Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 60/08.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Ošteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 19. do 23. januara 2006. godine, donijela je

O D L U K U

I

Graditeljska cjelina – Stari grad Klobuk, opština Trebinje, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik čine bedemi i objekti starog grada Klobuka.

Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru označenom kao k.č. 346 (stari premjer), z.k. uložak broj 110, k.o. Župa, opština Trebinje, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Republike Srpske”, broj 9/02).

II

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.       

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće uslove i obezbijediti sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, na prostoru definisanom u tački I stav 3 ove odluke, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

-          dozvoljeni su samo istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i one koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje Republike Srpske i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite).

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, potrebno je obezbijediti:

-          čišćenje zidina grada, zidova kula i ostalih prostora od divljeg rastinja koje predstavlja opasnost za strukturu spomenika;

-          konstruktivnu sanaciju kula i zidina na mjestima gdje se pojavljuju pukotine i prijeti urušavanje;

-          prilikom radova na konstruktivnoj sanaciji, konzervaciji i restauraciji koristiti u najvećoj mogućoj mjeri izvorne materijale i vezivna sredstva;

-          prilikom radova na sanaciji upotrebljavati postojeće kamene blokove;

-          dijelovi obrađenih kamenih površina koji nedostaju moraju da budu  urađeni od istog materijala od koga su izvorno napravljeni;

-          obrada površina saniranog zida mora da odgovara načinu obrade ostatka zida;

-          pokrivanje gornjih zona – krune zida mora da bude urađeno od prirodnih materijala (kameni završeci - kape ili obrada hidrauličnim malterom);

-          veće pukotine moraju da budu popunjene smjesom manjih komada kamena i hidrauličnog krečnog maltera;

-          samonikla vegetacija mora da se ukloni fizičkom silom. Uklanjanje biocidima i ostalim hemijskim sredstvima nije preporučljivo;arheološko istraživanje neistraženog dijela i konzervatorske radove na pronađenim ostacima i  vraćanje stećka u prvobitni položaj;

-          izradu i sprovođenje  programa prezentacije nacionalnog spomenika;

-          planiranje i realizaciju namjene spomenika, bilo kao muzejskog prostora ili u turističke svrhe obavezno treba izvršiti u saradnji sa institucijama nadležnim za nacionalne spomenike;

-          nije dozvoljeno obavljanje radova na infrastrukturi, osim uz odobrenje nadležnog ministarstva i stručno mišljenje nadležne službe zaštite;

-          prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti, a može se koristiti u edukativne i kulturne svrhe;

-          nije dozvoljeno odlaganje otpada.

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuje se zaštitni pojas koji obuhvata prostor na udaljenosti od 100 metara od granica površine koju zauzima I stepen zaštite, osim na južnoj i istočnoj strani koje završavaju strmom klisurom.U tom prostoru propisuju se sljedeće mjere:

-          nije dozvoljena izgradnja, niti izvođenje radova koji bi mogli uticati na izmjenu područja i promjenu ambijenta;

-          dozvoljeni su samo istraživački i konzervatorski radovi na objektima koji su sastavni dio odbrane na prilazima utvrđenja Klobuka;

-          nije dozvoljeno obavljanje radova na infrastrukturi, osim uz odobrenje nadležnog ministarstva i stručno mišljenje nadležne službe zaštite;

-          nije dozvoljeno odlaganje otpada.

IV

Iznošenje pokretnog nasljeđa iz tačke I stav 2 ove odluke (u daljnjem tekstu: pokretno nasljeđe) iz Bosne i Hercegovine nije dopušteno.

Izuzetno od odredbe prethodnog stava, dopušteno je privremeno iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije, ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini.

Odobrenje u smislu prethodnog stava daje Komisija, ukoliko nesumnjivo bude utvrđeno da to ni na koji način neće ugroziti pokretno nasljeđe.

Komisija u svom odobrenju za privremeno iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine utvrđuje sve uslove pod kojima se to iznošenje može izvesti, rok za povratak u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduženja pojedinih organa i institucija na obezbjeđenju tih uslova, te o tome obavještava Vladu Federacije, nadležnu službu bezbjednosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.

V

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

VI

Svako, a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik  ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VII

Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite i  opštinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II -VI ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VIII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

IX

Danom donošenja ove odluke, sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske», broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH», broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH», broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 699.

X

Prema članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

XI

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH». 

            Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 05.2-2-294/05-4

20. januar 2006. godine

Sarajevo

Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu člana 2 stav 1 Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini,“nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju graditeljske cjeline Stari grad Klobuk na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 699.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II - PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju, izvršen je uvid u:

-          dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (kopiju katastarskog plana i zemljišnoknjižni izvadak),

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

-          istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Stari grad Klobuk se nalazi na koti 956,  na kosom platou Mirotinskih greda, 582 m iznad sela Aranđelova i doline rječice Sušice ispod strmih stijena - na jugu, i sela Klobuk uz put za Nikšić-na sjeveru. Grad je sagrađen na velikoj prirodnoj terasi, oko 500 m južno od puta puta Trebinje-Lastva-Vilusi-Nikšić. Do grada se stiže sa sjeverozapada, sa pomenutog puta za Nikšić, šumskim putem koji su vjerovatno gradile austrijske trupe. Na tom putu je nekoliko suvozidnih prepreka u vidu zidova i artiljerijskih gnijezda.

Prilaz tvrđavi u srednjovjekovnom i osmanskom periodu je bio moguć jedino sa zapada, sa puta za Nikšić, tj. sa manje zaravni koja se zove Vrmac. Sa ostalih strana su skoro okomite stijene koje padaju u provaliju iznad rječice Sušice.   

Istorija dobra

Mala ranosrednjovjekovna župa Vrm se protezala od lijeve obale Trebišnjice, na zapadu, do Ilijina brda, na istoku. Zauzimala je prirodnu cjelinu koju danas na sjevernoj i istočnoj strani omeđuju granice sa Crnom Gorom, na jugu dolina rječice Sušice, a na zapadu Trebišnjica od ušća Sušice na sjever do granice sa Crnom Gorom. Kasnije, neznano kada, vjerovatno se teritorija župe proširila na jugu jer su u nju ušli i Korijenići.   

Konstantin Porfirogenet u djelu De administrando imperio polovinom 10. vijeka navodi  u oblasti Travunije  grad tò  Ormóς u župi Vrm. U 12. vijeku u Barskom rodoslovu, među devet župa u oblasti Travunije navodi se župa Vrmo, iznad koje se nalazi uzvišenje Klobuk sa gradom (Kovačević, 1967, 334). U istom izvoru se pominje Klobuk za vrijeme dukljansko-vizantijskog sukoba 1042-1043. godine (Kovačević, 1963, 332-334, 389,404). Od kraja 12. vijeka trebinjska oblast je u posjedu Nemanjića do 1377. godine kada je došla u sastav bosanske srednjovjekovne države. U vrijeme borbi između Nikole Altomanovića sa knezom Lazarom i banom Tvrtkom 1373. godine, Altomanović se povlačio prema Primorju računajući da će naći spas u Klobuku, ali ga plemići Zorke (Sorche) nisu pustili u utvrđenje. Do 1391. župa Vrm sa gradom Klobukom bila je u posjedu Sankovića, a od 1395. do 1442. godine u posjedu Pavlovića. U ratu  1438. godine osvojio je Stefan Vukčić Trebinje i doveo do zategnutih odnosa sa Dubrovčanima. U Dubrovniku se očekivalo da će Stefan Kosača biti u maju te godine pod Klobukom. (Ćirković, 1964, 27). Radoslav Pavlović je vratio Trebinje pod svoju vlast 1439, ali se u svojim primorskim posjedima više nije osjećao siguran. Godine 1441. ponudio je  Dubrovčanima prodaju Trebinja, a oni su uz to tražili i Klobuk (Ćirković, 1964, 44). U Dubrovniku se već 29.04.1441. javljaju izbjeglice iz Vrma koje su se sklonile pred navalom Kosačine vojske. Te godine umire i Radoslav Pavlović. Ugovorom između vojvode Stjepana Vukčića i udovice Radoslava Pavlovića i sinova, 1442. godine, ostaci Pavlovićevih zemalja, među kojima je bio i grad Klobuk, definitivno su prešli pod vlast Kosača. Prema poveljama  iz 19.02.1444,1448. i 1454. godine  Klobuk je bio u posjedu Stjepana Vukčića Kosače (Dinić, 1978, 190-194, 203). Od 1442-1450 godine pri diobi konavljanskih decena i podjeli planinskog  zaleđa izbijaju pogranični sporovi Dubrovčana sa hercegom Stefanom. Grad Kobuk se spominje 02.02. 1445. i 18.08.1451. (Jireček 1951, 117, navodi Lett.1451-1452, Lett. 1440-48). U tom poslu je učestvovao nekoliko puta knez Klobuka sa svojim poslanstvom (Ćirković, 1964, 83, 108-118). Poslije sukoba sa Dubrovnikom, a naročito od 1454. godine sve više se u dubrovačkim spisima javljaju dokumenti o raznim  trgovačkim aktivnostima ljudi iz okoline Trebinja i okolnih mjesta, među kojima se spominje i jedan stanovnik iz Vrma 1459. i jedan iz Klobuka 1463. godine (Ćirković 1964, 144, nap.130). Značaj grada Klobuka tokom 15. vijeka proizilazi iz činjenice da je u njemu, u ime gospodara vladao knez, a uz njega i kastelan kao vojni zapovjednik (Kovačević-Kojić, 1978, 238, 246, 252).

Osmani su zauzeli Klobuk u periodu između 1466 – 1477, tj. poslije smrti hercega Stjepana, do prvog spomena nahije Vrm ili Klobuk. U župi Vrm je 1472. zabilježen jedan džemat Vlaha. Nahija je pripadala Hercegovačkom sandžaku. U Klobuku je 1477. godine bila stalna posada. Do 1485. Nahija Vrm ili Klobuk pripadala je kadiluku Drina, zatim Novskom (sa sjedištem u Herceg Novom) do 1532, kada je pripala Cerničkom kadiluku (Šabanović, 1982, 157-158, 167, 192).

Važnost Klobuka je porasla početkom 18. vijeka. Osmani su Karlovačkim mirom 1699. godine izgubili primorske gradove Novi i Risan. U novonastaloj situaciji Klobuk je postao najisturenija tačka ovog dijela osmanske teritorije prema Veneciji i Crnoj Gori. Tada je pripadao kadiluku Nova Bekija. Popravka tvrđave je 1713. povjerena njegovom kapetanu Muratu, koji je zatražio majstore (meštre od klačine i argate) iz Dubrovnika. Od 18.vijeka gubi se ime Vrm, a javlja se novi naziv Korjenići(1). Poslije pada Risna muslimansko stanovništvo se naselilo u Korjeniće, u neposrednoj blizini Lastve. Klobučka kapetanija je osnovana između 1699. i 1703. godine. Od početka 18. vijeka u tvrđavi Klobuk je bilo sjedište kapetana, dizdara, aga, ćehaja (prvi saradnik, pomoćnik i zastupnik raznih osmanskih organa i funkcionera) i nefera (plaćeni vojnici u tvrđavi). U raznim aktima iz 1713, 1729, 1736. i 1737. godine spominje klobučki kapetani Murat Agbabić (doselio se po padu Risna), Selim i Ali-kapetan 1754.i 1768, Sulejman 1785. i 1788, Arslan 1807. godine. Svi kolobučki kapetani su bili iz porodice Kapetanovića, koja vuće porijeklo od Agbabića, a dizdari iz porodice Begovića, takođe doseljene po padu Risna. Ćehaje su bile iz porodice Šahovića (Hasandedić, 1990, str. 301).

Požunskim mirom 1805. godine, za vrijeme napoleonskih ratova dobila je Francuska Dalmaciju. Odmah iduće godine su Francuzi ušli u Dubrovnik i nastojali da okupiraju i Boku Kotorsku. U Boki su se Francuzi sukobili sa Rusima čija je mornarica već bila u tom gradu. Rusi su pridobili crnogorskog vladiku Petra I, a Francuzi su pridobili na svoju stranu viđenije hercegovačke velikaše. U tim međusobnim borbama koje su se vodile oko Boke Kotorske i oko Dubrovnika, neposredna okolina ovog potonjeg,Trebinje i Klobuk bili su strateški važni za obje strane. Zato su Crnogorci uz pomoć Rusa nastojali zauzeti grad Klobuk. Početkom jula 1807. godine došlo je do sukoba dvije zaraćene strane oko Klobuka koji su Crnogorci i Rusi htjeli zauzeti. Prema francuskim izvorima borbe oko opkoljenog Klobuka su se vodile od 7. do 16. 07. 1807. godine. Opsjednutim braniocima došli su u pomoć hercegovački velikaši s Ali-agom Dedićem i francuske trupe iz Dubrovnika pod komandom generala Lonea i razbili opsadu (H. Kapidžić, 1940, 267).

U prvoj polovini 19. vijeka česti su bili sukobi između hercegovačkog vezira Ali-paše Rizvanbegovića i Crnogoraca. Klobuk je bio 1858. godine, poslije grahovske bitke, opsednut trupama iz Crne Gore. Osmanske vlasti su 1866. godine dale sagraditi karaulu Aziziju (Hasandedić, 1990, 301). Od tada pa do 1878. godine u Klobuku je bio manji odred redovne osmanske vojske, koja se povukla uoči austrougarske okupacije. U Klobuk su ušli Korjenići i pružili posljednji otpor austrijskim trupama u septembru 1878. godine. Austrijska vojska je od 10. do 20. 09. 1878. gađala klobučki grad i potpuno ga razorila. Značaj Klobuka je bio i u tome što je to bila pogranična tvrđava čije su trupe sprečavale šverc robe u oba pravca na relaciji primorje-Bosna i Hercegovina (Kreševljaković 1954, 18-19; isti, 1991, 200-204).

2. Opis dobra

Evlija Čelebija je u drugoj polovini 17. vijeka opisao grad Klobuk kao čvrstu i malenu tvrđavu u kojoj je 20 pločom pokrivenih kuća i odžak Jusuf-bega, tadašnjeg dizdara. Pored toga Čelebija je u gradu zabilježio jednu malu džamiju,  banju (hamam) i gotovo srušen han (Čelebija, 1979,452). Pored objekata koje navodi Čelebija, u gradu su bili još, kapetanova kula, 5 cisterni i karaula Azizija  (Kreševljaković, 1954, 18-19; Hasandedić, 1990, 298-301).

Stari grad Klobuk zauzima površinu od 13650 m2. Od drugih srednjovjekovnih, a kasnije utvrđenja na kojima se nastavio život u osmanskom periodu, razlikuje se po organizaciji jedinstvenog prostora. Koliki je prostor zauzimalo srednjovjekovno utvrđenje nije poznato. Pojedini ostaci iz srednjeg vijeka konstatovani su tek najnovijim istraživanjima 2002-2005 godine, ali na ovom nivou istraženosti, saznanja o srednjovjekovnom utvrđenju Klobuk su nedovoljna, iako se ovaj grad spominje od 10. vijeka nadalje. U kasnom srednjem vijeku je bio centar župe sa knezom i kastelanom. Do sada su na pojedinim mjestima nađeni komadi keramike datirane u rani srednji vijek, a uz istočni zid džamije temelji apside srednjovjekovne crkve (usmeno saopštenje istraživača dr A. Ratkovića i prospekcija terena). Grad je bio u blizini kasnijih državnih granica, a naročito je dobio na značaju početkom 18. vijeka kao pogranični grad sve do  1878. godine kada su ga razorile austrougarske trupe. Zatečeni oblik tvrđave je iz osmanskog perioda.  

Plan tlocrta grada ne postoji, a mnogi odbrambeni i ostali objekti su zatrpani kamenjem i rastinjem, te se bez opsežnijih arheoloških radova ne mogu sa sigurnošću ustanoviti njihovi oblici i namjena. Osnova utvrđenja prilagođena je terenu. Zauzima cijeli stjenoviti plato u obliku nepravilnog pravougaonika. Teren se postepeno spušta od sjevera ka jugu, u dužini od oko 140 m, a razlika u nivou je 25 m. Razabiru se dva osnovna nivoa i dijela grada: sjeverni i južni. Sa tri strane plato je oivčen strmim liticama. Zato je grad najjače utvrđen sa zapadne strane na kojoj je bio glavni ulaz. Kapija je srušena, zajedno sa natpisom koji je stajao nad njom (Kapidžić, 1940, 245). Na ostalim obodima platoa, a naročito na sjevernom, bedemi su građeni parcijalno, između litica. Zatrpani ostaci kula, približno kružnih i kvadratnih osnova, koliko se to može uočiti od zatrpanih ostataka, konstatovani su na sjevernim, zapadnim i istočnim obodima grada.

Sjeverni plato je na najvišem nivou. Najsjeverniji ugao ovog platoa je ujedno najuži dio grada, i okrenut je putu Trebinje-Nikšić. Od puta je udaljen oko 500 m zračne linije. Na najvišem vrhu, iza sjevernog bedema nalaze se na malom i uskom prostoru osnove šest  malih objekata, čija namjena za sada ostaje nepoznata. Do sjevernog bedema do cetralnog platoa, na kojem se nalaze ostaci 3 objekta sagrađena je kosa platforma, širine 4 m(2).  

U sredini utvrđenja na prostranom centralnom dijelu nalaze se ostaci velikog objekta, vjerovatno dizdareve palate (1), 13 m sjeverno od nje  manje zgrade (2,3), a nešto udaljenija prema jugoistoku su ostaci  džamije uz koju se nalaze ostaci jedne ili dvije od nabrojanih cisterni.

Objekat, za koji se pretpostavlja da je bila palata kastelana ili dizdara, najbolje je očuvani i istraženi objekat unutar utvrđenja. Palata  ima pravougaonu osnovu, dimenzija 16x12,5 m, orijentacije istok-zapad. Vanjski zidovi zgrade su debljine oko 0,7 m, a unutrašnji oko 0,4-0,5 m. Na ostacima zidova vide se dva nivoa, prizemlje i prvi sprat. Na očuvanim dijelovima zidova su sačuvane  rupe za stropne i krovne grede.  Unutrašnjost palate je podijeljena na 4 osnovna prostora. Glavni ulaz, širine 2,2 m, porušenih gornjih dijelova, nalazi se na istočnom zidu, do sjeveroistočnog ugla palate. Na istočnom zidu palate u gornjim očuvanim dijelovima zida su  dvije male strelnice. Na sredini južne fasade palate nalazi se jedan zazidani ulaz. Na istom zidu su dvije male strelnice postavljene simetrično u odnosu na zazidani ulaz, a sa unutrašnje strane zida pripadaju prostorijama u jugoistočnom i jugozapadnom uglu. Sa glavnog ulaza stupa se u veliku prostoriju  u obliku slova L, površine  oko 104 m2 . Na sjevernom zidu te najveće prostorije, dužine 9,5 m, očuvane su tri manje pravougaone niše, a na južnom dvije.  Iz velike prostorije ulazi se u tri manje prostorije u prizemlju. Prostorije su raspoređene uz zapadni i istočni zid palače. Uz zapadni zid je kompleks od dvije prostorije, odijeljene uskim hodnikom. Taj kompleks uz zapadni zid je viši za oko metar od velike ulazne prostorije i pristupa mu se preko 3 masivna stepenika. Razlika u nivou između istočnog i zapadnog kompleksa u palati je nastala usljed prirodnog stjenovitog tla na kom je objekat podignut.  Južna prostorija je skoro kvadratne osnove dim. 4,7x5.4 m. Ulaz u nju je na istočnom zidu. 

Sjeverna prostorija je spojena hodnikom koji je južno od nje, tako da ta dva dijela čine jedinstven prostor. Ostala tri zida prostorije imaju dužinu stranica 4,5 m. Ulaz  iz predvorja, zajednički za hodnik i prostoriju 2 nalazi se u istočnom zidu. Preostala tri zida ove prostorije su djelimično sačuvana samo u prizemnom dijelu. Na zapadnom zidu su dvije simetrično postavljene niše koje završavaju oštrim lukom. Na sjevernom zidu su takođe dvije simetrično postavljene niše, istog oblika kao na zapadnom zidu,  djelimično sačuvana niša koja je na višem nivou od prethodne dvije, te  dolaf. 

Hodnik, dužine oko 7 m i širine oko 07 m, nalazi se između prostorija uz zapadni zid palate. U sredini hodnika je otkrivena mala cisterna a u izbočini zapadnog zida, na kraju hodnika, bila je osmatračnica, a sudeći prema očuvanim cijevima i banjica.

Uz jugoistočni ugao nalazi se prostorija, dimenzija 4,5x3 m. Ulaz u tu prostoriju je na zapadnom zidu uz sjeverozapadni ugao. Na istočnom zidu prostorije sačuvana je mala niša istovjetna kao one u zapadnim prostorijama objekta. Druga niša, simetrično postavljena na istom zidu očito je u neko doba zazidana. Sve prostorije u ovom objektu bile popločane kamenim pločama.

Manji objekti sjeverno od palate

Otkriveni su samo temelji objekta 2. Izgrađen je neravnom stjenovitom malom platou. Ima pravougaonu osnovu, dimenzija oko 9x4,5 m, orijentacije istok –zapad kao i palata. Temeljni zidovi su debljine oko 0,4 do 0,5 m. Unutrašnji prostor podijeljen je pregradnim zidom na dvije prostorije, zapadnu manju (2,3x,3,4 m) i istočnu (5,3x3,4 m). Pri arheološkom iskopavanju u ovom objektu je nađeno puno konjskih potkova. Namjena ovog objekta nije tačno ustanovljena, te se pretpostavlja da bi  se moglo raditi o kovačnici ili možda konjušnici (Usmeno saopštenje istraživača A. Ratkovića). 

Oko 1 m zapadno od objekta br. 2, otkriven je jugozapadni ugao nekog neidentifikovanog objekta br. 3. Otkriven je dio zapadnog zida u dužini od 2,5 m i južnog zida dugačkog 4. Debljina oba zida ovog objekta je 0,6 m. 

Džamija

Evlija Čelebija 1664. godine spominje u Klobuku džamiju, što znači da je izgrađena prije tog vremena. Srušena je za vrijeme rusko-turskog rata 1807.godine, kada je grad Klobuk bio opsednut. Nanovo je podignuta nakon ove opsade 1824. godine, što se vidi iz kraćeg uklesanog natpisa  u donji dio južnog dovratnika, koji je u vidu ovećeg oklesanog kamena. Natpis glasi “Dobrotvor Begić (Bego-zade) umrli Hamza-aga, sin dizdara klobučke tvrđave Omer-age. Godina 1240.” (1824.) (Hasandedić, 1990., 299-230; Mujezinović, 1998. 362). Džamija ima kvadratnu osnovu dužine stranica oko 6.5 m. Ulaz je na zapadnom, a mihrab na istočnom zidu. Mihrab je u obliku jednostavne niše bez ukrasa. Zidovi su djelimično sačuvani do vrha mihraba. Unutrašnjost džamije  je bila omalterisana. Južno od mihraba sačuvala se mala niša oivičena kamenim uskim pločama i završetkom u obliku oštrog luka. Slične niše su i u dizdrevoj palati. Pri arheološkim iskopavanjima oko vanjskih zidova džamije, uz istočni zid, ispod mihraba otkriven je temeljni dio apside, a paralelno sa južnim i sjevernim zidom džamije otkriveni su temeljni dijelovi zidova nekog objekta. Kako iskopavanja na tom dijelu nisu privedena kraju, nije poznato kakvom objektu su ovi zidovi oko džamije pripadali. Ispred ulaza u džamiju stoje dva stećka: sanduk i sanduk sa monolitnim postoljem  (veličine 1,76x0,8x56 m). Na vodoravnoj ploči omanjeg sanduka isklesana je plitka pravougaona rupa. Sanduk sa postoljem je izvrnut na bočnu stranu. Na njemu je natpis “Ase leži Vukosav Zem(v)lić” (Vego, 1964, 184; isti 1964a, br. 131, str. 14-15; Bešlagić, 1971, 403). Mujezinović navodi da je na jednom stećku uklesan natpis koji se odnosi na opsadu grada 1807.godine. Natpis glasi “Ovu tvrđavu su opsjedali Rusi (Mosko), Crnogorci i raja godine 1222” (1807.). (Mujezinović, 1998, 361). Arheolozi su tražili i taj natpis ali ga nisu mogli pronaći.

Nedaleko od njih je treći stećak u obliku sanduka.

Cisterne

U gradu je bilo pet cisterni. Do opsade 1807. godine bila je samo jedna, a poslije su sagrađene ostale (Kreševljaković 1954, 18-19).

Za jednu od njih, onu pored džamije se zna da ju je podigla hadži Kaduna Begović i zavještala u opšte svrhe (hair). Na gradu su do sada identifikovane tri cisterne: jedna u palati, druga sjeverno od objekta br. 2, treća kod džamije a vjerovatno da je do nje u žbunju, zatrpana kamenjem još jedna cisterna.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Na osnovu zakonske odredbe, a Rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NRBiH od 24. oktobra 1951.godine Stari grad Klobuk u Župi, opština Trebinje, stavljen je pod zaštitu države. U Zavodu za zaštitu spomenika pri Federalnom ministarstvu kulture i sporta Bosne i Hercegovine, nalazi se kopija Zaključka Sreskog suda u Trebinju od 14.11.1951. kao jedini sačuvani dokument kojim se može potvrditi da je ovaj spomenik bio zaštićeno dobro.

Graditeljska cjelina – Stari grad Klobuk, nalazi se na Privremenoj listi nacionalnih spomenika, pod imenom Klobuk – Stari grad, pod rednim brojem 699.

U Prostornom planu BIH do 2000. godine uvršten je kao spomenik II kategorije.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Klobuk je jedan od onih gradova koji su sve do sada bili prepušteni zubu vremena. Glavni uzrok tome je neizgrađen put do grada za prevoz materijala i preduzimanje većih zaštitnih arheoloških i konzervatorskih radova. Od 2002. do 2005. dr Aleksandar Ratković, arheolog, iz Republičkog Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske“ iz odjeljenja u Trebinju vrši arheološka iskopavanja. Do sada su otkrivena dva objekta i dio trećeg. Sa vanjske strane otkopani su temelji džamije. U otkopu oko džamije otkriveni su temeljni dijelovi zidova (za sada nedovoljno identifikovanog objekta) i apsida crkve. Na nekoliko mjesta postavljene su sonde u kojima je nalažen  pokretni arheološki materijal.  

5. Sadašnje stanje dobra

Uvidom na licu mjesta, 12. decembra 2005. godine, ustanovljeno je sljedeće: Zidovi utvrđenja i objekata unutar njega su dosta ruševni. Najbolje je očuvan objekat br. 1, ali i na njegovim zidovima ima napuklina. Od mnogih neidentifikovanih objekata unutar bedema viri poneki razrušeni zid. 

6. Specifični rizici

-          Prirodni uslovi kao što su klimatski faktori;

-          Raspadanje i rušenje materijala;

-          Mala naseljenost cijelog područja oko spomenika;

-          Nedostatak planiranih mjera zaštite-pojedinačna iskopavanja sa ostavljenim otvorenim iskopima ili rovovima oko zidova;

-          Neadekvatna institucionalna podrška;

-          Nedovoljna integracija nasljeđa u razvojne planove;

-          Nebriga oko održavanja spomenika;

-          Nedostatak sredstava za održavanje i popravke spomenika.

III - ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH”, br.33/02 i 15/03), Komisija donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A)         Vremensko određenje

B)         Istorijska vrijednost

C)         Umjetnička i estetska vrijednost

iv.         Kompozicija     

vi.         Vrijednost konstrukcije

D)         Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i.          Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim periodima

ii.         Svjedočanstvo o istorijskim promjenama

iv.         Svjedočanstvo o određenom tipu ili stilu

G)        Izvornost

i.          Oblik i dizajn

ii.         Materijal i sadržaj

v.          Položaj i smještaj u prostoru

H)         Jedinstvenost i reprezentativnost

i.          Jedinstven i rijedak primjerak određenog tipa

Sastavni dio ove odluke su:

-          kopija katastarskog plana;

-          kopija dokumenta Suda u Trebinju prema kojem se vidi da je Zavod za zaštitu spomenika (danas u sastavu Federalnog ministarstva) da je Stari grad Klobuk stavljen pod zaštitu države 04.10.1951.godine;

-          kopija plana objekata 1 do 3 ustupljena od istraživača utvrđenja Klobuk dr A. Ratkovića iz Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa u Trebinju;

-          fotodokumentacija, (fotografije  sa terena).

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH, korišćena je sljedeća literatura:

1940.    Kapidžić, Hamdija, Prilozi istoriji grada Klobuka. Gajret, god. XXI, br. 12, Sarajevo, 1940, 245-246

1940.a Kapidžić, Hamdija, Prilozi istoriji grada Klobuka (nastavak). Gajret, god. XXI, br. 13, Sarajevo, 1940, 267-268.

1941.    Kapidžić, Hamdija, Prilozi istoriji grada Klobuka. Gajret, god. XXII, br. 1, Sarajevo, 1941, 14-15.

1941.a Kapidžić, Hamdija, Prilozi istoriji grada Klobuka. Gajret, god. XXII, br. 2, Sarajevo, 1941, 39-40.

1951.    Jireček, Josip, Trgovački drumovi i rudnici Srbije i Bosne u srednjem vijeku. Svjetlost, Sarajevo, 1951.

1954.    Kreševljaković, Hamdija, Kapidžić, Hamdija, Stari hercegovački gradovi, Naše starine II, Sarajevo, 1954, 9-21.

1964.    Ćirković, Simo, Stefan Vukčić Kosača i njegovo doba. Beograd, 1964.

1964.    Vego, Marko, Novi i revidirani natpisi iz Hercegovine. Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu (arheologija) n.s. sv. XIX, Sarajevo, 1964, 173-211.          

1964.a  Vego, Marko, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine. Knjiga III, Zemaljski muzej u Sarajevu, Sarajevo, 1964.

1971.    Bešlagić, Šefik, Stećci, kataloško-topografski pregled. Sarajevo, 1971.

1978.    Kovačević-Kojić, Desanka, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države. Sarajevo, 1978.

1978.    Dinić, Mihailo, Zemlje hercega sv. Save. U: Srpske zemlje u srednjem veku. Beograd, 1978, 178-269.

1979.    Čelebija, Evlija, Putopis. Priredio Hazim Šabanović,IRO Veselin Masleša, Sarajevo, 1979. 

1982.    Šabanović, Hazim, Bosanski pašaluk. Sarajevo, 1982.

1990.    Hasandedić, Hivzija, Muslimanska baština u istočnoj Hercegovini. El Kalem, Sarajevo, 1990.

1991.    Kreševljaković, Hamdija, Kapetanije u Bosni i Hercegovini. Izabrana djela I, Veselin Masleša, Sarajevo, 1991.

1998.    Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine. Knjiga III-Bosanska krajina, zapadna Bosna i Hercegovina.Sarajevo-Publishing, Sarajevo, 1998.

(1) Korjenići su postali u 14.vijeku gospodari župe Vrm. Pretpostavlja se da su bili vlaškog porijekla (Šabanović, 1982.,158, nap. 12. Dinić, Trebinjsko-humska vlastela; isti,1978., 203).

(2) Autori koji su pisali o utvrđenju u Klobuku H. Kapidžić, H. Kreševljaković, H. Hasandedić samo su nabrajali objekte koji se nalaze u gradu, ali nisu naveli na kojem dijelu grada se oni nalaze,  iako su pisali u vrijeme kada su od tada živih mještana lako mogli izvršiti identifikaciju objekata. Danas se ne zna namjena porušenih objekata, kao na primjer gdje je bila kapetanova kula, han, pomoćne zgrade kao što su konjušnice, kovačnice i sl.