Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno "Službenom glasniku BiH", broj 12/06.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovi člana V stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 3. do 9. maja 2005. godine, donijela je
O D L U K U
I
Graditeljska cjelina – Spomen-park Vraca u Sarajevu proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik obuhvata zemljište označeno kao k.č. br. 1173 i 170 (stari premjer) i k.č. br. 3077 i 3078 (novi premjer), k.o. Novo Sarajevo II, z.k. uložak br. CXXX/541 i CXXXV/72, općina Novo Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite i rehabilitacije, utvrđene Zakonom o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, ustanovljene u skladu sa Aneksom 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02, 27/02 i 6/04).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je osigurati pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, prezentaciju i rehabilitaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdit će tehničke uvjete i osigurati finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione ploče sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
I zona zaštite obuhvata prostor definiran u tački I stav 2. ove odluke. U sklopu te zone utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:
- dopušteni su samo radovi na sanaciji i rekonstrukciji nedostajućih dijelova objekta, čišćenju, održavanju i prezentaciji cijelog kompleksa, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje (u daljnjem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručni nadzor nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite);
- zabranjena je promjena osnovne namjene – memorijalni kompleks;
- nije dopušteno deponiranje otpada.
Utvrđuje se zaštitni pojas širine 300 m od granica I zone zaštite. U tom pojasu utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:
- zabranjena je izgradnja industrijskih i poljoprivrednih objekata čija namjena može ugroziti graditeljsku cjelinu i lociranje zagađivača okoliša;
- stambeni objekti ne smiju biti veći od visine 6,50 m do početka krovišta, odnosno spratnosti P+1 i maksimalnog gabarita 12 x 10 m;
- infrastrukturni radovi dopušteni su samo uz odobrenje nadležnog ministarstva, a prema uvjetima nadležne službe zaštite.
IV
Stavljaju se van snage svi provedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.
V
Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i općinske službe, suzdržat će se od poduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu oštetiti nacionalni spomenik ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.
VI
Ova odluka dostavit će se Vladi Federacije, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite i općinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi provedbe mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom općinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresiranim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).
VIII
Prema članu V, stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
IX
Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objavit će se u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.
Broj: 07.1-02-192/04-5
5. maja 2005. godine
Sarajevo
Predsjedavajuća Komisije
Ljiljana Ševo
O b r a z l o ž e n j e
I – UVOD
Na osnovi Zakona o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, ustanovljene u skladu sa Aneksom 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, člana 2, stava 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini , kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.
SUBNOR Kantona Sarajevo podnio je, dana 24. juna 2004. godine, peticiju za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom. U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovi člana V stava 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila provedbi postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, izvršen je uvid u:
- dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra,
- sadašnje stanje i namjenu dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.,
- historijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korištenja dokumentacije u sklopu ove odluke.
Na osnovi uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Spomen-park nalazi se u dijelu sarajevskog naselja Vraca, smještenog na sjevernim padinama Trebevića. Nacionalni spomenik obuhvata zemljište označeno kao k.č. broj: 1173 i 170 (stari premjer) i 3077 i 3078 (novi premjer), k.o. Novo Sarajevo II, broj z.k. uloška CXXX/541 i CXXXV/72, općina Novo Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine.
Predio Vraca, na kojem je izgrađen Spomen-park, je smješten u zoni individualnog stanovanja brdskih dijelova grada, sa dosta zelenila. Spomen-park je smješten na dominantnoj koti, na prostoru oko austrougarske tvrđave. Prostor kompleksa je sa svih strana ograničen kolskim komunikacijama i zaokružuje cjelinu od oko 6,0 ha. Položaj kompleksa u odnosu na grad je takav da on dominira nad dijelovima naselja iznad kojih se nalazi – Grbavica i Kovačići, a vidljiv je i sa drugih lokacija u gradu. Nadmorska visina kompleksa je cca. 642,00 m nadmorske visine, te je za 118,00 m viši od prostora Grbavice. Sa ovog prostora pruža se dobar pogled na novoizgrađeni dio grada, kao i prema okolnim brdima.
Cjelokupan kompleks je smješten na jednom grebenu eliptičnog oblika, koji se proteže od jugoistoka prema sjeverozapadu. Morfološki, ovaj izduženi brijeg se pruža strmim stranama u svom zapadnom dijelu i znatno blažim u istočnom, tj. sjeveroistočnom dijelu prema okolnom prostoru. Na samom vrhu se nalazi manji plato na kojem je smještena austrougarska tvrđava. Najviša kota terena je na 678 m nadmorske visine.
Historijski podaci
U doba austrougarske uprave izgrađen je niz fortifikacijskih objekata, kasarni, festunga i karaula oko Sarajeva, ali i ostalih mjesta u BiH. Krajem XIX stoljeća Austro-Ugarska, na obroncima Trebevića na južnom dijelu grada, na prostoru koji je na austrougarskim kartama označen imenom VRATCA, što po nazivu asocira na mala vrata kroz koja se ulazilo u grad, gradi utvrdu.
Izgradnja vojne tvrđave se završava 1898. godine. Fortifikacijski objekat na Vracama građen je kao “blokhauz”, kamena utvrda kakve se grade duž komunikacija i saobraćajnica. U prvoj fazi izgradnje, ovakvi objekti su građeni od kamena, kao izuzetno masivni. U drugoj fazi gradnje, poslije 1903. godine, ovakvi objekti grade se od betona i armiranog betona.
Za vrijeme II svjetskog rata, pored stradanja u sarajevskim zatvorima, na Vracama i drugim stratištima na području Sarajeva (Merhemića ciglana u Velešićima, Bentbaša, Kozija ćuprija, Hreša i dr.), vršena su masovna hapšenja i deportiranje građana Sarajeva u nacističke logore širom Evrope. Tako je u periodu od maja do decembra 1942. godine iz Sarajeva, bez suđenja, odvedeno u koncentracione logore preko 1300 ljudi.
„Smatra se da je za vrijeme trajanja rata, kroz sarajevske logore prošlo oko 103.000 lica. Od toga je na području Sarajeva likvidirano 24.000....
Iz grada Sarajeva i njegove bliže okoline učestvovalo je u oružanim jedinicama JA oko 16.000 boraca. 2.039 boraca, od kojih je 26 narodnih heroja, je poginulo. Imena 9.091 žrtve fašističkog terora nalazila su se na zidovima atrija tvrđave. Ako se tom broju dodaju i imena žrtava nacističko-fašističkog bombardovanja grada u toku 1941. godine, dobije se broj od blizu 12.000 žrtava – gotovo svaki sedmi stanovnik tadašnjeg Sarajeva.“ (Odbor za izgradnju Spomen-parka, grupa autora, 1985. godine)
U tom periodu, objekat tvrđave Vraca je pretvoren u službeno stratište i gubilište gdje su ubijani građani grada Sarajeva, bilo u pojedinačnim ili masovnim egzekucijama. Na Vracama su, od sredine 1941. godine pa tokom cijelog četverogodišnjeg rata, vršena stalna pogubljenja. Vršena su masovna ubijanja, a sa približavanjem kraja II svjetskog rata ubijanja su postala intenzivnija. Ubijani na Vracama su i sahranjivani na Vracama. Također, na tom mjestu je zakopavana i većina zatočenika ubijenih ili preminulih u policijskim mučilištima u Sarajeva.
Poslije II svjetskog rata, tvrđava na Vracama je bila napušteni vojni objekat. Budući da su Vraca, stratište i gubilište u gradu Sarajevu, postala sinonim otpora i borbe građana protiv fašizma, na ovom mjestu je izgrađen Spomen-park, a tvrđavi je data muzejska namjena.
Monumentalno zdanje otvoreno je 25. novembra 1981. godine. Izgradnjom je rukovodio Odbor za izgradnju Spomen-parka kojeg je imenovala Skupština grada Sarajeva. Predsjednik Odbora za izgradnju je bio Rato Dugonjić. Nakon izgradnje Spomen-parka, objavljena je i ilustrirana publikacija 1985. godine.
Kompleks Spomen-park Vraca zbog svog izuzetnog strateškog položaja sa kojeg je vizualno dobro pregledan grad Sarajevo, u ratu 1992-1995. godine, služio je kao mjesto odakle je grad Sarajevo gađan iz teškog topovskog naoružanja i snajpera. Spomen-park Vraca je bio jedan u nizu položaja koji su činili obruč oko opkoljenog grada, na koji je postavljeno teško naoružanje. Cijeli kompleks je devastiran, kako tvrđava i pojedinačna spomen-obilježja, tako i parkovske površine, platoi, stepeništa i dr.
2. Opis dobra
Memorijalni kompleks Spomen-park Vraca na Vracama posjeduje kulturno-historijske, umjetničke, arhitektonske i pejzažne vrijednosti. Također, predstavlja i spomen-obilježje žrtvama fašističkog terora i jedinicama JA, koje su uz podršku građana Sarajeva, 6. aprila 1945. godine, oslobodile Sarajevo. Spomen-park Vraca predstavlja i kompleks dokumentarne vrijednosti - pojedinačnim obilježjima ispisana je jedna epoha iz novije historije grada.
Spomen-park Vraca sadrži sve elemente kompleksnog arhitektonskog, estetskog i pejzažnog rješenja. Arhitektonske vrijednosti ogledaju se kako u izgledu pojedinačnih spomenika, tako i u rješenju cjelokupnog kompleksa. Prisutan je i bogat hortikulturni sadržaj: uz sačuvane fragmente primarne autohtone zajednice borove šume i drugih dendro vrsta (crni bor, bagrem i lipa), ukomponirano je i više grupacija ukrasnog visokog drveća, grmlja i cvijeća.
Umijećem projektanta Vladimira Dobrovića, skulptora Alije Kučukalića i pejzažiste Aleksandra Maltarića, postignuta je harmonija kompozicije biljnih vrsta, žive vode i kamena, koja ima estetske, dekorativne, pejzažne i ambijentalne vrijednosti.
Kompleks Spomen-parka se sastoji od sljedećih elemenata/sadržaja:
1. ulazni plato,
2. obilježje na stratištu,
3. skulptura - spomenik Ženi borcu,
4. vidikovac,
5. vječna vatra sa fontanom,
6. ceremonijalni plato,
7. obilježje posvećeno poginulim borcima grada,
8. obilježje narodnim herojima sa kosturnicom,
9. obilježje posvećeno borcima pokreta otpora u gradu sa Titovim priznanjem borcima u okupiranim gradovima,
10. atrij - obilježje žrtvama fašizma sa Titovom porukom,
11. izložba “Svjedočanstvo o borbi”, smještena u tvrđavi
12. obilježje posvećeno jedinicama NOV-e koje su učestvovale u operaciji oslobođenja Sarajeva.
U istočnom dijelu nalazi se spomen-obilježje „Ženi borcu“ i na njemu kamena ploča, koja, iako fizički odvojena od glavnog dijela kompleksa, predstavlja njegov sastavni dio. Prema navodu Džemila Šarca, među žrtvama fašističkog terora i genocida bilo je 4.113 žena, a među poginulim borcima 208 žena.
Obilježje poginulim borcima sa imenima 2.013 ljudi stradalih u jedinicama NOV-e, predstavlja jedan od središnjih elemenata kompleksa. Imena poginulih boraca nalaze se uklesana na granitne prizme duž aleje koja vodi od ceremonijalnog platoa do obilježja narodnim herojima. Prema navodu Džemila Šarca, na ovim zidovima bilo je uklesano 2.057 imena poginulih boraca NOR-a, od kojih je 755 predstavljalo nosioce antifašističkog otpora u Sarajevu. Od ukupnog broja poginulih boraca, bilo je 878 Srba, 565 Muslimana, 335 Jevreja, 209 Hrvata i 70 ostalih.
Spomen-kosturnica narodnih heroja grada Sarajeva, podignuta 1949. godine, koja se nalazila u Velikom parku, 1981. godine je prenesena na Vraca. Nakon ekshumacije grobova, na Vracama iznad grobnice je postavljeno novo obilježje u vidu granitne prizme u centru kruga, a stare nadgrobne ploče su deponirane u Historijskom muzeju BiH. Imena 26 poginulih narodnih heroja, uklesana na granitnim gromadama poredanim kružno oko centralne prizme uz spomen-kosturnicu, su: Janko Balorda, Aleksa Bojović Boki, Adem Buća, Mahmut Bušatlija Buša, Miljenko Cvitković, Dušan Dašić Pajić, Mustafa Dovadžija Mujo, Jusuf Đonlić, Elijas Engel Ilija, Ahmet Fetahagić Čelik, Pavle Goranin Ilija, Avdo Hodžić Hodža, Gliša Janković, Ravijojla Janković, Boriša Kovačević Šćepan, Radojka Lakić, Omer Maslić, Branko Milutinović Obren, Vaso Miskin Crni, Slobodan Princip Seljo, Miladin Radivojević, Branko Šurbat Bane i Slaviša Vajner Čiča.
Objekat austrougarske tvrđave je građen od tesanog kamena, sa dva obzidana dvorišta - atrija i centralnog spratnog dijela. Ulaz u objekat je sa sjeveroistočne strane, tj. sa ravnijeg dijela kompleksa. Svi zidovi tvrđave su rađeni od kamena, dok je međuspratna konstrukcija rađena od željeznih nosača sa ispunom. U tvrđavi Spomen-parka nalazila su se osnovna dva sadržaja:
- u dva atrija bilo je upisano 9.091 ime žrtava fašističkog terora sa nekadašnjeg užeg područja grada Sarajeva. Prema navodu Džemila Šarca, od 9.091 žrtve, bilo je 1.100 djece, 7.092 Jevreja, 1.427 Srba, 412 Muslimana, 106 Hrvata i 55 ostalih;
- u unutrašnjosti tvrđave se nalazila izložba «Svjedočanstva o borbi Sarajeva».
Izložba «Svjedočanstva o borbi Sarajeva» je otvorena 25. novembra 1981. godine u unutrašnjosti tvrđave. Bila je prezentirana kroz reproducirane i uvećane fotografije, dokumente, hemerotečki materijal, karte, likovna ostvarenja, trodimenzionalne predmete. Više od 750 eksponata je bilo izloženo na rešetkama, panoima, u vitrinama i karuselima.
Predmeti su u većem broju bili vlasništvo Muzeja revolucije (današnjeg Historijskog muzeja Bosne i Hercegovine), ali je bilo i predmeta (uglavnom fotografija) pozajmljenih, te potom reproduciranih od privatnih lica, učesnika NOP-a i NOB-e.
Tokom ratnog perioda (1992. do 1995. godine) postavka Spomen-parka Vraca je uništena.
Tematsko-sadržajni okvir postavke u tvrđavi Spomen-parka Vraca je predstavljen preko sinopsisa nastalog u Muzeju revolucije u Sarajevu u julu 1981. godine. Predstavljena postavka nije u potpunosti podržavala sinopsis, jer u vrijeme njegovog nastanka za neka rješenja se nije znalo mogu li se ostvariti. Sinopsis, a ne konačno rješenje izložbe, je dostavljen u vidu dokumentacije Historijskog muzeja u Sarajevu Komisiji za očuvanje nacionalnih spomenika zbog nepostojanja konačnog rješenje.
Tematsko-sadržajni okvir izložbene postavke Spomen-parka Vraca je bio podijeljen u naredno navedenih deset segmenata(1) :
- revolucionarni pokret neposredno pred II svjetski rat,
- okupacija,
- zločini okupatora i kolaboracionista – genocid, hapšenja i provale u organizaciju NOP-a,
- ustanak 1941. godine,
- borbe oružanih snaga NOP-a, kanali, veze i oslobođena teritorija oko Sarajeva,
- Savjetovanje u Ivančićima i događaji vezani sa donesenim odlukama,
- kontinuitet revolucionarne akcije organizacije NOP-a u gradu u toku rata,
- porast snaga NOP-a u Sarajevu poslije zasjedanja ZAVNOBIH-a i AVNOJ-a,
- «Sarajevska operacija», borbe JA za konačno oslobođenje Sarajeva,
- prvi dani u slobodi.
1. REVOLUCIONARNI POKRET NEPOSREDNO PRED II SVJETSKI RAT
1.1. Uvodni tekst – Tito
1.2. Fotografija Tita (ili drugo rješenje)
1.3. Slobodan Princip – Branićemo zemlju (fotografija)
1.4. Zbor udružene opozicije na Kovačima 1953. godine (fotografija)
1.5. Iz izvještaja Uprave policije o štrajku đaka u Srednjoj tehničkoj školi i Gazihusrevbegovoj medresi 28. januara 1937 (I/496) (dokument)
1.6. Srednja tehnička škola u Sarajevu (I/543) (fotografija)
1.7. «Pogled», januar 1937. godine (II/112) (štampa)
1.8. Radinice Tvornice čarapa «Ključ» u štrajku, mart-maj 1938. godine (I/406) (fotografija)
1.9. Učesnici prvomajske proslave na Crepoljskom 1938. godine (fotografija)
1.10. Izvod iz proglasa CK KPJ (procjena KPJ da se Hitler neće zaustaviti na Austriji, već će poći na Jugoslaviju – Pregled istorije KPJ, str. 256) (dokument)
1.11. «Žena danas», br 24, august-septembar 1939. godine (I/311) (štampa)
1.12. Policijski izvještaj o prodiranju komunističkog utjecaja među srednjoškolskom omladinom iz 1939. godine (I/527) (dokument)
1.13. Prva gimnazija u Sarajevu (fotografija)
1.14. Srednjoškolski list «Mi đaci», 15. maj 1940. godine (I/608) (štampa)
1.15. Srednjoškolski komitet SKOJ-a (Brane Šurbat)
1.16. «Riječ bosanske omladine», 15. juni 1940. godine (I/534) (štampa)
1.17. Treće otvoreno pismo bosanskohercegovačke omladine, decembar 1939. godine (dokument)
1.18. Ivo Lola Ribar i Hasan Brkić sa grupom drugova sa Beogradskog univerziteta (I/144) (fotografija)
1.19. Sa srednjoškolskog izleta u okolini Sarajeva, septembar 1940. godine (I/619) (fotografija)
1.20. Sarajlije, učesnici Španskog građanskog rata (Todorović, Cvjetković, Engl, Fetahagić) (fotografija)
1.21. Pismo Ilije Engla iz logora Girs (dokument)
1.22. Dio pisma Miljenka Cvitkovića porodici iz logora Girs, 27. novembra 1939. godine (dokument)
1.23. Portreti istaknutih revolucionara (Brkić, Boriša Kovačević, Pavle Goranin, Slobodan Princip)
1.24. Istaknuti skojevci (Živko Jošilo, Miljenko Cvitković, Alija Hodžić) (fotografija)
1.25. Vratnička grupa skojevaca: Avdo Hodžić, Mustafa Dovadžija, Jusuf Džonlić (fotografija)
1.26. Vratnik – Mejdan (III/506) (fotografija)
1.27. Mjesni komitet KPJ Sarajevo
1.28. OK KPJ Sarajeva
1.29. OK KPJ (fotografija)
1.30. Skojevski kurs u Pršljanima, august 1940. godine (fotografija)
1.31. Dom «Prijatelji prirode» u kojem je održan partijski kurs na Crepoljskom, decembar 1940. godine (fotografija)
1.32. Kuća Slaviše Vajnera Čiče u Odobašinoj ulici u kojoj je održana Peta pokrajinska konferencija KPJ za BiH, decembar 1940. godine (fotografija)
1.33. Iz Rezolucije Pete pokrajinske konferencije KPJ za BiH (I/148) (dokument)
1.34. Zgrada u Skerlićevoj ulici u kojoj je održana Četvrta konferencija SKOJ-a za BiH (fotografija)
1.35. «Glas Saveza radnika i seljaka», br 3-4, septembar-oktobar 1940. godine (štampa)
1.36. Štrajk montera i instalatera u Sarajevu, «Jugoslovenski list» od 26. juna 1940. godine (I/426) (štampa)
1.37. Policijski telegram Ministarstva unutrašnjih poslova o štrajku i demonstracijama radnika «Ključa», januar 1941. godine (I/415) (dokument)
1.38. Proglas MK KPJ radnicima i građanima Sarajeva povodom demonstracija 15. januara 1941. godine (I/155) (dokument)
1.39. Kompozicija «Pjesma mladih fudbalera» - Oskar Danon, februar 1941. godine (I/322)
1.40. Kuća Teofanovića na Crnom Vrhu u kojoj je održan sanitetski kurs za odbranu zemlje 1941. godine (fotografija)
1.41. «Glas saveza radnog naroda», broj 5, januar 1941. godine (I/403) (štampa)
1.42. Pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu, 25. marta 1941. godine – Politika, 26. mart 1941. godine (štampa)
1.43. Demonstracije u Beogradu, 27. mart 1941. godine (fotografija)
1.44. Demonstracije u Sarajevu, 27. mart 1941. godine (fotografija)
1.45. Poljoprivredni fakultet u Sarajevu (fotografija)
1.46. Izbor iz natpisa u štampi da se studenti Poljoprivrednog fakulteta u Sarajevu u cjelini javljaju za odbranu zemlje («Jugoslovenska pošta», 11. april 1941. godine) (štampa)
1.47. Stanje partijske organizacije i SKOJ-a u periodu april-juli 1941. godine (grafikon)
2. OKUPACIJA
2.1. Bombardiranje Sarajeva 6. aprila 1941. godine (fotografija)
2.2. Potpisivanje kapitulacije kraljevske vojske (uz tekst da je Vlada prilikom bjekstva iz zemlje boravila na Palama i Ilidži) (fotografija)
2.3. Proglas PK KPJ za BiH, april 1941. godine (I/164) (dokument)
2.4. Kolona jugoslavenskih vojnika u Sarajevskom polju na putu za ropstvo, april 1941. godine (fotografija)
2.5. Naredbe njemačkog komandujućeg generala i komandanta grada Sarajeva, neposredno po okupaciji grada, april 1941. godine (II/23) (dokument)
2.6. Njemački vojnici u Sarajevu (fotografija)
2.7. Njemački oficiri pred Katedralom u Sarajevu (fotografija)
2.8. Folksdojčeri u Sarajevu (fotografija)
2.9. Proglas MK KPJ Sarajevo iz juna 1941. godine (dokument)
2.10. Proglas PK KPJ za BiH iz juna 1941. godine (dokument)
3. DJELA OKUPATORA I KOLABORACIONISTA – GENOCID, HAPŠENJA I PROVALE U ORGANIZACIJU NARODNOOSLOBODILAČKOG POKRETA
3.1. Kolaž prijetećih proglasa okupatorsko-kvinslinške vlasti (II/257, 269 i dr.) (dokument)
3.2. Kolaž ustaških zakonskih odredbi o rasnoj diskriminaciji – Zakon o prijekom sudu (IV/536) (dokument)
3.3. Dva telegrama o transportu u logor u kojima se vidi da su to radili zajedno Nijemci i ustaše (II/688) (dokument)
3.4. Jevreji vuku kameni valjak u vojnom logoru 1941. godine (fotografija)
3.5. Srbi na prinudnom radu (fotografija)
3.6. Kolaž iz štampe uperen protiv Srba (štampa)
3.7. Sarajevsko pozorište pretvoreno u konjušnicu (fotografija)
3.8. Optužnica Pokretnog prijekog suda u Sarajevu protiv M. Popovića, Š. Albaharija i drugih, 22. juli 1941. godine (II/56) (dokument)
3.9. Oglas o presudi Pokretnog prijekog suda Džavidu Haveriću (II/473) (dokument)
3.10. Oglas Ravnateljstva za javni red i sigurnost Velike župe vrhbosanske o presudi R. Lakić i A. Salcberga, 6. oktobar 1941. godine (II/482) (dokument)
3.11. Oglas Velike župe vrhbosanske o strijeljanju Salka Goze, «Sarajevski novi list», 5. septembar 1941. godine (II/519) (dokument)
3.12. Fotografija ili slika Radojke Lakić
3.13. Kolaž fotografija Salcberger, Haverić, Albahari, Gozo (fotografija)
3.14. Proglas Velike župe vrhbosanske od 1. augusta 1941. godine o strijeljanju 20 Srba i Jevreja na Vracama povodom diverzije u Željezničkoj ložioni – «Sarajevski novi list», 3. augusta 1941. godine (dokument)
3.15. «Hiljadu ljudi uhapšeno u Sarajevu» - Borba, br. 16, 20. novembar 1941. godine (štampa)
3.16. Osuda Pokrajinskog prijekog suda u Sarajevu velikoj grupi komunista; «Sarajevski novi list», br. 502 (III/564) (štampa)
3.17. Transport u logor (fotografija)
3.18. Naredba Velike župe vrhbosanske od 31. jula 1941. godine o protjerivanju komunista u koncentracioni logor u Gospiću (IV/495) (dokument)
3.19. Dopis Državne bolnice u Sarajevu sa imenima lica odvedenih u koncentracioni logor 20. oktobra 1942. godine (II/675) (dokument)
3.20. Kolaž istaknutih Sarajlija ubijenih u logorima (kultura, umjetnost, politika) (fotografija)
3.21. Ante Bakotić, organizator proboja iz koncentracionog logora Jasenovac, april 1945. godine (IV/580) (fotografija)
3.22. Zločin Nijemaca u Košutici, juli 1943. godine (dokument)
3.23. «Logorski jež», od oktobra 1944. godine, humoristički list jugoslavenskih zarobljenika u Osnabriku (IV/525) (štampa)
3.24. Koncentracioni logori u zemlji i Evropi na kojoj su istaknuti svi logori u kojima su bile Sarajlije (Jugoslavija: Jasenovac, Mamula, Lobograd, Đakovo, Stara Gradiška, Kruščica, Jadovo, Rab, Sajmište, Banjica, Gospić, Gornja Rijeka – Križevci); (Evropa: Aušvic, Buhenvald, Bergen-Belzen, Mauthauzen, Dahau, Treblinka, Ravensbrik, Majdanek, Nojengam, Osnabrik, Breša-Vestone, logori u Norveškoj) (karta)
3.25. Logori u Jugoslaviji (fotografija)
3.26. Logori u Evropi (fotografija)
3.27. Izbor pisama logoraša (dokument)
3.28. Statistički podaci i struktura ubijenih (grafikon)
3.29. Hapšenje (dokument)
3.30. Odvođenje u logore (dokument)
3.31. Ubistva (dokument)
3.32. Provale (dokument)
3.33. Mreža zatvora i mučilišta u Sarajevu (dokument)
3.34. Četnički zločini (dokument)
3.35. Prikaz zločinaca u logorima povezano sa katoličkom crkvom i ustaškim pokretom (Majstorović, Luburić, Šarić, Brale) (fotografija)
3.36. Zločini Luburića (dokument)
4. USTANAK 1941. GODINE
4.1. Izvod iz proglasa CK KPJ od 12. jula 1941. godine (dokument)
4.2. Zgrada u Omladinskoj ulici u kojoj je održan sastanak PK KPJ za BiH o dizanju ustanka 13. jula 1941. godine (fotografija)
4.3. Zgrada u ulici Kralja Tvrtka u kojoj je 13. jula 1941. godine održan sastanak MK KPJ Sarajevo (II/70) (fotografija)
4.4. Snimak Ilijaša – mjesto gdje je ispaljena prva puška (fotografija)
4.5. Proglas Ravnateljstva za javni red i sigurnost Velike župe Vrhbosna o strijeljanju 30 talaca u Ilijašu kao odmazda za početak oružanih akcija 2. augusta 1941. godine (II/313) (dokument)
4.6. Škola na Ravnoj Romaniji, borba Romanijske čete (II/411) (fotografija)
4.7. Slaviša Vajner Čiča i Pavle Goranin Ilija – portreti
4.8. Slobodan Princip Seljo i Hasan Brkić Aco – portreti
4.9. Akcije Trebevićke čete na Jahorini (dokument)
4.10. Diverzija Semizovačke čete kod Zovika (fotografija)
5. BORBE ORUŽANIH SNAGA NARODNOOSLOBODILAČKOG POKRETA, KANALI, VEZE I OSLOBOĐENA TERITORIJA OKO SARAJEVA
5.1. Oslobođena teritorija do samog Sarajeva sa područjem djelovanja tri odreda (karta)
5.2. Izvještaj ravnatelja Promičbenog ureda Ekremova od 14. marta 1942. godine o obračunu oko Sarajeva i panici u gradu (II/486) (dokument)
5.3. Izvještaj povjerenika UNS Sarajevo Togonia o utjecaju komunista i strahu u kojem žive u Sarajevu (II/654) (dokument)
5.4. Pismo Slaviše Vajnera Čiče Filipu Kljajiću sa idejom o napadu na Sarajevo (dokument)
5.5. Neprijateljski bunkeri i utvrđenja oko Sarajeva (III/118) (fotografija)
5.6. «Obruč narodnooslobodilačkih snaga oko Sarajeva se sve više steže» - Borba, br. 10, 8. novembra 1941. godine (štampa)
5.7. Uputstvo štaba sarajevske oblasti od 4. septembra 1941. godine o mobilizaciji ljudstva i organizaciji rada u vojnim jedinicama i na terenu (II/328) (dokument)
5.8. Naredba o formiranju NOPO «Romanija» od 5. oktobra 1941. godine (III/77) (dokument)
5.9. Prijedlog zapovjednika redarstvene straže o potrebnim mjerama za osiguranje Sarajeva od ustaničkih jedinica, 13. novembra 1941 (III/288) (dokument)
5.10. Likvidacija oružnika i domobranske posade na Jahorini
5.11. Štambilj organa NOP-a (II/457)
5.12. Grupa partizana u oslobođenoj Rogatici (III/245) (fotografija)
5.13. Iz partizanske bolnice na Romaniji, Dobre vode, septembar 1941. godine (fotografija)
5.14. Partizanska bolnica u Han Pijesku (fotografija)
5.15. Diverzija kod Stambolčića (fotografija)
5.16. Natpisi o sahranama Nijemaca i ustaša poginulih u borbama sa partizanima - «Sarajevski novi list», 23. augusta 1941. godine, 30. januara 1942. godine, 27. marta 1942. godine (II/324) (štampa)
5.17. Četnička izdaja (iznaći rješenje uz Titovo mišljenje o pokušaju uspostavljanja saradnje sa četnicima)
5.18. Proglas GŠ NOPO i PK KPJ za BiH stanovništvu oslobođene teritorije istočne Bosne o početku II neprijateljske ofanzive u koju su uključeni i četnici (III/37) (dokument)
5.19. Proglas komandanta Romanijskog NOPO Slaviše Vajnera Čiče iz decembra 1941. godine upućen «Hrvatskim vojnicima» (III/91) (dokument)
6. SAVJETOVANJE U IVANČIĆIMA I DOGAĐAJI VEZANI SA DONESENIM ODLUKAMA
6.1. Tito u Bosni
6.2. Zgrada u Ivančićima u kojoj je 7. januara 1942. godine održano Pokrajinsko partijsko savjetovanje (fotografija)
6.3. Izvodi iz Titovih poruka GŠ Hrvatske, GŠ Srbije i GŠ za Hercegovinu od 9. januara 1942. godine u kojima se vidi sadržaj Savjetovanja u Ivančićima (dokument)
6.4. Proglas CK KPJ, PK KPJ za BiH, VŠ NOPOJ, GŠ NOPO za BiH narodu BiH o vojno-političkoj situaciji, januar 1942. godine (dokument)
6.5. Igmanski marš – likovno rješenje
6.6. Igmanci u bolnici u Foči (fotografija)
6.7. Prvi proleterski udarni bataljon (III/340) (fotografija)
6.8. Štab sarajevske oblasti (fotografija)
6.9. Borci romanijskog NOPO 1942. godine (fotografija)
6.10. Odred «Zvijezda» početkom 1942. godine (pored ostalih na slici su R. Dugonjić, U. Danilović, B. Šurbat, R. Šućur, M. Engel) (fotografija)
6.11. Proglas PK KPJ i GŠ za BiH u vezi sa pogibijom Slaviše Vajnera Čiče (III/842) (dokument)
6.12. Četnički izvještaj o dogovoru sa Nijemcima od 15. januara 1942. godine (II/587) (dokument)
6.13. Četnici i Nijemci (fotografija)
6.14. Nijemci pale sela u istočnoj Bosni za vrijeme II neprijateljske ofanzive (fotografija)
6.15. Njemački teror u istočnoj Bosni za vrijeme II neprijateljske ofanzive (fotografija)
6.16. Četnici i Nijemci zajedno za vrijeme II neprijateljske ofanzive u istočnoj Bosni (fotografija)
6.17. Izvještaj Kalinovačkog NOPO Vrhovnom štabu od 17. marta 1942. godine (III/154) (dokument)
6.18. Izvještaj Štaba odreda «Romanija» i Štaba odreda «Zvijezda» VŠ NOP i DVJ od 14. februara 1942. godine (III/125) (dokument)
6.19. Izvještaj štaba Kalinovačkog NOPO Glavnom štabu NOP i DO BiH od 24. februara 1942. godine o održanoj konferenciji političkih komesara u odredu (III/768) (dokument)
6.20. Proglas njemačkog zapovjednika za istočnu Bosnu od 14. marta 1942. godine (II/257) (dokument)
6.21. Uputstvo ministara unutrašnjih poslova NDH o postupku ponude četnika za pregovore, juli 1942. godine (III/50) (dokument)
6.22. Borci Treće čete (sarajevske), 2. bataljona, 10. hercegovačke brigade u Sebišiću, novembar 1942. godine (III/380) (fotografija)
6.23. Smotra «Vražje divizije» kod Rajlovca za vrijeme IV neprijateljske ofanzive (fotografija)
6.24. Akcija Prve krajiške brigade u Rajlovcu 1943. godine (fotografija)
6.25. Izvještaj štaba 3. bataljona Prve krajiške NOU brigade o izvršenom napadu na aerodrom u Rajlovcu (III/643) (dokument)
6.26. Titova pohvala Prvoj krajiškoj brigadi i njenom komandantu V. Todoroviću povodom akcije u Rajlovcu (dokument)
6.27. Visočko-fojnički NOP odred, 1943. godine (III/709) (fotografija)
6.28. Izvještaj 27. NOU divizije od 16. marta 1943. godine o radu Jahorinskog NOP odreda (IV/316) (dokument)
6.29. Romanijski NOP odred 1943. godine (III/103) (fotografija)
6.30. Izvod iz Titovog telegrama od 10. septembra 1943. godine u kojem naređuje orijentaciju prema Sarajevu (III/678) (dokument)
6.31. Pismo Valtera Perića od 8. marta 1942. godine o upućivanju 15 omladinaca – Muslimana u Prvu proletersku brigadu (III/351) (dokument)
6.32. Sarajlije, borci u partizanskim jedinicama (likovno riješiti) (grafikon)
7. KONTINUITET REVOLUCIONARNE AKCIJE ORGANIZACIJE NARODNOOSLOBODILAČKOG POKRETA U GRADU U TOKU RATA
7.1. Proglasi MK KPJ Sarajevo do sredine 1943. godine (II/718, III/402, III/403) (dokument)
7.2. Kanali i veze iz Sarajeva sa oslobođenom teritorijom (Romanijskim odredom preko Vratnika; odredom Zvijezda iznad Željezničke radione; sa Kalinovačkim odredom preko Vraca; sa Igmanskim odredom preko Ilidže; sa Srednjim odredom kod Marijin Dvora preko Starčevića; sa Palama i Pračom oko Kozje ćuprije) (karta)
7.3. Kuriri – Hodžić, Dovadžija, Džonlić, Stojanović, Galošević, Pejanović, Bilek (iznaći rješenje)
7.4. Depeša Hasana Brkića iz augusta 1941. godine u kojoj se razmatra mogućnost organiziranja bjekstva aviona iz Rajlovca na Romaniju (dokument)
7.5. Diverzija u Željezničkoj ložioni (dokument)
7.6. Diverzija kod Blažuja (u presudi Salcbergu) (dokument)
7.7. Diverzija kod Sjetline (fotografija)
7.8. «Bilten» MK KPJ Sarajevo br. 43, decembar 1941. godine (II/698) (štampa)
7.9. Grupa omladinaca sa Ilidže 1941. godine (II/795) (fotografija)
7.10. Naredba ustaškog povjereništva za BiH o zabrani prodaje lijekova i sanitetskog materijala; «Sarajevski novi list», 10. septembra 1941. godine (IV/168) (štampa)
7.11. Akt Župske redarstvene oblasti u Sarajevu od 17. jula 1942. godine o formiranju zatvoreničkog odjeljenja u Državnoj bolnici (IV/162) (dokument)
7.12. Apoteka Muhameda Džudže – važan punkt NOP na Bjelavama (III/527) (fotografija)
7.13. Pismo sekretara MK SKOJ Sarajevo upućeno PK SKOJ BiH, februara 1942. godine (III/461) (dokument)
7.14. Grupa učenica, članica NOP VII razreda Prve ženske gimnazije u Sarajevu 1942. godine (III/500) (fotografija)
7.15. Pismo Olge Marasović Titu od 9. marta 1942. godine (II/498, II/499) (dokument)
7.16. Zdravstvena pomoć Sarajeva NOP na oslobođenoj teritoriji (iznaći rješenje)
7.17. Proglas MK KPJ Sarajevo, juli 1942. godine (dokument)
7.18. Džemal Bijedić, sekretar MK KPJ Sarajevo od juna 1942. godine do aprila 1943. godine (fotografija u uniformi domobranskog oficira iz lažne legitimacije na ime Ante Jukića) (fotografija)
7.19. Agan Bostandžić (fotografija)
7.20. Ilegalna legitimacija – MK KPJ Sarajevo (dokument)
7.21. Josip Sigmund (fotografija)
7.22. Zgrada u Vrazovoj ulici u kojoj se nalazio mansardni stan koji je koristila partijska tehnika (II/715) (fotografija)
7.23. Sarajevska tvornica kao uporište rada NOP u gradu (istražiti i izvršiti izbor) (fotografija)
7.24. Obavještajni komitet PK (Galeb, Stipetić i dr. – naći rješenje)
7.25. Fuad Midžić (fotografija)
7.26. Titove poruke preko Sarajeva (izvršiti izbor) (dokument)
7.27. Zgrada (stan) Zehre Muidović u ulici Alifakovac (fotografija)
7.28. Zgrada (stan) Nihada i Ferihe Kulenović u ulici Jezero u kojoj je održavan kurs za radio-telegrafiste (fotografija)
7.29. Zgrada «Ambasada» u Čizmedžiluku (II/619) (fotografija)
7.30. Kuća u ulici Kranjčevića 4 – stepenište u kojoj su boravili partijski funkcioneri (II/605) (fotografija)
7.31. Radnja Mustafe Kurto u kojoj se nalazio centar za distribuciju materijala partijske tehnike MK (II/703) (fotografija)
7.32. Zgrada u ulici Miće Sokolovića 6 u kojoj je održan sastanak obnovljenog MK KPJ Sarajevo u septembru 1942. godine (III/416) (fotografija)
7.33. Škola u Saburinoj ulici – značajan punkt NOP (III/612) (fotografija)
7.34. Kuća u Karpuzovom sokaku – ilegalno spremište oružja i municije (III/572) (fotografija)
7.35. Kuća u ulici Bistrik – basamaci 28 u kojoj je stanovao i uhapšen Nazif Hadžović, sekretar MK SKOJ (III/543) (fotografija)
7.36. Letak MK KPJ građanima Sarajeva od aprila 1943. godine (III/402, III/403) (dokument)
8. PORAST SNAGA NARODNOOSLOBODILAČKOG POKRETA U SARAJEVU POSLIJE ZASJEDANJA ZAVNOBIH-a I AVNOJ-a
8.1. Pismo Valtera Perića CK KPJ od 17. oktobra 1943. godine sa dopisanim tekstom «Vidjeo Tito» (III/805) (dokument)
8.2. Pismo Valtera Perića Vrhovnom štabu od novembra 1943. godine (dokument)
8.3. Prvi proglas Valterovog MK KPJ Sarajevo (dokument)
8.4. Vladimir Perić Valter, sekretar MK KPJ Sarajevo od oktobra/novembra 1943. godine do aprila 1945. godine (fotografija)
8.5. Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a (fotografija)
8.6. Drugo zasjedanje AVNOJ-a
8.7. Proglas MK KPJ Sarajevo od februara 1944. godine (IV/45) (dokument)
8.8. Plakat Tita koji je organizirano lijepljen po gradu maja 1944. godine (pronaći)
8.9. Titova slika, veličine dopisnice, umnožavana i rasturana po gradu u junu 1944. godine (fotografija)
8.10. Njemačka ucjena Tita, lijepljeno po Sarajevu 24. jula 1943. godine (plakat)
8.11. Proglas OK KPJ Sarajevo u julu 1944. godine – poziv na borbu za oslobođenje (dokument)
8.12. Udar na grupe (riješiti)
8.13. Halid Nazečić (fotografija)
8.14. Okružni odbor USAOJ omladini sarajevskog okruga u julu 1944. godine (dokument)
8.15. Omladina Vogošće (IV/281) (fotografija)
8.16. Dr. Zaim Šarac, prvi predsjednik GNOLO Sarajevo, formiranog sredinom 1944. godine (fotografija)
8.17. Proglas Antifašističkog fronta Sarajeva od 1. augusta 1944. godine (IV/123) (dokument)
8.18. Proglas Okružnog inicijativnog odbora NOP od oktobra 1944. godine – poziv u borbu (dokument)
8.19. Gradski odbor AFŽ (pronaći rješenje)
8.20. Proglas NOF sarajevskog okruga od decembra 1944. godine – poziv za stupanje u jedinice NOVJ (IV/260) (dokument)
8.21. Kraj pisma Valtera Perića Pokrajinskom komitetu KPJ za BiH od 1. jula 1944. godine (IV/48) (dokument)
8.22. Telegram Valtera Perića Petom korpusu NOVJ o boravku Draže Mihajlovića u okolini Sarajeva (IV/112) (dokument)
8.23. Izvod iz izvještaja obavještajca Marka iz ustaškog zbornog područja (IV/374) (dokument)
8.24. Pismo Valtera Perića o upućivanju stručnjaka na oslobođenu teritoriju 22. novembra 1944. godine (IV/296) (dokument)
8.25. Njemački izvještaj o tome da postoji mogućnost pobune u Sarajevu (dokument)
8.26. Izvještaj sekretara MK KPJ Sarajevo Valtera Perića o radio-centru (Meho i Ivo – IV/386) (dokument)
8.27. Grupa telefonista među kojima je i Ismet Strik (fotografija)
8.28. Vila Dohan, dojavna služba (IV/396) (fotografija)
8.29. Izvještaj o krađi plana odbrane Sarajeva (Švarc) (dokument)
8.30. Vila Braun (fotografija)
8.31. Kuća Galiba Feste, jedno od spremišta oružja i drugog materijala (III/136) (fotografija)
8.32. Zgrada u kojoj je održan prvi sastanak obnovljenog mjesnog povjereništva SKOJ 1944. godine (IV/197) (fotografija)
8.33. Stan u Budakovića ulici br. 24 u kojem je u danima pred oslobođenje Sarajeva bilo jedno od Valterovih sjedišta (IV/412) (fotografija)
8.34. Kuća porodice Foht (fotografija)
8.35. Izbor iz dokumentacije kartoteke OZNE o saradnicima okupatora koju su radili Valterovi aktivisti (dokument)
8.36. Valterove depeše registrirane u VŠ 7. decembra 1942. godine (IV/38) (dokument)
8.37. Kolaž istaknutih ličnosti poginulih u NOR (kompozicija na jednom panou)
(fotografija)
9. «SARAJEVSKA OPERACIJA», BORBE JUGOSLAVENSKE ARMIJE ZA KONAČNO OSLOBOĐENJE SARAJEVA
9.1. Naredba Maršala Tita o imenovanju Operativnog štaba za sarajevsku operaciju 23. marta 1945. godine (dokument)
9.2. Sarajevska operacija (skica)
9.3. Komanda Operativnog štaba sarajevske operacije (Vukanović, Rodić, Kosorić) (fotografija)
9.4. Sastav i raspored udarnih grupa za borbe u gradu prilikom oslobođenja Sarajeva (skica)
9.5. Skice neprijateljskih bunkera koje su radili Valterovi aktivisti (izbor)
9.6. Pismo sekretara MK KPJ Sarajevo Valtera Perića Generalštabu JA u kojem se kaže da su spremni za borbe za oslobođenje grada (dokument)
9.7. Izbor fotografija iz tri glavna pravca prodiranja jedinica JA prema Sarajevu (fotografija)
9.8. Pismo političkog komesara 27. divizije jedinicama 2. korpusa radi zaštite kulturno-historijskih objekata Sarajeva od artiljerijske vatre (dokument)
9.9. Oštećena fotografija Valtera Perića sa legitimacije koja se nalazila kod njega prilikom pogibije (fotografija)
9.10. Snimak mjesta gdje je poginuo Vladimir Valter Perić (fotografija)
9.11. Građani nose ranjene borce prilikom borbi u gradu (fotografija)
9.12. Višegradska Kapi-kula na Vratniku (IV/718) (fotografija)
9.13. Vojska i narod na ulicama oslobođenog Sarajeva 6. aprila 1945. godine (fotografija)
9.14. Borci JA na ulicama Sarajeva zakićeni cvijećem (fotografija)
9.15. Njemački grobovi – krstovi sa šljemovima (fotografija)
9.16. Njemački vojnik (fotografija)
9.17. «Oslobođeno Sarajevo» - naslovna strana Borbe od 7. aprila 1945. godine (štampa)
9.18. Pohvala maršala Tita jedinicama koje su učestvovale u sarajevskoj operaciji (dokument)
9.19. Pohvala ZAVNOBiH-a oslobodiocima Sarajeva (dokument)
9.20. Iznaći rješenje ukomponirane povelje narodnog heroja, ordena narodnog heroja i podatke o poginulim narodnim herojima
9.21. Poginuli borci u sarajevskoj operaciji (grafikon)
10. PRVI DANI U SLOBODI
10.1. Prvi miting u oslobođenom Sarajevu 8. maja 1945. godine – fotografija sa parolom «Živjeli oslobodioci našeg Sarajeva» (IV/735) (fotografija)
10.2. Sa trećeg zasjedanja ZAVNOBiH-a 28. aprila 1945. godine (fotografija)
10.3. Prva vlada Federalne Bosne i Hercegovine, 28. aprila 1945. godine (fotografija)
10.4. «Deklaracija narodne vlade Bosne i Hercegovine» - naslovna strana «Oslobođenja» od 3. maja 1945. godine (štampa)
10.5. Prva konferencija AFŽ u oslobođenom Sarajevu (IV/133) (fotografija)
10.6. Prvi Titov boravak u oslobođenom Sarajevu 5. novembra 1945. godine (fotografija)
10.7. Izvod iz Titovog govora na predizbornom mitingu u Sarajevu 5. novembra 1945. godine
10.8. Veliki predizborni miting u Sarajevu 5. novembra 1945. godine (fotografija)
U drugom dijelu kompleksa, na njegovoj zapadnoj strani, iza tvrđave, nalazi se više spomen-obilježja zahvalnosti građana Sarajeva jedinicama JA, u vidu većeg broja granitnih gromada sa isklesanim nazivima jedinica – brigada, poredanih duž pješačke staze, na čijem kraju se nalazi spomenik – dvije granitne trostrane prizme, na čijim stranicama su isklesani: lik Maršala Tita i njegova zapovjest povodom oslobođenja Sarajeva.
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Spomen-park Vraca je zaštićen spomenik kulture upisan u Registar nepokretnih spomenika kulture pod brojem 35, rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Sarajevo, broj 09-1086-3.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Na objektu nisu izvođeni nikakvi konzervatorsko-restauratorski radovi.
5. Sadašnje stanje dobra
Prostor Spomen-parka je devastiran. Sva oštećenja su nastala u periodu rata 1992-1995. godine i jedno kratko vrijeme nakon njegovog završetka. I pojedinačni elementi kompleksa su devastirani: tvrđava i pojedinačna spomen-obilježja, parkovske površine, platoi, stepeništa i dr. Kameni zidovi tvrđave oko ulaznih vrata su porušeni, a imena poginulih ispisana u atriju tvrđave su skinuta, dok je kompletna izložbena postavka nestala. Uočljiva su i sljedeća oštećenja: kamenih popločanja staza, kamenih obloga zidova, kamenih zidova sa imenima boraca, nedostatak elemenata infrastrukture – osvjetljenje i zaštitne rešetke, i sl.
III - ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterije za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH”, br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:
B. Historijska vrijednost
(veza građevine, cjeline ili područja sa historijskom ličnošću ili značajnim događajem u historiji)
C. Umjetnička i estetska vrijednost
iv. Kompozicija
E. Simbolička vrijednost
v. Značaj za identitet skupine ljudi
F. Ambijentalna vrijednost
ii. Značenje u strukturi i slici grada
G. Izvornost
i. Oblik i dizajn
ii. Materijal i sadržaj
iii. Namjena i upotreba
v. Položaj i smještaj u prostoru
vi. Duh i osjećanja
I. Cjelovitost
i. Fizička cjelovitost
ii. Homogenost
iii. Zaokruženost (kompletnost)
Sastavni dio ove odluke su:
- kopija katastarskog plana,
- z.k. izvadak, posjedovni list,
- fotodokumentacija,
- grafički prilozi.
Korištena literatura
1981. Dokumentacija Historijskog muzeja u Sarajevu, Tematsko-sadržajni okvir postavke u tvrđavi Spomen-parka „Vraca“, Sarajevo, 1981.
1985. Odbor za izgradnju Spomen-parka „Vraca“, grupa autora: Nisim Albahari, Albert Altarac, mr. Rafael Brčić, Marija Divčić, Mehmed Džinić, Spomen-park Vraca, Direkcija Memorijalnog kompleksa i spomen-obilježja „Vraca“ „Ivančići“ i „ Igman“, Sarajevo, 1985.
2005. Dokumentacija SUBNOAR-a BiH
2005. Dokumentacija Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Kantona Sarajevo
(1)Dokumentacija Historijskog muzeja Bosne i Hercegovine
|
