cvjetni Triod iz štamparije Stefana Marinovića (Stefana od Skadra), izdanja iz 1563. godine. Triod je oštećen od vlage, crvotočine i mehaničkih povreda, kao što je ošptećen i njegov ukrašeni povez. Stilski i tehnički ova knjiga se nadovezuje na venecijanska izdanja, ali je garfički siromašna, sa skromnim korištenjam dekorativnog repertoara iz štamparije Božidara Vukovića.

Psaltir Vartolomeja Ginamija, iz 1638. godine, je još jedno mletačko izdanje među gomioničkim štampanim knjigama. Ovo je ustvari preštampan Zagurovićev Psaltir, jer je Bartolomeov otac Marko preuzeo tipografiju Jeronima Zagurovića. Jedina tehnička novina je u tome što je u ovoj knjizi, prvi put u starom srpskom štamparstvu, štampana i naslovna strana. Ginamijev Psaltir je ujedno knjiga sa kojom stare srpske štamparije potpuno zamiru. Gomionički primjerak, oštećen mehanički i od vlage, ima 211 listova.

Mada je štampano u Rumuniji u Alba Juliji, Četverojevanđelje Đakona Koresija iz 1579. godine takođe nosi mletačke odlike, po ugledu na izdanja Božidara Vukovića. Raskoričeni gomionički primjerak od 202 lista restauriran je 1977. godine.

U Gomionici se nalazi i veći broj ruskih izdanja. Najstarije je Tolkovno jevanđelje, štampano u Moskvi u XVII vijeku, kojem nedostaje predgovor i početni listovi. Zapisi u njemu pominju događaje od Moskve, preko manastira Kovilja do Gomionice. Iz XVII vijeka su i knjige štampane u Kijevo-Pečerskoj lavri – Apostol iz 1737. godine i Trebnik iz istog vremena – a u zbirci se čuvaju i mnoga moskovska izdanja, među kojima su najstariji dvanaest mjesečnih Mineja, štampanih 1724, a nabavljenih za Gomionicu 1735. godine. Prema velikom broju zapisa u njima vidi se da su priložnici bili vjernici iz okoline. Ove knjige, velikih formata i raskošno ukrašenih kožnih poveza, veoma su oštećene od vlage i crvotočine.« (Ševo, 2002., 85-96)

Predmeti umjetničkog zanatstva

Najstariji predmet umjetničkog zanatstva je drvorezbareni krst iz XVII vijeka, sa reljefnim predstavama dvanaest Velikih praznika. Sudeći prema, već gotovo sasvim izbrisanim, grčkim natpisima, krst je sačinjen u nekoj od grčkih ili svetogorskih radionica. Precizno urezane u mekom drvetu, scene sa brojnim figurama i detaljima, smještene pod plitke prelomljene saracenske lukove, oslonjene na vitke tordirane stubiće, pokazuje izrazitu srodnost sa još jednim gomioničkim krstom koji se danas nalazi u kolekciji Londonskog univerziteta u koju je stigao kao dio privatne zbirke Gambier-Parry. Duborezni dijelovi ova dva krsta pokazuju sličnost sa reljefima nekih hilandarskih krstova, pa se može pretpostaviti, a imajući na umu dobre veze sa Hilandarom, da i ova dva krsta vode porijeklo odatle.

Iz vremena prepokrivanja i popravki manastira potiče drveni pjevnički sto, osmougaon, ukrašen crtežom lala i listova. Pijevnica je danas u veoma lošem stanju, boja je istrvena, ali još svjedoči o svježini prvobitne dekoracije. Teško se čita zapis o darodavcu ili majstoru – Boži Vudragoviću.

Vjerovatno najstariji do danas sačuvani predmet umjetnički obrađenog metala je srebrna zvjezdica na kojoj je zabilježeno: si« zvezdica $o monastira Gomª%nice hram= V=vedenªe Bogorodice. Skova - Horag (Hristofor?) m- vdo (?) za sboi spomen v= l+to z.c.l. (1722) mese-ca ª-(nªa) >& (19). Iz posljednje četvrtine XVIII vijeka potiče srebrna zvjezdica, na kojoj je urezan natpis koji pominje darodavca Simu Mijatovića Kočića, kujundžiju iz Sarajeva i godinu 1774. kada je zvjezdica darovana Gomionici. Iz iste godine je i srebrno tričelo lijepe izrade, od kojeg se sačuvao samo dio, a koje je, kako se saznaje iz zapisa ugraviranog na njemu, Gomionici priložio jeromonah Stefan. Drugo ime pomenuto u natpisu – Đuro Simović – možda se odnosi na kujundžiju, autora tričela.

Jeromonah Stefan, koji je Gomionici darovao tričelo, vjerovatno je ista ličnost sa jeromonahom Stefanom Banovićem, koji je sljedeće godine, 1775. u Veneciji naručio za ovaj manastir dva mesingana svjećnjaka. Visoke drške svijećnjaka ukrašene su sa stilizovanim ugraviranim ukrasom. Stope svjećnjaka izrađene su sa četiri prstena, jabuke, nenametljivom profilacijom i krupnim stilizovanim ugraviranim ukrasom. Stope svjećnjaka izrađene su u vidu tri lavlje šape između kojih su smještene barokne kartuše, uokvirene bogatom floralnom dekoracijom. Unutar kartuša ugraviran je natpis o darodavcu, porijeklu i vremenu izrade ovih svijećnjaka.

Dva pozlaćena naprestona krsta, filigranske izrade sa ukrasima od raznobojnog kamenja, nastala su u prvoj polovini XIX vijeka. Na većem krstu, na ukrašenoj stopi, pri dnu je urezan natpis koji saopštava da ga je 1836. godine Silvestar Vukosavljević iz sela Slatine kod Banje Luke darovao u manastir Gomionicu. Iz natpisa se ne saznaje gdje je izrađen, ali njegova srodnost sa filigranskim krstovima iz zbirke Stare srpske crkve u Sarajevu, koji su rad sarajevskih kujundžija, od kraja XVII do sredine XIX vijeka, dopušta pretpostavku o porijeklu gomioničkog filigranskog krsta iz sarajevskih radionica.

Gomionička zbirka umjetnički obrađenog metala posjeduje i tri kandila izlivena od legura bakra. Ukras na njima imitira filigransku izradu, a na dva komada javljaju se i figuralne predstave Raspeća. Kandila se mogu široko datovati u drugu polovinu XIX vijeka i vjerovatno su izrađena u Sarajevu u kojem se kujundžijska tradicija održala i u ovom kasnom periodu, ponavljajući forme i ukrase starijih komada, ali u novoj, prostijoj i jeftinijoj tehnici. Gomioničku zbirku liturgijskih sasudi krase i dva putira, od kojih je jedan sa pozlatom i izlivenim floralnim ukrasom na stopi, a zatim tri kašičice, dvije srebrne, od kojih je jedna sa pozlatom, a druga sa filigranskim ukrasom. Tu su i darohranilnica, diskos i lađica, od srebra ili sa pozlatom, sa diskretnim graviranim ukrasom. Svi ovi predmeti su serijske izrade i mogu se široko datovati u kraj XIX ili početak XX vijeka. (Ševo, 2002., 97-103, Jovanović 1889, 1891.)

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Manastir Gomionica kod Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Sarajevo, registriran je 1950. godine kao spomenik kulture I kategorije.

Na temelju rješenja br. 98/52 od dana 11. II 1952. godine, manastir Gomionica je stavljen pod zaštitu države kao sakralni objekat iz XVI stoljeća.

Prema Zakonu o kulturnim dobrima (»Sl. list RS« br. 11/95, čl. 38-44) manastir Gomionica uživao je status spomenika od izuzetne važnosti.

Graditeljska cjelina manastir Gomionica nalazi se na Privremenoj listi nacionalnih spomenika,  pod rednim brojem 251.

U Prostornom planu BiH do 2000. godine uvršten je kao spomenik I kategorije.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi 

-     26. kolovoza do 21. listopada 1747. - obnovljena je i prepokrivena manastirska crkva;

-     1747. – popravak crkve i konaka;

-     1769/70 – popravak (obnova) crkve;

-     1861, 1865. i 1868. godine - popravak (obnova) crkve;

-     1898. godine omalterisana i uz nju je dozidan visok zvonik;

-     1927. godine stari krov zamijenjen je bakrenim pločama (25. studenoga 1927. godine sav manastir pokrio David Levy limar iz Banje Luke, pomoćnik bio izvjesni Mirko Kozomora);

-     1952. – Popravljen krov i vanjski zidovi manastira;

-     1966. – Sanacija pukotina na kupoli i apsidi crkve;

-     1971-1976. godine – sanacija objekta nakon zemljotresa koji je 1969. godine zadesio banjolučki kraj i proširio postojeća oštećenja na crkvi;

-     konzerviran ogradni zid manastirske porte;

-     porušena niska, lučno zasvedena kapija na sjevernom dijelu zida;

-     1977.  godine – restauracija knjige Četverojevanđelje Đakona Koresija iz 1579. godine;

-     1982. godine - radovi na sanaciji crkve. Tom prilikom su otkrivene u kupoli starije freske ispod mlađeg sloja zidnog slikarstva iz XIX stoljeća. (Radove izvodio Zavod za zaštitu spomenika BiH);

-     1985. godine – restauracija rukopisne knjige Slava (Besjede) svetih otaca u nedjelje Četrdesetnice i Pedesetnice sa kraja XIV ili početka XV stoljeća;

-     1994. do 1997. godine – izvršena konstruktivna sanacija hrama i dalja istraživanja i restauracija starog živopisa. Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa RS je uradio projekat rekonstrukcije objekta. Ovom prilikom izvršeni su radovi na konstruktivnoj sanaciji objekta crkve i restauratorski radovi na zidnom slikarstvu. Izvršeni su slijedeći radovi:

§          Zamjena daščanog svoda sa trskom i malterom u prizidanoj priprati novim sa novim svodom (laka armiranobetonska ljuska);

§          Zamjena drvenih stepenica koje su u zapadnom dijelu spoljne priprate vodile na galeriju novim stepenicama također od drveta;

§          Uklanjanje sloja maltera sa vanjskih fasada objekta;

§          Zamjena krovne konstrukcije crkve spuštanjem visine krova iznad dozidane priprate;

§          Pokrivanje crkve krovom od bakra;

§          Otkriveni autentični prozorski otvori u zidovima stare i nove priprate;

§          Svi prozorski otvori smanjeni su do dimenzija i oblika za kakve se pretpostavlja da su mogli biti autentični na temelju podataka koje su pružali postojeći autentični prozori;

§          Izvedeno ukrućivanje zidova armiranobetonskim vijencem.

5. Sadašnje stanje dobra

            Uvidom na terenu utvrđeno je da je graditeljska cjelina manastira u odličnom stanju .

6. Specifični rizici

Potencijalni rizici (konstruktivna oštećenja, atmosferska i kapilarna vlaga), a prema Izvještaju Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa RS dostavljenom Povjerenstvu 2002. godine su posljednjim konzervatorsko-restauratorskim radovima isključeni. U narednom periodu je potrebno praćenje stanja spomenika i briga o njegovom redovnom održavanju.

III - ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterije za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom (»Službeni glasnik BiH«, br. 33/02 i 15/03), Povjerenstvo je donijelo odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:

A. Vremensko određenje

B. Historijska vrijednost

C. Umjetnička i estetska vrijednost

C. I. Kvalitet obrade

C. III. Proporcije

C. IV. Kompozicija

C. V. Vrijednost detalja

D. Čitljivost

D. III. Djelo značajnog umjetnika ili graditelja

D. IV. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru

D. V. Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom razdoblju

E. Simbolička vrijednost

E. II. Sakralna vrijednost

E. III. Tradicionalna vrijednost

E. IV. Vezanost za rituale ili obrede

E. V. Značaj za identitet grupe ljudi

G. Izvornost

G. IV. Tradicija i tehnike

G. V. Položaj i smještaj u prostoru

G. VI. Duh i osjećanja

Sastavni dio ove odluke su:

-     kopija katastarskog plana,

-     z.k. ulomak,

-     crteži iz Nominacijskog dokumenta koji je  priložen od strane Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa RS – br. – 725,

-     fotodokumentacija iz knjige Ljiljana Ševo, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, »Glas srpski«, Grad Banja Luka, Banja Luka, 2002.,

-     fotodokumentacija iz knjige Ljiljana Ševo, Manastir Gomionica, »Glas srpski«,  Banja Luka, 2002.,

-     fotodokumentacija Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH – 2006. godine,

-     dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta.

Korištena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH,  korištena je sljedeća literatura:

1889.    Novaković, J. Opis manastira Gomionice i njegovih starina, Dabrobosanski istočnik za 1889. godinu, br. 2,19; br. 3,41; br. 19 i 20,

1891.    Novaković J. Opis manastira Gomionice i njegovih starina, Dabrobosanski istočnik za 1891. Sv.6i7, 250, sv 8, 336, sv. 9 i 10, 371, Sarajevo 1891.,

1968.    Momirović, Petar, Manastir Gomionica, Bogoslovlje IX-XXIV, sv. 1,2. Beograd, str. 47-94.,

1971.    Kajmaković Zdravko, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1971.,

1984.    Kajmaković, Zdravko, Novootkrivene freske XVI veka u crkvi manastira Gomionice, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 19, Novi Sad, 1984., str. 117-135.,

2002.    Ševo, Ljiljana, Manastir Gomionica, »Glas srpski«, Banja Luka, 2002.,

2002.    Ševo, Ljiljana, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, »Glas srpski«, Grad Banja Luka, Banja Luka, 2002.,

Nominacijski dokument priložen od strane Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa RS.

(1) Lokaliteti na kojima su pronađeni materijalni dokazi iz ovog vremena nalaze se u Zelencima (Donje Šljivno), Radmanima, Dulinima, na Grčkoj Gradini, u Stričinima, Zelengradu, u Han Kolima i drugdje širom Zmijanja (B. Graljuk, Novija arheološka otkrića i ispitivanja na području Banjaluke i okolice, Arheološka problematika Zapadne Bosne, Arheološko društvo Bosne i Hercegovine, Zbornik, knj. 1, Sarajevo 1983, 27-29).

(2) tačnije dionica važne komunikacije Salona - Servicijum (Gradiška) ( E. Pašalić, Rimska cesta između Banjaluke i Bosanske Gradiške, Naše starine III, Sarajevo 1955, 239-243)

(3) On 1287. godine izdaje povelju kojom, na ime miraza svoje kćeri, ustupa župu Zemljanik sinu Stefana Vodočkog Babonežića. Poveljom utvrđuje granice darovanog posjeda, unutar kojih prepoznajemo kasniju tursku administrativnu jedinicu - nahiju Zmijanje, čija je duhovna žiža upravo Gomionica. (S. Ćirković, Istorija srednjovekovne bosanske države, SKZ, Beograd 1964; B. Graljuk, Nova saznanja o župi Zemljanik, »Nedeljni Glas«, Banjaluka 9. i 10. maja 1987, 8)

(4) U nedalekim Vilusima još uvijek se sačuvao toponim Gomile, odnosno Pašine gomile.

(5) Ljiljana Ševo pominje: »Ne treba zanemariti ni jezičku sličnost starijeg imena manastira Zalužije - sa imenom zaseoka Lužije, 2-3 kilometra sjeverno od Gomionice, u kojem se nalazi nekropola od preko stotinu stećaka. Sva prethodna zapažanja o naseljenosti, političkoj važnosti i privrednim karakteristikama gomioničkog kraja u srednjem vijeku, uz navedene podudarnosti u toponomastici i činjenicu da se u turskim popisima ovih krajeva iz ranog XVI stoljeća vidi da se na Zmijanju radi o stabilnim naseljima ukazuju na zaključak o postojanju starijeg, srednjovjekovnog kultnog mjesta na lokaciji današnjeg manastira.«

(6) Crkve od drveta pominju se u pravoslavnom sakralnom graditeljstvu još od vremena svetog Save. U široj i bližoj okolini Gomionice postoji desetina crkava brvnara koje su nastavile tradiciju srednjovjekovnog graditeljstva u drvetu, (Momirović P, Drvene crkve zapadne Bosne, Naše starine III, Sarajevo 1956). 

(7) Petković S, Zidno slikarstvo na području Pećke patrijaršije 1557-1614, Novi Sad 1965».

«Kajmaković Z, Novootkrivene freske u  crkvi manastira Gomionice, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 19, Novi Sad 1984, 117-135

(8) Rmanj se nalazi zapadno od Gomionice, na ušću Unca u Unu a najstariji poznati pomen ovog manastira je iz 1498. godine (Kajmaković Z, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1971; Kajmaković Z, Novootkrivene freske u crkvi manastira Gomionice, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 19, Novi Sad 1984, 117-135).

(9) Ako je manastir prije 1536. godine imao igumana teško je zamisliti da prije te godine nije imao crkvu.

(10) Momirović P, Da li su manastir Gomionicu osnovali mileševci, Naše starine XII, Sarajevo 1969, 127-133

(11) Do skora se smatralo da je to prvi Tipik manastira Gomionice pa se i sam manastir datirao neku godinu prije 1599. Naknadno pronađeni turski dokumenti iz 1540. i 1560. godine pomjerili su ovaj datum najmanje pola stoljeća u prošlost ali neosporan značaj zapisa iz Tipika u Aradu leži u činjenici da on saopćava da se krajem XVI stoljeća u Gomionici prepisuju knjige, što govori o aktivnosti i duhovnoj snazi ove monaške zajednice.

(12) Činjenica da je gomioničko bratstvo naručilo izradu krsta kod jednog od tada najuglednijih zlatara govori ne samo o ekonomskoj moći manastira, već o duhovnim vezama manastirskih starješina i kaluđera sa manastirima na širem području i u udaljenim gradskim zanatskim centrima, te o dobroj obaviještenosti i istančanom ukusu naručilaca.

(13) Jeromonah Jovan je učestvovao u štampanju ove knjige kao redaktor, a ujedno on je jedini poznati Srbin koji se sredinom XVII vijeka bavio štamparstvom (D. Medaković, Grafika srpskih štampanih knjiga XV-XVII veka, Beograd 1958, ćirilica).

(14) Premda se kao krivci navode neki Ćuro Kričić i kaluđer Zaharija, ipak ne saznajemo razlog za ovu globu, ali stičemo sliku o nesigurnosti i bezakonju poratnog vremena.

(15) Mošin V. i Traljić S. M, Ćirilski spomenici u Bosni i Hercegovini, Naše starine VI, Sarajevo 1959, 89-98

(16) Momirović P, Drvene crkve zapadne Bosne, Naše starine III, Sarajevo 1956

(17) Ovaj podatak je usamljen i ne obavještava nas o uzroku i obimu obnove, ali učestali prilozi u prvoj polovini osme decenije XVIII stoljeća potkrepljuju uvjerenje da je zaista izvršena neka obnova.

(18) Momirović P, Manastir Gomionica, Bogoslovlje IX-XXIV, sv. 1 i 2, 47-93

(19) O teškim prilikama u manastiru tih godina govori i sačuvano predanje o tome kako je iguman Leontije Karapetrović, tri puta zalagao ovaj krst i o neobičnom njegovom otkupu u vrijeme starješinstva Serafiona Čekina, 1856. godine.

(20) Bratstvo ga je primilo s nepovjerenjem, podozrivo gledajući na njegovo tursko odijelo i pratnjuć primorano na oprez u tom mutnom vremenu bezakonja. Jukić kaže da u manastiru ima pet kaluđera, od kojih jedan, u narodnom odijelu i sa puškom u ruci, stražari oko manastira. Iguman je izbjegavao razgovor, od riznice su Jukiću pokazali samo nekoliko ruskih i mletačkih štampanih knjiga i jedan sasvim ukvašen Psaltir, a za manastir su mu rekli da ga je podigla neka turska carica kojoj ime nisu znali. Momirović P, Manastir Gomionica, Bogoslovlje IX-XXIV, sv. 1 i 2, 47-93.

(21) Petar Kocić je rođen 1873. godine u Stričićima, Bosanska Krajina. Književnik iz vremena Austrije u Bosni. Gimnaziju je učio u Sarajevu pa u Beogradu. Slavistiku je apsolvirao u Beču; službovao je u Srbiji i Skoplju, a po povratku u Bosnu dugo je bio bez posla. Osuđivan je i tamnovao je u Banjoj Luci i Tuzli. U Banjoj Luci pokrenuo je list "Otadžbina" koji je često zabranjivan. Počeo je pjesmama, ali  ubrzo prelazi na prozu. Glavna djela su: satire "Jazavac pred sudom", "Sudanija"; pripovijetke "Jazavac pred sudom","Megdan Simeuna Đaka", "Zulum Simeuna Đaka", "Pravi megdan Simeuna Đaka", "Mračajski proto", "Jure Piligran" i "Jablan". Petar Kočić je umro 1916. godine.

(22) Natpisi o popravkama urezani su na dvije ploče od krečnjaka, koje se su jedno vrijeme nalazile u zidu ograde, uz konak, da bi dosta kasnije, nakon izgradnje zvonika, dospjele na njega. U posljednjoj obnovi 1994. godine ploče sa natpisima su sklonjene u manastirsku riznicu. Dijelovi ovih ploča sa fragmentima natpisa ugrađeni su u plitki svod zvonika. Na njima su zabilježena imena igumana Partenija, nekoliko monaha i dvojice neimara. Prema jednoj nepotpunoj bilješci, stariji istraživači Gomionice su pretpostavljali da su glavni majstori u ovim obnovama bili iz čuvene neimarske porodice Damjanovića iz Velesa (graditelja crkve u Smedrevu, Nišu, Čajniču, Sarajevu, Mostaru).

(23) Tragovi paljevine otkriveni su prilikom konstruktivne sanacije manastirske crkve 1994. godine na svim zidovima i svodovima, ali da li je to posljedica stradanja iz 1858, 1867. ili neke ranije godine, ne može se utvrditi.

(24) Šuput M, Srpska arhitektura u doba turske vlasti, Beograd 1984; Šuput M, Spomenici srpskog crkvenog graditeljstva, XVI-XVII vek, Novi Sad - Priština - Beograd 1991.

(25) Ljiljana Ševo navodi: »Prema arhitektonskim odlikama ona se uklapa u graditeljske tokove epohe u kojoj je nastala, kada pravoslavni manastiri svojim prostornim rješenjima, konstrukcijom i dekorativnim elementima nastavljaju tradiciju srpskog srednjovjekovnog graditeljstva. Veći dio rješenja koja su ovdje primijenjena vodi porijeklo sa monumentalnih građevina raške stilske grupe i imaju svoj uzor u sakralnoj arhitekturi XIII vijeka. Osnova jednobrodne crkve sa polukružnom apsidom, kupolom na pilastrima, koja se u gornjoj konstrukciji izražava u formi vizantijskog upisanog krsta te sa pripratom iste širine kao i širina naosa, predstavlja obnovu stare arhitektonkske misli u produženju srednjovjekovnog shvatanja, prvenstveno u pogledu shvatanja prostora, a zatim i u gornjim konstrukcijama, otvorima i ukrasu. U načinu zidanja, oblicima otvora, obradi fasada i detaljima, odjeci raške škole su tek naznačeni... ... s druge strane gomionička crkva nosi i izvjesne arhitektonske posebnosti, izražene u konstrukciji sa dubokim svodovima prislonjenim uz podužne zidove hrama, što je uvrštava u veliku grupu graditeljskih ostvarenja sa ovakvim rješenjem. Porijeklo tipa jednobrodne građevine sa podužnim prislonjenim lukovima traženo je u arhitekturi malih hercegovačkih crkvi iz XV i XVI vijeka, do kojih je ovakvo konstruktivno rješenje stiglo posredstvom primorskih dubrovačkih graditelja. Crkve ovog tipa vrlo rijetko imaju kupolu, tako da ne postoji veliki broj građevina koje objedinjavaju tip jednobrodne crkve sa tipom crkve sa prislonjenim lukovima. U nevelikoj grupi ovakvih objekata najveća sličnost crkva u Gomionici ima sa crkvom svetog Nikole u Podvrhu kod Bijelog Polja i crkve manastira Lomnica (vidjeti Odluku o Proglašenju manastira Lomnica), odnosno manastira Krupe kod Obrovca i Krke kod Kistanja i manastira Rmanj. Na osnovu pomenutih sličnosti, moguće je izvesti pretpostavku da je postojala jedna grupa graditelja koja je podigla Krku, Krupu, Rmanj i Gomionicu. Podudarnost osnova Gomionice i Rmnja je upečatljiva i pruža osnovu za razmišljanje o nastanku ove dvije crkve u vrlo približnom vremenu, o zajedničkom porijeklu njihovih gradiltja i o sličnim zahtjevima njihovih ktitora.« (Ševo, 51,52)

(26) Tvrdi se da je u nekom vremenu crkva bila pokrivena šindrom, u jednom periodu krov je bio od bujadi, a u najnovije vrijeme za krov je bilo nabavljeno olovo čiji su tragovi prilikom posljednje sanacije pronađeni na kupoli. Olovo su crkvi darivali priložnici iz porodice Ševa iz sela Piskavica, o čemu postoji zapis na listu papira koji je bio prikovan za gredu ispod kupole, a koji pominje imena majstora Stojka Petrovića i Pere Radakovića. Pokrivanje olovom je uvijek išlo direktno preko svodova, tako da je, ukoliko je čitav krov bio od ovog materijala tada sva razigranost gornje konstrukcije ovog zdanja bila vidljiva izvana. Olovni pokrivač je navodno skinut i prodajom olova su prikupljenja sredstva za nabavku novog krova od bakra. O tom pokrivanju takođe postoji sačuvana zabilješka na papiru koji je ostavljen ispod krova kupole. Ona kaže da je »25. novembra 1927. godine sav manastir pokrio David Levy limar iz Banje Luke, a da mu je pomoćnik bio izvjesni Mirko Kozomora«.

(27) Ljiljana Ševo navodi:»Dvojnost arhitektonske misli narodnog graditelja sa kraja XIX stoljeća koji je omalterisao crkvu mogla se uočiti na skromnom ukrasu fasade koji je on izveo plitko u malteru. Tek naznačene lezene na potkupolnim zonama vanjskih zidova iskazivale su njegovu potrebu da unutrašnju strukturu građevine – njenu arhitektonsku suštinu – kupolu na pilastrima – odslika i na vanjskom izgledu hrama, kako su to činili graditelji vladarskih zadužbina iz vremena samostalnosti srednjovjekovne srpske države.«

(28) Ne može se sa sigurnošću reći kada se ova intervencija dogodila, ali je zbog korištenja iste vrste materijala – maltera sa isjeckanom slamom vrlo vjerovatno da su oba prozorska otvora zazidana u isto vrijeme kada su ostali prozorski otvori na građevini bili prošireni, čime su došli u nesklad sa proporcijama crkve i sa njenim graditeljskim karakteristikama. Na osnovu podataka koje su pružali postojeći autentični prozori, u sanaciji 1994. godine svi prozorski otvori smanjeni su do dimenzija i oblika za kakve se pretpostavlja da su mogli biti autentični.

(29) Sudeći prema onome što je poznato iz historije manastira crkva je mogla više puta gorjeti od kraja XVII do kraja XIX stoljeća.

(30) J. Novaković, Opis manastira Gomionice i njegovih starina, Dabrobosanski istočnik za 1889, br. 2, 19, br. 3, 41; isti, Dodatak opisu manastira Gomionice i njegovih starina, Dabrobosanski istočnik za 1889, br. 19 i 20, 323

(31) German (Jovanović), Vavedenjski manastir Gomionica, Dabrobosanski istočnik,  Sarajevo 1891, sv. 6 i 7, 250, sv. 8, 336 i sv. 9 i 10, 371

(32) Zabunu u njegovo datovanje unosi jedan od prvih opisivača Gomionice sveštenik Jovo Novaković koji 1889. godine pominje da je zvonik sa crkvom svezan i saopštava da je visina zvonika oko 20-22 aršina što i odgovara današnjoj visini zvonika. Drugi opisivač crkve German Jovanović 1891. godine ne pominje zvonik, a zna se da je još u godinama oko 1868. u vrijeme igumana Partenija Davidovića, uz crkvu bio podignut drveni zvonik.

(33) Ljiljana Ševo ovu ikonu datira na osnovu stilskih karakteristika u XVIII vijek, (Ševo, 2002.)

(34) Ljiljana Ševo nadverje naziva Oplakivanje Hrista i datuje je u XVIII vijek (Ševo, 2002., 83)

(35) Ljiljana Ševo ovu ikonu datira u XVIII vijek, (Ševo, 2002)

(36) »U zbirci Jorgosa Cakiroglua u Atini nalazi se ikona gotovo istih dimenzija kao i ova, sa kraja XVII vijeka, koja na istovjetan način predstavlja temu Bogorodice, dijete u tričetvrt figuri, kako sjedi sa drvenim Raspećem u naručju. Obje ikone su na rubovima zakošene, a Bogorodičin oreol prelazi okvirnu traku ukrašenu zvjezidcama. Na pozadini su takođe crtane šematizovane zvjezdice (na ikoni iz Atine, zvjezdice su nešto krupnije). U gornjim uglovima su barokne zavjese. Tvrdi linearni tretman u modelaciji Bogorodičinog maforiona, bez tonskih prelaza, kao i oštri crtež lica, u duhu su stilizacija kasne kritske umjetnosti na umoru, koja se i dalje konzervativno vraćala postvizantijskoj tradiciji. Bordure Bogorodičinog maforiona ukrašene su renesansnim ornamentom povijene lozice. Na Hristovom tijelu iscrtana je anatomija, a preko širokih kukova obavijen je perzion. Sličnost između ikone iz Atine i iz manastira Gomionica, obje rađene krajem XVII vijeka, takve su da se može pomišljati da je u pitanju rad istog slikara, Grka, koji vjerovatno radi u Veneciji, ne želeći da prihvati uticaje sa zapada (s izuzetkom nekoliko ikonografskih detalja).« (Rakić, 1998., 260-261)

(37) Hljeb koji mu je gavran donosio u kljunu simbolički je povezan sa svetom tajnom pričešća.

(38) U vizantijskoj ikonografiji, među velikim brojem uzbudljivih događaja iz života ove starozavjetne ličnosti, dva su bila najčešće prikazivana: Vaznesenje sv Ilije u ognjenim kolima i predstava u pustinji gdje ga, kraj potoka Horata, hrani gavran. U kasnijem ruskom ikonopisu na ikonama sa žitijem ovog sveca ove kompozicije posebno su naglašene. Popularnost scene Vaznesenja počiva prije svega na njenom simboličnom tumačenju, jer su ovaj događaj crkveni pisci na razne načine dovodili u vezu sa novozavjetnim zbivanjima. Jedni su u tome vidjeli podsjećanje na evharistiju, a drugi na Hristovo Vaznesenje. (Rakić, 1998., 320-321)

(39) Božidar Vuković je osnovao štampariju u Mlecima 1519. godine.

(40) Jeronim Zagurović je u Veneciji osnovao štampariju 1569/70. godine, došavši iz Kotora i preuzevši vjerovatno tipografska klišea Božidara Vukovića, (D. Medaković, Grafika srpskih štampanih knjiga XV-XVII veka, Beograd 1958.)