Predsjedavajuća Komisije

Ljiljana Ševo

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovi Zakona o provedbi odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2, stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija  za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini , kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju, izvršen je uvid u:

-          dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjim vlasnicima i korisnicima dobra,

-          podatke o dosadašnjoj zakonskoj zaštiti dobra,

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

-          historijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korištenja dokumentacije u sklopu ove odluke.

Na osnovi uvida u  prikupljenu dokumentaciju, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Blagaj (43.26° N, 17.89° E) je smješten na rubu Bišća polja, u jugoistočnom dijelu mostarske kotline. Grad Blagaj, sa izvorom rijeke Bune i srednjovjekovnim Stjepan-gradom, predstavlja jedinstvenu prirodnu i urbano-ruralnu cjelinu(1).

Smješten je na prostoru utjecaja prelazne mediteranske klime sa srednjom temperaturom iznad 0° C, sa velikim brojem sunčanih sati u godini, malom relativnom vlažnošću, pojačanim zračnim strujanjima, dugim toplim ljetima i kišama u zimskom periodu. (Vilušić)

Analiza graditeljskog naslijeđa i starih gradskih četvrti (mahala) Blagaja pokazuje da objekti veće spomeničke i ambijentalne vrijednosti zauzimaju relativno uzak prostor uz korito rijeke Bune: od Lehine ćuprije do Vrela Bune, te područje od mahale Bunsko i Harmana do mahale Džamije ili Carske mahale (uz potok Bunsko). Ovim su definirane granice historijskog jezgra Blagaja sa najstarijim mahalama i čaršijom. Preostale mahale (sa izuzetkom Dola i Podgrađa) bile su mnogo rjeđe naseljavane, a njihovi nazivi su mogli biti izvedeni samo na osnovi toponima starijih stambenih lokaliteta.

Zaštićeno područje nacionalnog spomenika utvrđeno je granicom: od Lehine ćuprije do Vrela Bune, te područje od mahale Bunsko i Harmana do mahale Džamije ili Carske mahale (uz potok Bunsko), čime je i definirana granica historijskog jezgra sa najstarijim mahalama i čaršijom.

Historijski podaci

Povoljni geomorfološki i klimatski uvjeti omogućili su pojavu ljudskih naselja na ovom prostoru još u najranijim epohama, tako da se razvoj današnjeg blagajskog područja može pratiti od prahistorijskog perioda do danas. Također, na razvoj naselja je povoljno utjecala i blizina doline rijeke Neretve, koja predstavlja jednu od najznačajnijih komunikacija na istočnoj jadranskoj obali, kroz koju se, kroz historiju, odvijao intenzivan saobraćaj iz unutrašnjosti prema obali mora i obratno.

Arheološki materijal, pronađen na padinama Blagajskog brda, svjedoči o postojanju naselja još u prahistorijskom i rimskom periodu. Ovdje su otkrivena pećinska naselja iz paleolita - “Pećina Ševrljica”, neolitskog čovjeka - “Zelena pećina” i značajni arheološki lokaliteti iz metalnog doba.

Rimskom periodu pripadaju glavna naseobina Rimljana u Negočinama - značajnom raskršću četiri glavne ceste što su vodile prema Naroni, Stocu, Nevesinju i Konjicu; Kosor i Kosorski most, preko koga je vodio put u Blagaj. Na jugozapadnom vrhu Blagajskog brda, gdje se danas nalaze ostaci srednjovjekovnog grada Blagaja, sudeći po arheološkom materijalu na padinama, nalazili su se fortifikacijski objekti i u rimsko doba. Na suprotnom, sjeveroistočnom vrhu, i danas strše zidovi solidnijeg utvrđenja iz rimskog doba (Mala gradina).

Prvi indirektni pisani izvori o Blagaju, kao jednom od gradova Zahumlja, potječu iz “Spisa o narodima” bizantijskog cara i pisca Konstantina Porfirogenita, nastalog između 948. i 952. godine, u kojima se spominju dva grada - Bona i Hum.

I poslije X stoljeća, Blagaj je imao veliku ulogu u razvoju Huma ili Zahumlja. Na njegov razvoj i značaj, utjecala je blizina važne saobraćajnice koja je dolinom Neretve povezivala Jadransko more sa bosanskim zaleđem (“via Narenti”). Srednjovjekovne ceste su koristile trasu starih rimskih puteva, tako da su najvažnije trgovačke ceste u zemlji u srednjem vijeku prolazile kroz Bišće i Blagaj. Na tim cestama razvilo se i nekoliko naselja koja su imala karakter trgovišta ili varoši.

U Blagaju je rezidirao humski knez Miroslav, u čije vrijeme se gradi Crkva sv. Kozme i Damjana. (Orbini, Il Regno, str. 350) Podatke o gradnji crkve možemo pronaći na ploči (tzv. Blagajska ploča), sa natpisom na bosanskoj ćirilici, koji govori o Crkvi sv. Kuzme i Damjana, a time i o značajnom centru, bar u lokalnim okvirima, koja je 1912. godine pronađena u blizini ruševina starog dvorca Bišća i lokaliteta Vrači. (Vego, 1957, str. 15) Ploča se danas nalazi u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine.

Tragovi života u kasnijem srednjem vijeku (XII-XVI stoljeće) znatno su brojniji. Pored upravnog centra i strateški vrlo važnog grada Blagaja, o kome govori lokacija vladarskog dvora u Podgrađu kod Blagaja, i kamena sudačka stolica, nađena u obližnjem selu Kosor, ovdje nalazimo i stećke, koji svjedoče o umjetničkom i duhovnom izrazu tog vremena, i ukazuju na gustinu naselja i društveno-ekonomske odnose u njima.

Bosanski vladari u Blagaju, još od vremena kralja Tvrtka, izdaju povelje, a u maju 1404. godine Blagaj postaje jedno od sjedišta vojvode Sandalja Hranića, a zatim i hercega Stjepana Vukčića Kosače, po kojem je grad u narodu dobio ime Stjepan-grad. Prvi pisani izvor u kojem se grad spominje je Ugovor o miru između vojvode Sandalja Hranića i Mlečana od 1. novembra 1423. godine, izdat “u našem gradu Blagaju”. U XV stoljeću spominje se u sve tri povelje aragonsko-napuljskog kralja Alfonsa V.

Kontinuitet razvoja grada Blagaja kod Mostara ne prekida se ni u osmanskom periodu, kada on ponovo zadobija administrativni i politički značaj. Pod vodstvom Ahmed-vojvode, osmanska vojska je zauzela Blagaj poslije 3. juna 1466. godine. (Šabanović, 1982, str. 44) Nakon zauzimanja Blagaja, osmanske vlasti uspostavljaju stalnu posadu u tvrđavi na čelu sa dizdarom. Dolaskom šerijatskog sudije u Podgrađe, počinje formiranje Blagajskog kadiluka, koji će egzistirati sve do 1851. godine, kada ga ukida Omer-paša Latas. Blagajski kadiluk je u prvim stoljećima obuhvatao veliko teritorijalno prostranstvo koje se protezalo u smjeru zapad-istok, između Neretve sa jedne, i Drine i Tare sa druge strane. Oko 1470. godine, Blagaj postaje sjedištem Blagajskog vilajeta sa istovjetnim granicama kadiluka. Narodna izreka «šeher Blagaj, a kasaba Mostar» sačuvala se kao svjedočanstvo o nekadašnjem primatu grada na izvoru Bune. (Mujezinović, 2000, str. 62)

Opadanje važnosti Blagaja vezano je kako za razvoj Mostara, tako i za formiranje Počiteljskog kadiluka 1728. godine, kada je od Blagajskog, Mostarskog i Stolačkog kadiluka oduzeto po nekoliko sela i pripojeno novoj administrativnoj jedinici.

Za vrijeme osmanske uprave, počinje cvjetati graditeljska djelatnost u podgrađu srednjovjekovne utvrde. Grade se stambeni i javni objekti, a u središnjem dijelu smještena je čaršija, džamija sa haremom, mekteb i han. U tom periodu, značajnu ulogu u izgradnji naselja imali su i vakufi, kojih je bilo veoma mnogo. Stambene zone se tipološki formiraju kao urbane mahale, sa objektima orijentiranim ka avliji, i ruralne, gdje se izgradnja otvara prema okolini. (Mujezinović, 2000, str. 55-66)

Za početak urbanizacije naselja Blagaja, značajnu su ulogu imali mlinovi, nastali prvenstveno zbog potrebe mljevenja žita za vojsku, i tekija sa musafirhanom, čiju ulogu treba sagledavati u smislu djelovanja derviša među stanovništvom. Iz ovoga proizilazi i vrijednost histroijskog područja Blagaja kao sakralnog središta, koje je utemeljeno uspostavom Tekije na Buni. Cijeli prostor Tekije, ali i sam grad, vezani su uz samu funkciju Tekije – okupljanje, boravak i obrede derviša u Tekiji. Detaljnije informacije o Tekiji i njenom simboličnom, religijskom i historijskom značaju mogu se naći u Odluci Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika kojom se Prirodno-graditeljska cjelina Tekije u Blagaju kod Mostara proglašava nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

Kao posljedica Berlinskog kongresa 1878. godine, BiH je u četrdeset godina provedenih pod Austro-Ugarskom bila prvo kao okupaciona provincija pod formalnim suverenitetom sultana, a od aneksije 1908. godine u sastavu Monarhije. Nakon potpadanja pod austrougarsku vlast, najveći dio Hercegovine sačinjavao je jedan od 6 okruga na koje se okupirane pokrajine dijele. Tako stvoreni mostarski okrug dijeli se na 10 srezova – gradski srez Mostar, seoski srez Mostar, zatim srezovi Bileća, Gacko, Konjic, Ljubinje, Ljubuški, Nevesinje, Stolac, Trebinje. (Peez, 1891, str. 85)

Opadanje značaja Blagaja nastavilo se i u ovom austrougarskom periodu. Krajem XIX stoljeća, Karl Pec je boravio u Mostaru. Za Blagaj je rekao da ga naseljeva oko 700 stanovnika, te da je kršćana u odnosu na stanovnike islamske vjeroispovijesti manje. Blagaj je u to vrijeme bio izletište i ljetnikovac za bogatije Mostarce. Cijeli kraj se uglavnom bavio poljoprivredom. Najveći dio zemljišta je korišten za pašnjake i livade, a samo mali dio za uzgoj poljoprivrednih kultura.

Gradnjom uskotračne željezničke pruge na relaciji Mostar – Metković 1885. godine, Blagaj je, preko Bune, gdje je bila željeznička stanica, bio povezan sa ostalim predjelima. Ubrzo potom u Blagaju je otvorena pošta i izgrađene su dvije crkve, srpska pravoslavna crkva, posvećena sv. Vasiliju Ostroškom, podignuta je 1892. godine, i katolička, koja je podignuta 1908. godine.

Nepromijenjeno stanje ostaje i u periodu Kraljevine Jugoslavije.

2. Opis dobra

Osnovna vrijednost historijskog područja Blagaja leži u činjenici da ono predstavlja jednu od rijetkih struktura u Bosni i Hercegovini u kojoj su vrijednost slike, strukture i oblika, koji su nastali prožimanjem prirodnih pejzažnih vrijednosti i geomorfologije sa izgrađenim vrijednostima koje su se taložile od prahistorije do danas, čitljive, prepoznatljive i očuvane do današnjih dana.

Prema prostornom planu BiH iz 1980. godine, Blagaj predstavlja jednu od najvrednijih urbano-ruralnih struktura(2) u Bosni i Hercegovini, a od ostalih sličnih struktura se razlikuje prema:

-          razuđenosti i razbijenosti urbane forme koja je organski vezana isključivo sa položajem čaršije kao središnjim činiteljem strukture,

-          prisutnosti tvrđave – Stjepan-grad do koje su nekada vodile dvije pomoćne i jedna glavna komunikacija.

Urbana struktura Blagaja, njegova prostorna fizionomija i organizacija, može se pratititi od srednjovjekovnog podgrađa, koje se u osmanskom periodu transformira u kasabu, a zatim u administrativno-upravni centar. Period austrougarske uprave nije donio promjene u urbanom razvoju Blagaja. Stagnacija urbanog razvoja obilježava period između dva i poslije Drugog svjetskog rata, sve do 1961. godine, kada dolazi do naglog porasta stanovništva i neplanske  izgradnje naselja.

U historijskim pisanim izvorima rijetko se govori o srednjovjekovnom naselju van utvrde, o Podblagaju, i pored važne uloge koju je u srednjem vijeku imao utvrđeni grad Blagaj, kao istaknuti upravni centar. Podblagaj se prvi put spominje 1447. godine. Naselje je bilo smješteno u podnožju grada Blagaja, gdje se spušta put sa grada i ukršta sa cestom za Nevesinje. Međutim, i pored značajnih trgovačkih cesta koje su prolazile kroz ovo područje i naselja koje se formiralo van utvrđenja, dominirala je naturalna privreda. Trgovina je bila malih razmjera da bi omogućila formiranje privrednog centra. U takvoj agrarnoj sredini nije bilo uvjeta za postanak i razvoj gradskog naselja. (Vilušić)

Urbanizacija naselja Blagaj, koju i danas možemo prepoznati, definirana je u osmanskom periodu – u drugoj polovini XV stoljeća, a struktuirana tokom XVI stoljeća. Srednjovjekovni grad Blagaj (Stjepan-grad) se u izvorima stalno spominje kao zasebna teritorijalna jedinica.

Tokom osmanske uprave, počinje se razvijati graditeljska djelatnost u podgrađu utvrde - podižu se stambeni i javni objekti, dok se najznačajniji objekti nalaze uz tri vodena toka: Suhi potok u Harmanu, Suhi potok u Galičićima, i rijeku Bunu, tj. saobraćajnicu iznad nje. (Hasandedić, 1997, str. 15) U središnjem dijelu smještena je čaršija - trgovačko-zanatski centar naselja, kompleks džamije sa haremom i mektebom, i han. Stambene zone tipološki se formiraju kao: urbane - mahale, sa objektima orijentiranim ka avliji; i cjeline koje zadržavaju feudalni koncept kule sa dvorima, gdje se građevina otvara prema okolini, koja je sastavni dio velikog posjeda. Blagaj predstavlja jedno od nekoliko hercegovačkih naselja u kome su kule sa dvorima, kao poseban tip prostorne organizacije stambene cjeline, građene unutar zbijene gradske strukture. Takva gradnja je svojim osobenostima doprinijela vrtnom konceptu gradskog područja i specifičnoj silueti grada, u kome tornjevi, munare i sahat-kule nisu jedini okomiti akcenti. 

U gradu je smješteno nekoliko cjelina stambene arhitekture, koji svjedoče o visokoj kulturi stanovanja. Graditeljska cjelina Velagićevina predstavlja jedan od najvrednijih aglomeracija ovog tipa u Hercegovini. (Mujezinović, 2000, str. 63)

Prostorni razvoj naselja Blagaj kroz historiju može se pratiti od prvih tvrđavskih struktura (Mali grad i Stjepan-grad) do savremene trokrake strukture sa okolnim stambenim četvrtima. Trokraka struktura je vrlo česta kod bosanskih gradova koji su razvijeni u okrilju otomanske uprave. Trokraku strukturu imaju i Foča, Prusac, Mostar, Stolac. Ovaj urbani plan naselja zasniva se na određenim zakonitostima, nastalim kao rezultat volje imućnijih porodica koje u četvrtima za stanovanje, a naročito u Donjoj mahali, formiraju posjede. I pored izrazito parcijalnih obilježja, izgradnja u tim četvrtima definira urbanistički plan i arhitektonsku fizionomiju čaršije, izgradnjom komunikacija od Bunskog do Vrela Bune i od Vrela do Carske mahale.

U urbanoj matrici Blagaja mogu se uočiti elementi i orijentalnog i mediteranskog, dok samo naselje predstavlja rezultat utjecaja niza različitih faktora: prirodne konfiguracije terena, društveno-ekonomskih odnosa. U urbanizmu je postignuto potpuno jedinstvo kuće sa prirodom koja je okružuje. Stambeni kompleksi dobijaju novi odnos prema vanjskom prostoru. Razvijenost i otvorenost čaršijskih ulica uvjetuje potrebu izgradnje slobodnostojećih, ponekad i potpuno izoliranih objekata, tako da avlija (dvorište) postaje najvažniji prostor kuće. Stambeni kompleksi se sastoje od većeg broja objekata različitih funkcija, smještenih u parcele posjeda koje se u potpunosti otvaraju ka prirodi, tako da čine jedinstvo sa arhitekturom objekata. Ovo je najuočljivije na primjeru Velagića i Kolakovića kompleksa.

Nova, osmanska uprava počinje sa formiranjem naselja po utvrđenim urbanističkim principima. Obilježavanjem zemljišta za izgradnju određivala se i površina koju će u budućnosti zauzeti naselje. Nove urbanističke principe najbolje možemo uočiti na osnovi hronološke izgradnje džamija i mesdžida i stambenih četvrti - mahala, koje su u naselju Blagaj nastajale ovim redoslijedom:

-          mahala Džamija (Varoš ili Carska) nastala je izgradnjom džamije na ime Sultana Sulejmana II Zakonodavca 1520/1521. godine. Ova mahala je smještena u centru naselja Blagaj. Naziv je dobila po džamiji koja je tu izgrađena;

-          mahala Bunsko nastaje širenjem srednjovjekovnog podgrađa i izgradnjom mesdžida kojeg je prije 1554. godine dao izgraditi legator Ćejvan Čehaja. Ova mahala je udaljena od centra naselja oko 1,5 km, a izgrađena je uz cestu koja je do 1903. godine služila kao jedina prometna cesta između Mostara i Nevesinja;

-          mahala Zir (Donja ili Hasan-agina) nastaje prije 1664. godine izgradnjom Hasan-aginog mesdžida. Nalazi se u neposrednoj blizini rijeke Bune i mosta, preko koga su prolazile srednjovjekovne ceste za Bunu i Počitelj;

-          mahala Do nastaje, također, prije 1664. godine izgradnjom mesdžida koji  je zadužbina hadži Huseina  ef. Bašbe. Mahala Do se nalazi na krajnjoj sjevernoj periferiji naselja. Ova stambena četvrt nalazi se u neposrednoj blizini izvora rijeke Bune, uz lijevu obalu;

-          mahala Galičići nastaje u prvoj polovini XVIII stoljeća. Ova stambena četvrt nalazi se u neposrednoj blizini izvora rijeke Bune, uz lijevu obalu;

-          kao mahale Blagaja spominju se Podgrađe i Kosor, a nastale su izgradnjom već postojećih srednjovjekovnih naselja. Podgrađe se nalazi oko 2 km zapadno od centra naselja Blagaj, a Kosor između rijeke Bune i Bunice, jugozapadno od naselja Blagaj.

Formiranjem ovih mahala definiran je prostor i date su smjernice za razvoj naselja Blagaj, sa jasno izraženim zonama za stanovanje – mahale, i rad - čaršija - trgovačko-zanatski centar. Izgradnjom mesdžida formirala se i osnovna mreža komunikacija, paralelnih ili okomitih saobraćajnica, koje predstavljalju najkraću vezu sa centrom naselja. Izbor površina za izgradnju stambenih četvrti i njihova gradnja vršena je u ovisnosti od topografskih uvjeta, a posebno se vodilo računa o mogućnosti iskorištenja vode. Naselje se razvijalo uz rijeku Bunu, pružajući se i na njene obale. Lijeva strana, uz rijeku, je nešto strmija i nepogodnija za izgradnju, zbog čega se veći broj stambenih četvrti nalazi na desnoj obali Bune.

U cijelu urbanu strukturu smišljeno se raspoređuju javni objekti. Među prvim objektima izgrađena je Careva džamija (1520/1521. godine), sa kojom naselje dobiva status kasabe, mostovi Karađoz-begov (1570. godine) i Lehin (prije 1664. godine), hamam (1570-1664. godine), han (prije 1664. godine), niz dućana i nešto sigurnije građenih magaza i stambeni objekti.

Privredno sjedište naselja - čaršija je od početka planirana za duži vremenski period, imajući u vidu izgradnju kasabe i njeno prerastanje u šeher. Period intenzivne izgradnje je u XVI stoljeću, kada naselje obuhvata svoju cjelovitu površinu. Krajem XVI stoljeća, Blagaj je šeher sa visokim stepenom  funkcionalne, estetske i društvene organiziranosti, a u XVII stoljeću, kada ga pohodi Evlija Ćelebija 1664. godine, Blagaj je mala kasaba: „Varoš Blagaj se nalazi pod gradom i nikako se ne vidi iz grada. To je malena kasaba. Nalazi se na obali rijeke Bune, koja izvire iz one pećine pod gradskom kapijom.

Ima svega pet mahala s 450 tvrdo zidanih kuća s kulama jakim kao tvrđava. Sve su pokrivene kamenim pločama a okružene vinogradima i bašćama. Mnoge su kuće pravi odžaci (handan) pokriveni ćeremitom.

Rijeka Buna dijeli ovaj šeher nadvoje. Na dva mjesta prelazi se s jedne strane na drugu kamenim mostovima. Ima pet islamskih bogomolja (mihraba). Dolje, među zidovima (tonluk), nalazi se čudna (osamljena) mala džamija Mehmed-hana Osvajača u starinskom stilu. To je divna džamija sazidana od tvrdog materijala s niskom munarom, a pokrivena je olovom.

Tu ima medresa, osnovna škola, tekija, manje kupatilo, dva svratišta, a na suprotnoj strani džamije desetak dućana.“ (Čelebi, 1996, str. 459-460)

Za izgradnju Blagaja u doba osmanske uprave određen značaj je imao razvoj zanata i trgovine i s tim u vezi ekonomski prosperitet zanatlija i trgovaca, što se odražavalo na građevinsko širenje čaršije i izgradnju stambenih četvrti - mahala. U čaršiji su bile zastupljene djelatnosti kao što su: krojači (terzije), sedlari (sarači), kovači, strojači kože (tabaci), kalajdžije, bojadžije, pekari, mlinari, brijači (berberi), a u registrima blagajske zanatlije se spominju kao zajmoprimci, jamci i svjedoci. U čaršiji su bile i tri vrste ugostiteljskih radnji: kafane, mehane i bozadžinice. Na području Blagajskog kadiluka radili su zidari, klesari, majstori za zidanje i popravljanje tvrđava i mostova. Prihodi od dućana i magaza su se koristili za održavanje sakralnih objekata, Tekije, hana i hamama. Bogatstvo zanatlija i trgovaca bilo je značajnije za prosperitet grada od administrativno-upravne uloge Blagaja u političkoj organizaciji  Hercegovačkog sandžaka, iako je i to doprinosilo usponu Blagaja u regiji, ali samo do prve polovine XVI stoljeća. Za početak urbanizacije naselja Blagaj, značajnu ulogu su imali mlinovi, nastali prvenstveno zbog potrebe mljevenja žita za vojsku. Na vodi su podizane mlinice i stupe koje su bile u privatnom vlasništvu ili u vlasništvu pojedinih vakufa. Nešto kasnije, Ali-paša Rizvanbegović počeo je vršiti melioraciju zemljišta u Hercegovini, uveo je sadnju kultura riže, maslina, vinove loze, dudova, te je otvorio prvu pilanu u Blagaju 1851. godine. (Hasandedić, 1976,str. 18, Kreševljaković, 1971, str. 281. Hadžibegović, 1998, str. 127)

U arhitekturi Blagaja značajnu ulogu ima i primjena smjelih konstruktivnih rješenja – uočljiva je upotrebe stupova i svodova, kao i ostalih konstruktivnih elemenata. Česta je upotreba bačvastih svodova (džamije, Tekija, hamam) koja je podignuta na najviši stepen izrade, tako da omogućava potpunu slobodu tlocrtne dispozicije. Ovakav sinhronizirani razvoj umjetničkog zanatstva i tehnologije izrade konstruktivnih elemenata sa razvojem naselja ostavio je pečat na jedinstvenu sliku Blagaja kao posebnog urbanog središta u BiH. Jedinstvo mjerila, formi i detalja dominira u prepoznatljivoj slici Blagaja sjedinjeno sa prirodnim elementima. (Zavod za zaštitu kulturnog, historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine, 2000, str. 12)

Za vrijeme austrougarske uprave, mijenja se način života, ali je naselje Blagaj, kao urbana cjelina, ostalo neizmijenjeno. Nove gradnje nisu bile takvih razmjera da bi nepovratno poremetile mjerilo i prostorne odnose historijskog jezgra Blagaja, tako da se do danas sačuvala njegova planska osnova i historijski gabariti puteva. Dok je uvoz srednjoevropske historicističko-eklektičke arhitekture gotovo neznatan, stara hercegovačko-mediteransko-orijentalna stagnira i odumire. U doba austrougarske uprave, Blagaj je i dalje zadržao karakter orijentalnog tipa naselja, kako u cjelovitom izgledu, tako i u arhitektonsko-kompozicionim detaljima, uz evidentno propadanje gradskog tkiva.

Arhitektonsko nasljeđe ovog perioda predstavlja mlađi kulturni sloj, koji nije ostavio traga na urbanističko-stilski razvoj naselja Blagaj. Ipak, izgradnja stambeno-poslovnih i školskih objekata u trgovačkom dijelu naselja počinje da mijenja tradicionalnu sliku čaršije s dućanima i magazama. Dispozicije objekata su slobodne i pojednostavljene. Vanjski oblikovni elementi i smještaj na terenu daju toj kategoriji određenu arhitektonsku i ambijentalnu vrijednost.

U ovom periodu izgrađena su i dva sakralna objekta - pravoslavna crkva posvećena sv. Vasiliju Ostroškom izgrađena je 1892. godine u neoromaničkom stilu, a katolička crkva posvećena Presvetom Trojstvu, izgrađena 1908. godine, u neogotičkom stilu. (Vilušić)

Također, Blagaj ostaje van koncepcije i realizacije saobraćajnog povezivanja glavnih naselja u Bosni i Hercegovini. To je period kada put Mostar-Nevesinje, koji je prolazio kroz centar naselja Blagaj, i služio kao jedini prometni put sve do 1903. godine, gubi svoj značaj izgradnjom novog magistralnog puta. Naselje je ostalo izvan trase željezničke pruge.

Kao rezultat navedenog, nova privredna pasivnost koja je počela sa stagnacijom naselja u austrougarskom periodu i koja će se produžiti sve do kraja Drugog svjetskog rata, imala je i pozitivan učinak, tako da se do perioda pred rat 1992-1995. godine očuvala planska osnova naselja, dok nova izgradnja nije bila takvih razmjera da bi nepovratno poremetila mjerilo i prostorne odnose historijskog jezgra naselja Blagaj. (Vilušić)

U toku ratnih djelovanja 1992-1995. godine, desio se veliki priliv izbjeglica iz susjednih općina. Veliki broj tih ljudi još uvijek se ne može vratitii u svoje srušene kuće, pa su porodični život razvili u Blagaju. S obzirom da su uobičajna izletišta i kuće za odmor ljudi iz Sarajeva i drugih središta Bosne i Hercegovine prije 1992. godine bile u Hrvatskoj, oni su nakon rata počeli graditi imanja za odmor u Blagaju. Tako je nastao veliki broj stambenih cjelina koje se koriste u određeno doba godine – periodično, i koje su značajno izmijenile sliku Blagaja.

OBJEKTI JAVNE ARHITEKTURE

Objekti javne arhitekture građeni su kao monumentalni: tvrđave, džamije, mesdžidi, mostovi, hanovi, hamami i Tekija.

Funkcije tih objekata su kompleksne i variraju od izrazito otvorenih profanih (stambenih, privrednih i trgovačkih) do sakralnih sa visokim stepenom ekskluzivnosti.

TVRĐAVSKI ANSAMBLI

Mali grad - na maloj zaravni, oko 1 km udaljenosti od utvrđenja herceg Stjepana, locirani su ostaci Malog grada (Male gradine) - dvije pravougaone kule povezane zidom za koju su stariji istraživači pretpostavljali da se može identificirati sa rimskim gradom Bonom. Kompleks zahvata približnu površinu od 40x15 m. Dimenzije, položaj i pretežno antički građevinski materijal upućuju na zaključak da se radi o refugijalnom objektu. U doba kasne antike postao je pretijesan za smještaj stanovništva, pa je izgradnjom novog refugijuma (kasnijeg Stjepan-grada) riješen problem zbijega u kritičnim trenucima. (Zavod za zaštitu kulturnog, historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine, 2000, str. 6)

Stjepan-grad - za razliku od drugih bosanskohercegovačkih fortifikacija rezidencijalnog značaja, blagajska tvrđava je smještena na prirodno zaravnjenom terenu, nad okomitim liticama sa južne, zapadne i sjeverne strane. U osnovi, grad je nepravilnog, poligonalnog oblika, logično prilagođenog konfiguraciji terena, sa sedam pravougaonih kula, isturenim uglom i ulazom sa istoka. Pristup u vidu oštrih serpentina, uska konjska staza, vodi do ulaza u najčvršćem istočnom zidu predvorja. Zidovi su dobrim dijelom sačuvani do 12 m, odnosno 14 m visine. Unutrašnji branjeni prostor je relativno male površine.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Historijskog područja – Stari grad Blagaj u Blagaju kraj Mostara nacionalnim spomenikom.

OBJEKTI SAKRALNE ARHITEKTURE

U Blagaju se mogu naći brojni sakralni objekti, od kojih su mesdžidi najdominantniji. Među prvim objektima, na području naselja Blagaj, izgrađena je džamija, čiji prostor služi za obavljanje svakodnevnih molitvi i za društvene skupove vjernika. Kako se naselje širilo, tako su građeni i ostali mesdžidi manjih dimenzija, i manjeg stepena centralnosti.

Prema izboru lokaliteta za izgradnju i prema stepenu očuvanosti objekata, postoje znatne razlike. Najveća, Sultan Sulejmanova (Careva) džamija smještena je u centralnoj mahali, a najstarija u Stjepan-gradu. Ostale džamije su Ćejvan-ćehajin mesdžid u Bunskom, Hasan-agin u Donjoj mahali, Hadži Jusufov u Dolu, Hadži Muratov u Galičićima i Ali-paše Rizvanbegovića na Vrelu Bune. Najznačajniji  sakralni objekat u Blagaju predstavlja Tekija i musafirhana sa turbetom, koja i po svom sakralnom i po svom graditeljskom i umjetničkom značaju ima regionalni prekogranični karakter i koja cijelom naselju daje dodatno značenje regionalnog vjerskog središta.

Sultan Sulejmanova (Careva) džamija - je sagrađena među prvim objektima na području naselja Blagaj, 1520/1521. godine. Nalazi se u neposrednoj blizini desne obale rijeke Bune, u centru naselja Blagaj. Ubraja se u najstarije kupolaste džamije u našim krajevima, sa karakteristikama jednoprostorne potkupolne džamije. Džamija je postavljena na rubu Carske mahale, sa pročeljem orijentiranim prema trgu i čaršiji, koju oblikuju objekti javnog značaja. Izražena je težnja da se objekat stavi u što neposredniji kontakt sa okolinom, da se poveže i utka u urbanu svakodnevicu, iz čega proizlazi i monumentalnost džamije. Ispred objekta se nalazi ograđeno dvorište - harem. Uz Sultan Sulejmanovu (Carevu) džamiju izgrađen je mekteb, osnovna vjerska škola, prije 1664. godine.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Graditeljske cjeline - Careva džamija ili Sultan Sulejmanova džamija u Blagaju nacionalnim spomenikom.

Graditeljska cjelina blagajske tekije nalazi se na izvoru rijeke Bune nedaleko od centra Blagaja. Objekat musafirhane i turbeta je uklopljen u prirodni ambijent, tako da zajedno sa liticama, Vrelom Bune i mlinicama čini jedinstvenu cjelinu. Do danas su sačuvani musafirhana blagajske tekije i turbe. Musafirhana je izgrađena prije 1664. godine. Obnovljena je 1851. godine, tako da se ne zna prvobitni izgled. Kasnije je zgrada više puta popravljana. Ansambl blagajske Tekije izgrađen je, pretpostavlja se, odmah po uspostavljanju osmanske vlasti u Hercegovini, a najkasnije, oko 1520. godine. Prvobitno, vođena je od strane bektijaškog reda, a kasnije, u 18. stoljeću, poslije obnove od strane mostarskog muftije Zijaudin Ahmed-ibn-Mustafe, postat će centar okupljanja halvetija. (Mujezinović, 2000, str. 55-66) Prvi put se tekija na Vrelu Bune u Blagaju kod Mostara spominje u Putopisu Evlije Čelebije, koji je kroz ovo mjesto proputovao 1664. godine. Musafirhana blagajske tekije je jedan od najoriginalnijih stambenih objekata sa vrlo izraženim odlikama koje su proistekle iz utjecaja baroka na osmansku arhitekturu. Barokni utjecaj se osjeća na zabatu glavne fasade, gdje je krov blago povijen, što je neouobičajno za pokrivanje kamenom pločom u Hercegovini, kao i za  materijal od kojeg je izveden. Uz blagajsku tekiju izgrađeno je i turbe, izdužena prostorija, koja se veže za stambeni dio, sa dva groba.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Prirodno - graditeljske cjeline – Tekija u Blagaju na Buni nacionalnim spomenikom.

Mesdžidi - svi blagajski mesdžidi su srušeni, odnosno van funkcije. Bili su građeni od kamena, pokriveni četverostrešnim krovom sa kamenom pločom kao pokrovom.

Čejvan ćehajin mesdžid u mahali Bunsko - dao je sagraditi mostarski legator Čejvan ćehaja prije 1554. godine, što se saznaje iz Čejvan ćehajinog vakufa. Do danas su se održali samo dijelovi dva zida. Bio je izgrađen na jednoj zaravni blizu potoka, nekoliko metara lijevo od ceste. Uz mesdžid je bila sagrađena čatrnja, koja je služila za potrebe stanovnika u mahali Bunsko, i mekteb, o kome nema podataka. Zna se da je to vakuf Čejvan ćehajin i da se održavao iz njegovog vakufa. (Hasandedić, 2000, str. 49-50)        

Hasan-agin mesdžid u Donjoj mahali - bio je izgrađen nedaleko od desne obale rijeke Bune i kamenog mosta. Nekoliko puta je mijenjao naziv: po Lehama koji su u njemu vršili imamsku dužnost nazvan je “Lehina džamija”; po hadži Jusuf -agi Efici iz Mostara, koji je 1919. godine popravio ovaj mesdžid, nazvan je “Efičina džamija”. U adaptiranom objektu bila je smještena ambulanta, danas se koristi kao skladišni prostor.

Mesdžid hadži Jusuf ef. Bašbe u mahali Do - izgrađen je prije 1664.godine. Zadužbina je hadži Huseina ef. Bašbe, čiji se grob sa velikim nišanom nalazi ispred mesdžida. Danas se vide ostaci dijela zida. U narodu je ovo mjesto poznato po imenu “Džamijetina”. Zajedno sa haremom zauzima površinu od oko 620 m².

Hadži Murat spahijin mesdžid u Galičićima - je sagrađen u prvoj polovini XVIII stoljeća. Ustvari, to je drugi mesdžid na ovom mjestu, jer je prvi nakon zemljotresa početkom 1762. godine bio potpuno srušen. Izgrađen je nedaleko od izvora rijeke Bune, uz lijevu obalu. Srušen je 1934. godine i danas se vide samo dijelovi zida i mali mihrab.

Mesdžid Ali-paše Rizvanbegovića – podigao ga je Ali-paša Rizvanbegović. Mesdžid je sagrađen oko 1841. godine pred tekijom i turbetom, kod izvora rijeke Bune. Razrušila ga je velika stijena 1885. godine. (Vilušić)

Crkva sv. Vasilija Ostroškog je izgrađena u austrougarskom periodu u neoromaničkom stilu. Gradnja ove crkve je započeta 1892. godine, a završena je 1893. godine i osvećena za Veliku Gospojinu.

Crkva sv. Vasilija Ostroškog u Blagaju pripada tipu jednobrodnih crkava. Orijentirana je svojom podužnom osovinom u smjeru istok (apsida) – zapad (ulaz). Pravougaone je osnove.

Zasvedena apsida, na istočnoj strani, ima osnovu u obliku polukruga. Cijela crkva je omalterisana sa vanjske strane i nakon toga bojena.

Crkva ima jedan ulaz, smješten na zapadnoj strani, kojem  se pristupa kroz lučno zasvedene prolaze prizemlja crkvenog tornja. Toranj u funkcionalnom smislu ima prizemlje i tri etaže, dok njegovu bazu čine četiri kamena stupa, međusobno povezana polukružnim kamenim lukovima. U nivou druge etaže tornja, u zidu zapadne fasade, je izvedena kamena rozeta. Rozeta je sastavljena od vanjskog i unutrašnjeg kamenog prstena, između kojih je radijalno postavljeno šest kamenih stiliziranih balustara. Na nivou posljednje etaže u svakom zidu je postavljen lučno zasvedeni otvor. Na drugoj i trećoj etaži, u središtu zapadnog zida tornja, postavljen je po jedan lučno zasvedeni otvor. Po vidljivim ostacima krova tornja, za pretpostaviti je da je bio pokriven lukovičastom kupolom, barokne forme i sa pocinčanim limom kao pokrovom, postavljenim na drvenu potkostrukciju.

Krov iznad prostora naosa je bio dvovodan, a kao nosiva konstrukcija drvenog krovišta za pretpostaviti je da je bio upotrebljen sistem poprečnih drvenih vezača u vidu jednostrukih vješaljki.

Za osvjetljavanje naosa crkve u južnom i sjevernom lateralnom zidu postavljena su po tri lučno zasvedena prozorska otvora. Za osvjetljenje oltarskog prostora, u apsidalnom zidu, na istočnoj strani crkve, služi jedan lučno zasveden prozorski otvor.

U crkvi se nalazi ploča sa natpisom koji govori o gradnji crkve:

«Vo slavu sijatija jedinosušnija životvorjašćija

i nerazdjeljnija trojici oca i sina i sjatoga duha

načini se ovaj sveti i božanstveni hram

u Blagaju u slavu i čast iže vo sjatih oca

našego mitropolita Vasilija Ostroškog čudotvorca

trudom i prilozima srpskog pravoslavnog naroda 1892. godine»

Ploča je dimenzija: širine 80 i visine 100 cm. Zvonik je napravljen 1934. godine.

Početkom osamdesetih godina XIX stoljeća rađena je inventarizacija ove crkve. Tom prilikom pronađene su ikone u rashodovanom crkvenom ruhu, te u podstubišnom prostoru pjevnice. Tu je pronađeno i nekoliko ulja na platnu, amaterskih radova nastalih četrdesetih godina prošlog stoljeća. Slike su poklonjene crkvi u spomen na preminule. Također je pronađeno nekoliko polomljenih svijećnjaka i jedno srebrno kandilo, rađeno tehnikom lijevanja. Pretpostavlja se da su slike sakrivene tokom Drugog svjetskog rata. Zbog neprimjerenih uvjeta čuvanja, sve umjetnine su bile oštećene.

Crkva je posjedovala 15 ikona, različitih i po umjetničkoj i po historijskoj vrijednosti. Ikone su nastale između XV/XVI i XIX stoljeća. Među najvrednijim se izdvajaju sljedeće ikone: «Nepoznati svetitelj», «Silazak u Ad», «Sv. Jovan Jevanđelist», «Sv. Pantelejmon» i «Sv. Georgije sa žitijem». (Ribarević-Nikolić, 1984, str. 202) U crkvi je bilo i nekoliko ruskih ikona iz novijeg perioda.

Ikonostas crkve je postavljen 1893. godine. Na njemu je bilo predstavljeno dvadeset svetitelja – rađenih tehnikom ulje na platnu. Carske dveri su također bile oslikane. Ikonostas je bio u upotrebi do rata 1992-1996. godine, kada je, po riječima oca Danila, svećenika u crkvi u vrijeme pripreme ove Odluke - 2005. godine, sve pokretno blago crkve uništeno.

OBJEKTI MEMORIJALNE ARHITEKTURE

U sklopu mahalskih kompleksa smještena su groblja - haremi. Memorijalni spomenici Blagaja su smješteni na pet lokaliteta, od kojih su četiri aktivna:

-          Šehitluci - šehidska nekropola u Blagaju u mahali Bunsko,

-          Veliki harem u Blagaju,

-          harem kod Sultan Sulejmanove (Careve) džamije,

-          harem kod mesdžida u Galičićima,

-          harem u Podgrađu.

Specifičnost tih grobalja su nadgrobni spomenici – nišani, na kojima se uočava kombinirani utjecaj autohtonih oblika forme i dekoracije stećaka i orijentalnih oblika i načina ukrašavanja. Dekoracija je raznolika i oslanja se na domaću tradiciju i orijentalnu ornamentiku; natpisi su izvedeni na arapskom, turskom i perzijskom jeziku.

Šehidska nekropola u Blagaju - ispod grada, kraj samog puta, nalazi se staro muslimansko groblje, poznato pod nazivom Šehitluk. Njegovi su spomenici gotovo potpuno uništeni, iako se još uvijek naziru konture mnogih grobova i osam, uglavnom oštećenih, nišana sa lijeve i desne strane potoka i prilaznog puta. Ovo je najvjerovatnije najstarija nekropola u Blagaju.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Historijsko područje – Stari grad Blagaj u Blagaju kraj Mostara nacionalnim spomenikom.

Harem uz Carevu džamiju se nalazi južno od ulaza u džamiju. Prema Mujezinoviću, u haremu se nalazilo dvanaest grobova sa nišanima. Svi nišani su novijeg datuma, a epitafi pokazuju da su tu uglavnom sahranjeni članovi porodice Kolaković.  (Mujezinović, 1998, str. 316)

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Graditeljske cjeline - Careva džamija ili Sultan Sulejmanova džamija u Blagaju nacionalnim spomenikom.

Harem uz mesdžid u Galičićima se ubraja u veće hareme. Nadgrobni spomenici ukazuju da su u ovom haremu sahranjeni članovi porodice Velagić.

Harem u Podgrađu - u ovom haremu se sačuvalo nekoliko strarijih nišana bez natpisa.

Veliki harem u Blagaju je mjesno i danas aktivno groblje, smješteno u centru naselja. Najstarji datirani nišan je iz 1764. godine. Jedan od grobova se pripisuje i Haseći Ali-agi koji je sagradio han uz Carevu džamiju i navodno, zavještao ovo zemljište za mjesno groblje. (Vilušić)

Veliki mezaristan u Blagaju nalazi se lijevo od glavnog puta. Zauzima veliku površinu na kojoj se nalaze mnogobrojni nišani. Pošto je mezaristan i danas aktivan, pored starih nišana ima i mnogo novih nišana. Stari i novi nišani nisu odvojeni, nego su pomiješani na cijelom prostoru mezaristana. Nišani članova jedne porodice su koncentrirani jedan uz drugi, tako da je cijeli mezaristan sastavljen od više skupina nišana. Svaka od tih skupina je koncentrirana oko najstarijih članova oređene porodice pokopanih u ovom mezaristanu. Najstariji datirani nišan koji smo pronašli je iz 1127 (1715) hidžretske godine i pripada Nefisi, ženi Arslan-paše.

U ovom mezaristanu, evidenirali smo slijedeće nišane:

Na jugoistoku mezaristana je manji ograđeni dio u kojem su pokopani uglavnom članovi porodice Velagić.

1. Muški kameni nišan sa turbanom, pravougaone osnovice 17x16 cm u dnu  nišana, i 20x26 cm u vrhu nišana, visine 170 cm, stoji na mezaru koji okružuje kameni santrač, dimenzija 110x280 cm. Nesh stilom arapskog pisma na dvije strane nišana napisan je ovaj tarih:

هو الحي الباقي حق شرابين كل نفس ذائقه المرحوم و المغفور له الحاج علي بك بن محمد بك ولي الدين اغا زاده طيب الله ثراه و اجعل الجنة مثواه روحيجون الفاتحة

On je Živi i Vječni. Piće istine svako će kušati. Pomilovani i oprošteni hadži Ali-beg, sin Mehmed-bega Velagića. Bog mu učinio zemlju lahkom, a Dženet vječnim prebivalištem. Fatiha za njegovu dušu.

.......سنة 1294 في 12 ذالقعده

...Godine 1294, 12. zulkade

(19. novembar 1877)

2. Muški kameni nišan sa turbanom, čija je osnovica 20x19,5 cm, visine 190 cm, stoji na mezaru koji je okružen kamenim santračem, dimenzija 110x295 cm. Tarih je napisan sulus stilom arapskog pisma u osam polja.

اهل عبرت قيل نظر با فاتحة حق شرابين كل نفس ذائقه ا لا يا زائر بقبري متفكرا بامري بالامس كنت مثلك غدا تثير مثلي المرحوم الحاج نوح نيازي بك بن الحاج محمد بك ولي اغا زاده روحيجون الفاتحة قد فات في ماه ذي الحجة 28

Ti, koji crpiš pouku, pogledaj i prouči Fatihu, smrtno piće će svako kušati. Ti, koji stojiš na mom grobu, razmisli o mom stanju, jučer sam bio poput tebe, a ti ćeš sutra biti poput mene.  Pomilovani hadži Nuh Nijazi-beg, sin hadži Mehmed-bega Velagića. Fatiha za njegovu dušu. Umro je 28. zulhidžeta (30. oktobra).

سنة 1300

Godine 1300

(1883)

(M. Mujezinović, „Islamska epigrafika u BiH-III“, str. 322. Mujezinović datum smrti stavlja u 1212. godinu.)

3. Muški nišan sa turbanom u gužve, kvadratne osnovice 30x30 cm i visine 255 cm, stoji na mezaru koji je okružen kamenim santračem, dimenzija 110x322 cm. Tarih je napisan na turskom jeziku, sitnim pismom. Tekst tariha je podijeljen u 16 polja na čijem je vrhu stilizirano Božije i Poslanikovo ime. Sam tekst tariha je djelimično nečitak.

اصحاب كرام يا الله يا محمد ..............المرحوم و المغفور له الحاج محمد ابن ... بك ولي اغا زاده طيب الله ثراه و اجعل الجنة مثواه ............1272

Bože! Muhamede! ..........Pomilovani i oprošteni hadži Mehmed, sin ...-bega Velagića. Bože, učini mu zemlju lahkom, a Dženet vječnim boravištem. .....1272 (1855/1856).

4. Prelomljeni muški nišan sa turbanom, kvadratne osnovice 12x12 cm i visine 80 cm, na kojem je ovaj natpis:

يا وهاب المرحوم و مغفور له ابراهيم بن علي بك ولي اغا زاده روحيجون الفاتحة 1278

Ja, Vehhab (jedno od Božijih imena). Pomilovani i oprošteni Ibrahim, sin Ali-bega Velagića. Fatiha za njegovu dušu. 1278 (1861/1862).

5. Muški kameni nišan sa turbanom, kvadratne osnovice 21x21 cm, visine 185 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار الذنوب و يا ستار العيوب المرحوم و مغفور له عمر اغا بن حسن اغا سهالي زاده نور الله مرقدهم و جعل الجنة مثواهم كلن بو جاي اعلاي اكا بندن سلام اولسون روحيجون الله رضا سيجون الفاتحة 1273

Ti, koji opraštaš grijehe i pokrivaš mahane. Pomilovani i oprošteni Omer-aga, sin Hasan-age Sehalovića. Allah im osvijetlio grobove i Raj učinio njihovim boravištem. Dođi na ovo visoko mjesto i poselami ga. Za Božije zadovoljstvo prouči Fatihu. Godina 1273 (1856/1857).

(Mujezinović daje samo nepotpun prevod ovog natpisa. Ime oca čita kao Husejn, prezime kao Čemalović, a godinu kao 1272.)

6. Kameni muški nišan sa turbanom, bez natpisa, utonuo u zemlju. Ima kvadratnu osnovicu 16,5x16,5. Visok je 67 cm.

7. Muški nišan sa turbanom, bez natpisa, pravougaone osnovice 16x15 cm i visine 95 cm.

8. Muški nišan sa turbanom, bez natpisa, kvadratne osnovice 13x13 cm i visine 101 cm.

9. Muški kameni nišan sa turbanom u gužve, sa isklesanim natpisom na arapskom i turskom jeziku, napisanim sulus stilom arapskog pisma.

يا ستار استر عيوبنا و اغفر ذنوبنا المرحوم محمد جلبي زاده ابن مصطفي طيب الله ثراه و اجعل الجنة مثواه روحيجون الله رضاسيجون الفاتحة 1230

Ti, koji pokrivaš mahane, pokrij naše mahane i oprosti nam naše grijehe. Pomilovani Mehmed Čelebić, sin Mustafe. Dao Allah da mu zemlja bude lahka i da mu Dženet bude boravište. Za njegovu dušu i Božije zadovoljstvo prouči Fatihu. Godina 1230 (1814/1815).

(M. Mujezinović, „Islamska epigrafika u BiH-III“, str. 321)

10. Muški nišan sa turbanom, dimenzija osnovice 25x24 cm i visine 170 cm, sa natpisom na arapskom-turskom jeziku, napisanim u sedam polja. Mezar je omeđen kamenim santračem, dimenzija 113x275 cm.

الا يا زائر بقبري متفكرا بامري بالامس كنت مثلك غدا تصير مثلي اهل عبرت قيل نظر با فاتحة المرحوم و المغفور له الحاج احمد بك ابن الحاج محمد بك ولي اغا زاده طيب الله ثراهما و اجعل الجنة مثواهما روحيجون الفاتحة سنة 1311

Ti, koji stojiš na mom grobu, razmisli o mom stanju, jučer sam bio poput tebe, ti ćeš sutra biti poput mene, pogledaj, uzmi pouku i prouči Fatihu. Pomilovani i oprošteni hadži Ahmed-beg, sin Mehmed-bega Valagića. Bože, učini im zemlju lahkom, a Dženet vječnim boravištem. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1311 (1893/1894).

(M. Mujezinović „Islamska epigrafika u BiH-III“, str. 329)

11. Ženski nišan sa kapom, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 97 cm, sa natpisom u četiri reda.

سمة 1315 المرحومة عينية بنت الحاج احمد بك ولي اغا زاده روحيجون الفاتحة

Godina 1315 (1897/98). Pomilovana Ajnija, kći Ahmed-bega Valagića. Fatiha za njenu dušu.

12. Ženski nišan sa kapom kvadratne osnovice 13x13 cm i visine 71 cm, sa natpisom u tri reda.

قد فاتت طوطي بنت احمد بك ولي اغا زاده روحيجون الفاتحة سنة 1302

Tuta, kći Ahmed-bega Velagića, umrla je 1302. (1884/85) godine. Fatiha za njenu dušu.

13. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 125 cm.

سنة 1271 اهل عبرت قيل نظر با فاتحة المرحومة و مغفورة لها عليه قدين بنت محمد بك حاجي عمر زاده روحيجون الفاتحة

Godina 1271 (1854/1855). Ti, koji crpiš pouku, pogledaj i prouči Fatihu. Oproštena Alija-kaduna, kći Mehmed-bega Hadžiomerovića. Fatiha za njenu dušu.

14. Ženski nišan sa kapom, kvadratne osnovice 15,5x15,5 i visine 148 cm. Mezar je omeđen kamenim santračem, dimenzija 105x226. Tarih je napisan u deset redova.

سنة 1270 يا الله يا غفار الذنوب اغفر ذنوبنا و استر عيوبنا مرحوم و مغفور لها امهانه بنت عبد الله رامي زاده روحيجون الله رضاسيجون الفاتحة

Godina 1270 (1853/54). Allahu! Ti, koji opraštaš grijehe, oprosti naše grijehe i pokrij naše mahane. Pomilovana i oproštena Umihana, kći Abdulaha Ramića. Za Božije zadovoljsvo i njenu dušu, proučite Fatihu.

15. Muški nišan sa turbanom, kvadratne osnovice 20x20 cm i visine 175 cm, sa natpisom na arapskom jeziku. Ovaj mezar i mezar broj 16 su omeđeni zajedničkim santračem, dimenzija 256x250 cm.

هو الحي الباقي بسم الله الرحمن الرحيم انا لله و انا اليه راجعون كل نفس ذائقة الموت ثم الينا ترجعون يا غفار الذنوب اغفر المرحوم و المغفور وهلاغيج محمد بك ابن الحاج احمد بك ولد سنة 1298 و توفي سنة 1388 الفاتحة

On je Živi i Vječni. U ime Boga, Milostivog, Samilosnog. Svi smo Allahovi i svi se Njemu vraćamo. Svako će smrt kušati i potom se Nama vratiti. Ti, koji opraštaš grijehe, oprosti. Pomilovani i oprošteni Velagić Mehmed-beg, sin hadži Ahmed-bega. Rodio se je 1298 (1880), a umro 1388 (1968/1969). Fatiha.

16. Ženski nišan sa kapom, kvadratne osnovice 18x18 cm i visine 170 cm, na mezaru koji je oivičen zajedničkim santračem sa prethodnim mezarom.

هو الحي الباقي بسم الله الرحمن الرحيم انا لله و انا اليه راجعون كل نفس ذائقة الموت ثم الينا ترجعون يا غفار الذنوب

اغفرالمحومة و المغفورة وه لاغيج محمد بكك زوجه سي خديجة بنت ذو الفقار سرداره ويج ارتحلت الي رحمة الله سنة 1292 الفاتحة

On je Živi i Vječni. U ime Boga, Milostivog, Samilosnog. Svi smo Allahovi i svi se Njemu vraćamo. Svako će smrt kušati i potom se Nama vratiti. Ti, koji opraštaš grijehe, oprosti. Pomilovana i oproštena Hatidža, kći Zulfikara Serdarevića, žena Mehmed-bega Velagića je preselila u okrilje Božije milosti 1292 (1875) godine. Fatiha.

17. Ženski nišan sa kapom, čije su dimenzije osnovice 15x16 cm, a visina 87 cm.

سنة 1229 يا غفار استر عيوبنا و اغقر ذنوبنا بالرحمة و المغفرة و الاحسان برحمتك با ارحم الراحمين المرحومة امي كلثوم بنت الحاج احمد قسطاز زاده روحنه فاتحة

Godina 1229 (1814). Ti, koji praštaš, pokrij naše mahane i oprosti naše grijehe, tako ti Tvoje milosti, oprosta i dobroćinstva, o, Ti, Najmilostiviji. Pomilovana Umi Kulsum, kći hadži Ahmeda Kajtaza. Fatiha za njenu dušu.

(M. Mujezinović, „Islamska epigrafika u BiH-III“, str. 324; Mujezinović ne donosi čitav tarih.)

18. Ženski nišan sa kapom, pravougaone osnovice 16x18 cm i visine 115 cm, sa tarihom na arapskom jeziku.

يا غفار الذنوب و يا ستار العيوب اغفر ذنوبنا و استر عيوبنا المرحومه و المغفوره لها فاطمه بنت محمد بك حاجي عمر زاده طيب الله ثراهما و اجعل الجنة مثواهما روحيجون الباتحة سنة 1297

Ti, koji opraštaš grijehe i pokrivaš mahane, oprosti naše gijehe i pokrij naše mahane. Pomilovana i oproštena Fatima, kći Mehmed-bega Hadžiomerovića. Allah im učinio zemlju lahkom, a Dženet vječnim boravištem. Fatiha za njenu dušu. Godina 1297  (1880).

19. Muški nišan sa turbanom, bez natpisa, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 100 cm, na mezaru koji je omeđen kamenim santračem, dimenzija 120x240 cm.

20. Muški nišan sa turbanom, bez natpisa, kvadratne osnovice 12x12 cm i visine 65 cm.

21.Ženski nišan sa kapom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 112 cm, sa natpisom u šest odvojenih polja.

يا غفار الذنوب قد فاتت قادره بنت علي اغا غوليك طيب الله ثراهما و اجعل الجنة مثواهما روحيجون الفاتحة سنة 1302

Ti, koji opraštaš grijehe! Umrla je Kadira, kći Ali-age Gulića. Allah im učinio zemlju lahkom i Dženet vječnim boravištem. Fatiha za njenu dušu. Godina 1302 (1884/1885).

22. Muški nišan sa turbanom, kvadratne osnovice 20x20 cm i visine 163 cm, stoji na mezaru koji ima zajednički kameni santrač sa mezarom broj 23, čije su dimenzije 223x250 cm. Natpis na nišanu je na arapskom jeziku.

هو الخلاق الباقي المرحوم و المغفور له الامام صالح بك بن ولي افندي وه لاغيج كتبنا سنة وفاته بالدموع  1393 لروحه الفاتحة

On je Vječni Tvorac. Pomilovani i oprošteni imam Salih-beg, sin Veli-efendije Velagića. Napisasmo godinu njegove smrti u suzama - 1393 (1972/1973). Fatiha za njegovu dušu.

23. Muški nišan sa turbanom, pravougaone osnovice 30x28 cm i visine 165 cm, na mezaru koji okružuje zajednički santrač sa prethodnim mezarom. Natpis je na arapskom jeziku.

قف و اعتبر يا من تري قبري   وما بي قد جري بالامس كنت   نظيركم واليوم ابراني البري   المرحوم الحاج ولي بك   بن الحاج علي بك ولاغيج   لله الفاتحة مات في رمضان 18  سنة 1329

Stani i uzmi pouku ti, koji vidiš moj grob, šta je bilo od mene a još jučer sam bio  poput vas, a danas sam prašina. Pomilovani hadži Veli-beg, sin hadži Ali-bega Velagića. (Za Božije zadovoljstvo) prouči Fatihu. Umro je 18. ramazana 1329. (12. septembra 1911) godine.

24. Ženski nišan sa kapom, kvadratne osnovice 18x18 cm i visine 180 cm, na mezaru koji je omeđen kamenim santračem, dimenzija 127x242 cm. Tarih je isklesan nekom vrstom nesh pisma na arapskom jeziku.

يا غفار الذنوب المرجومة فائيقه بنت الحاج يوسف بك رضوان به غويج زوجة صالح بك ولاغيج لله الفاتحة ماتت في 25 رجب سنة 1340

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovana Faika, kći Jusuf-bega Rizvanbegovića, žena Salih-bega Velagića. Fatiha. Umrla je 25. redžepa 1340 (24. marta 1922).

25. Ženski nišan sa kapom, pravougaone osnovice 16x13 cm i visine 98 cm.

يا وهاب المرحومة رئيسه قدين بنت حسين روحيجون الفاتحة سنة 1230

Ja, Vehab! Pomilovana Reisa-kadun, kći Husejna. Fatiha za njenu dušu. Godina 1230 (1815).

26. Muški nišan sa turbanom, kvadratne osnovice 17x17 cm i visine 110 cm.

يا الله مرحوم مصطقي يك ولي اغا زاضه ابن علي بك روحيجون الفاتحة 1230

Bože! Pomilovani Mustafa-beg Velagić, sin Ali-bega. Fatiha za njegovu dušu. 1230(1815).

27. Nišan, oblog trouglastog oblika, čije su dimenzije osnovice 25x20 cm, a visina 85 cm, bez natpisa.

28. Ženski nišan sa kapom, dimenzija osnovice 14x13 cm i visine 107 cm, sa natpisom u nesh pismu na arapskom jeziku.

يا غفار الذنوب قد فاتت فاطمة بنت سليم بك شاريك طيب الله ثراهما و اجعل الجنة مثواهما روحيجون الفاتحة سنة 1305

Ti, koji opraštaš grijehe. Umrla je Fatima, kći Selim-bega Šarića. Bože, neka im je zemlja lahka, a Dženet vječno boravište. Fatiha za njenu dušu. Godine 1305 (1887/1888).

29. Kameni nišan, trouglaste osnovice 23x29 cm i visine 100 cm, bez natpisa.

30. Kameni nišan, pravougaone osnovice 16x14 cm i visine 77 cm, bez natpisa.

31. Muški nišan sa oblim turbanom, pravougaone osnovice 12x14 cm i visine 95 cm, na kojem je isklesan natpis na arapskom jeziku.

مرحوم سليم ابن محرم بك ولي اغا زاده روحنه الفاتحة سنة 1281

Pomilovani Selim-beg Velagić. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1281 (1864/1865).

32. Muški nišan sa turbanom u gužve, prelomljena muđevaza, dimenzija osnovice 15x14 cm i visine 77 cm, bez natpisa.

33. Muški nišan sa čatal turbanom, kvadratne osnovice 19x19 cm i visine 145 cm, sa isklesanim tarihom na arapskom jeziku.

يا الله المرحوم صالح بك ابن حسن بك ولي اغا زاده روحنه الفاتحة سنة 1267

Bože! Pomilovani Salih-beg, sin Hasan-bega Velagića. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1267 (1850/1851).

34. Muški nišan sa oblim trubanom i natpisom podijeljenim u devet polja, napisanim nesh pismom na arapskom jeziku. Dimenzije osnovice nišana su 19x18 cm, a visina mu je 170 cm. Mezar je omeđen kamenim santračem, dimenzija 107x250 cm.

الا يا زائر بقبري متفكرا بامري بالامس كنت مثلك و غدا تصير مثلي المرحوم الحاج مصطفي بك ابن الحاج محارم بك ولاغيك روحنه الفاتحة مات في 1 جمادي الاخري سنة 1325

Ti, koji stojiš na mom grobu, razmisli o mom stanju, jučer bijah poput tebe, ti ćeš sutra biti poput mene. Pomilovani hadži Mustafa-beg, sin Muharem-bega Velagića. Fatiha za njegovu dušu. Umro je 1. džumadel-uhra 1325 (12. jula 1907) godine.

35. Ženski nišan sa prelomljenom kapom, kvadratne osnovice 17x17 cm i visine 114 cm, ima isklesan tarih sulus stilom arapskog pisma, podijeljen u pet polja, na arapskom jeziku. Mezar je omeđen kamenim santračem, domenzija 110x260 cm.

الا يا زائر بقبري متفكرا بامري بالامس كنت مثلك و غدا تصير مثلي المرحومة نوره بنت بكر بك لوبويك طيب الله ثراهما و اجعل الجنة مثواهما روحيجون الفاتحة قد ماتت في ماه رجب سنة 1317

Ti, koji stojiš na mom grobu, razmisli o mom stanju, jučer bijah poput tebe, ti ćeš sutra biti poput mene. Pomilovana Nura, kći Bećir-bega Ljubovića. Bože, daj da im zemlja bude lahka, a Dženat vječno boraviše. Fatiha za njenu dušu. Umrla je u mjesecu redžepu 1317 (11. decembra 1899) godine.

36. Muški nišan sa čatal turbanom, kvadratne osnovice 19x19 cm i visine 145 cm, na mezaru omeđenom kamenim santračem, dimenzija 110x270 cm.

هو الباقي المرحوم و مغفور له الحاج محرم بن صالح بك ولي اغا زاده روحيجون الفاتحة سنة 1287

On je Vječni. Pomilovani i oprošteni hadži Muharem, sin Saliha Velagića. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1287 (1870/1871).

37. Ženski nišan sa kapom, kvadratne osnovice 19x19 cm i visine 135 cm, stoji na mezaru omeđenom santračem, dimenzija 115x256 cm, sa natpisom koji je isklesan u sulus stilu arapskog pisma.

الا يا زائر بقبري متفكرا بامري بالامس كنت مثلك و غدا تصير مثلي المرحومة الحاج منتهيه بنت الحاج احمد اغا نوو روحيجون الفاتحة سنة 1315

Ti, koji stojiš na mom grobu, razmisli o mom stanju, jučer bijah poput tebe, ti ćeš sutra biti poput mene. Pomilovana hadži Muntehija, kći hadži Ahmed-age Novo. Fatiha za njenu dušu. Godina 1315 (1897/1898).

38. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 20x20 cm, prelomljen tako da mu gornji dio leži na zemlji, a donjeg nema. Mezar je omeđen kamenim santračem, dimenzija 115x155 cm. Na dijelu nišana koji postoji vidljiv je samo početak tariha i godina.

ا لا يا ساكن القصر المعلي ............سنة 1317

Zar ne, Ti koji nastanjuješ stanište visoko ........Godina 1317 (1899/1900).

39. Ženski nišan sa kapom, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 105 cm, sa natpisom na arapskom jeziku.

يا غفار الذنوب المرحومة منتهيه بنت علي حمامجيك روحيجون الفاتحة سنة 1285

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovana Muntehija, kći Alije Hamamđića. Fatiha za njenu dušu. Godina 1285 (1868/1869).

40. Ženski nišan sa prelomljenom kapom, pravougaone osnovice 14x11 cm i visine 40 cm, sa natpisom na arapskom jeziku.

المرحوم مغفور لها فاطمة قدين بنت محمد مأرمو روحيجون الفاتحة 1276

Pomilovana i oproštena (napisano u pogrešnom rodu) Fatima-kaduna, kći Mehmeda Mrme. Fatiha za njenu dušu. 1276 (1859/1860).

41. Muški nišan sa turbanom u gužve, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 100 cm, bez natpisa.

42. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 17x17 cm, i visine 100 cm, sa natpisom na arapskom jeziku.

.المرحوم محمد بن سليم مرمو روحيجون الفاتحة توفي في جمادي الاولي ......

Pomilovani Mehmed, sin Selima Mrme. Fatiha za njegovu dušu. Preselio je u mjesecu džumadel-ula ...(ostatak u zemlji).

43. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 145 cm, oboren na zemlju, sa natpisom  u nesh pismu.

بسم الله الواحد الغفار اغفر ذنوبنا بحبيبك يا غفار المرحوم طريق سفرده وفات ايدن الشيخ قدري قربنده مدفون ولي بك ولي اغا زاده بن علي بك روحيجون الله رضاسيجون الفاتحة سنة 1225

U ime Boga, Jednog, koji prašta, oprosti naše grijehe, tako Ti Tvog Miljenika, o Oprostitelju. Pomilovani, koji je umro na putu i sahranjen je u blizini šejha Kadrije Veli-bega Velagića, sin Ali-bega. Za Božije zadovoljstvo i njegovu dušu, prouči Fatihu. Godina 1225 (1810).

(M. Mujezinović, „Islamska epigrafika u BiH-III“, str. 323)

44. Ženski nišan sa kapom, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 93 cm, sa natpisom na arapskom jeziku.

المرحومه صائمه بنت سليم مرمو الفاتحة سنة 1311

Pomilovana Saima, kći Selima Mrme. Fatiha. Godina 1311 (1893/1894).

45. Ženski nišan sa kapom, pravougaone osnovice 15x10 cm i visine 90 cm, sa natpisom na arapskom jeziku.

المرحومه زينب بنت محمد شألوه الفاتحة سنة 1324

Pomilovana Zejneba, kći Mehmeda Šelve. Fatiha. Godina 1324 (1906).

46.  Muški nišan sa oblim turbanom, pravougane osnovice 14x13 cm i visine 114 cm.

يا غفار الذنوب المرحوم سليم بن محمد مرمو روحيجون الفاتحة 1290

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovani Selim, sin Mehmeda Mrme. Fatiha za njegovu dušu. 1290 (1873).

47. Ženski nišan sa kapom, pravougaone osnovice 13,5x14 cm i visine 97 cm, sa natpisom na arapskom jeziku.

المرحومة حنيفه بنت دوران مه ميج زرجة صالح مرمو افاتحة سنة 1336

Pomilovana Hanifa, kći Durana Memića, žena Saliha Mrme. Fatiha. Godina 1336 (1917/1918).

Na ostalom većem dijelu mezaristana, evidentirali smo samo nišane s natpisom.

1. Mezar na kojem je kubura od velikih kamenih ploča, čije su dimenzije 250x124 cm, a visina im je 105 cm. Na ovoj kuburi nalazi se prebijen nišan sa turbanom, bez natpisa, koji narodno predanje pripisuje Alagi Haseći, koji je sagradio han uz Carevu džamiju i uvakufio zemljište za ovaj mezaristan.

(M. Mujezinović, „Islamska epigrafika u BiH-III“, str. 320)

2. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 18x18 cm i visine 153 cm, sa natpisom podijeljenim u pet odvojenih polja, napisanim nekom vrstom nesh pisma.

يا غفار الذنوب المرحوم و المغفور له الحاج سعيد صالح افندي ابن منلا احمد جوستو طيب الله ثراهما و اجعل الجنة مثواهما الا يا من زار قبره اذكره بالدعاء الخير روحنه الفاتحة سنة 1297

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovani i oprošteni hadži Seid Salih-efendi, sin mula Ahmeda Čuste. Dao Allah da im zemlja bude lahka, a Dženet vječno boravište. Ti, koji mu posjećuješ grob, sjeti ga se s lijepom dovom. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1297 (1879/1880).

(M. Mujezinović, „Islamska epigrafika u BiH-III“, str. 328)

3. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 19x19 cm i visine 165 cm, sa natpisom napisanim nekom vrstom nesh pisma.

حق شرابين كل نفس ذائقه المرحوم احمد بن محمد جوستو  روحيجون الله رضاسيجون الفاتحة سنة 1273

Piće istine svako će kušati. Pomilovani Ahmed, sin Muhameda Čuste. Fatiha za njegovu dušu i za Božije zadovoljstvo. Godina 1273 (1856/1857).

(M. Mujezinović, „Islamska epigrafika u BiH-III“, str. 330, s tim da Mujezinović čita godinu kao 1283)

4. Ženski nišan sa kapom, kvadratne osnovice 13,5x13,5 cm i visine 105 cm, na kojem je isklesan ovaj natpis.

حق شرابين كل نفس ذائقه المرحومه و المغفوره لها فاتمه بنت مصطفي طيب الله ثراهما و اجعل الجنة مثواهما روحيجون الله رضاسيجون الفاتحة سنة 1277

Piće istine svako će kušati. Pomilovana i oproštena Fatima, kći Mustafe. Dao Allah da im zemlja bude lahka, a Dženet vječno boravište. Fatiha za njenu dušu. Godina 1277 (1860/1861).

5. Muški nišan sa turbanom u gužve, kvadratne osnovice 17x17 cm i visine 92 cm i natpisom uklesanim u kamen.

1221 مرحوم محرم ابن صالح جوسنو روحيجون الفاتحة

1221 (1806/1807). Pomilovani Muharem, sin Saliha Čuste. Fatiha za njegovu dušu.

6. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 13x13 cm i visine 70 cm, utonuo u zemlju.

يا غفار الذنوب المحوم صالح ابن محمد جوستو ....

Ti, koji praštaš grijehe. Pomilovani Salih, sin Mehmeda Čuste .....(u zemlji)

7. Nišan u obliku stele, čija je osnovica dimenzija 25,5x10 cm, visina 90 cm, sa nečitkim natpisom.

يا الله يا محمد.......امهانه بنت صالح......سنة 1257

Bože! Muhammede! ......Umihana, kći Saliha ........Godina 1257 (1841).

8. Ženski nišan sa kapom, na kojem je natpis napisan nesh pismom, podijeljen u odvojena polja.

يا غفار الذنوب المرحومه حديجه بنت احمد جوستو موحيك روحيجون الفاتحه سنة 1298

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovana Hatidža Muhić. Kći Ahmeda Čuste. Fatiha za njenu dušu. Godina 1298 (1881).

9. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 95 cm, sa natpisom usklesanim sulus stilom arapskog pisma.

يا غفار الذنوب المرحوم و المغفور درويش اغا ابن محمد جوستو روحيجون الفاتحة سنة 1312

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovani i oprošteni Derviš-aga, sin Mehmeda Čuste. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1312 (1894/1895).

(M. Mujezinović, „Islamska epigrafika u BiH-III“, str. 330)

10.  Ženski nišan sa kapom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 92 cm, na kojem je isklesan ovaj natpis.

مرحومه منلا بنت محمد اغا جوستو الفاتحة سنة 1328

Pomilovana Mula, kći Muhamed-age Čuste. Fatiha. Godina 1328 (1910).

11. Muški nišan sa čatal turbanom, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 110 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار صالح ابن مصطفي روحيجون الله رضاسيجون الفاتحة سنة 1222

O, Oprostitelju! Salih, sin Mustafe. Za njegovu dušu i Božije zadovoljstvo prouči Fatihu. Godina 1222 (1807/1808).

(M. Mujezinović, „Islamska epigrafika u BiH-III“, str. 329; Mujezinović godinu smrti čita kao 1223)

12. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 17x17 cm i visine 130 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار الذنوب المرحوم منلا محرم ابن يوسف قمريك طيب الله ثراهما واجعل الجنة مثواهما روحيجون الله رضاسيجون الفاتحة سنة 1302

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomolovani mula Muharem, sin Jusufa Kamerića. Dao Bog da im zemlja bude lahka, a Dženet vječno boravište. Za njegovu dušu i Božije zadovoljstvo prouči Fatihu. Godina 1302 (1884/1885).

13. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 108 cm, na kojem je isklesan ovaj natpis:

يا غفار الذنوب مرحومه حبيبه بنت علي اغا جوجيك روحيجون الفاتحة سنة1295

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovana Habiba, kći Ali-age Džođića. Fatiha za njenu dušu. Godina 1295 (1878).

14. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 126 cm, na kojem je isklesan natpis u pet odvojenih polja sulus stilom arapskog pisma.

يا غفار الذنوب المرحومه امنه بنت محمد حيدرويك طيب الله ثراهما واجعل الجنة مثواهما روحيجون الفاتحة سنة 1296

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovana Amina, kći Mehmeda Hajdarevića. Dao Bog da im zemlja bude lahka, a Dženet vječno boravište. Za njenu dušu prouči Fatihu. Godina 1296 (1879).

15. Nišan sa ženskom kapom, pravougaone osnovice 13x14 cm i visine 100 cm, na kojem je isklesan ovaj natpis.

اهل عبرت قيل نظر با فاتحة المرحومة جواهره بنت مصطفي حواجه بوبواج روحيجون الفاتحة سنة 1302

Ti, koji crpiš pouku, pogledaj i prouči Fatihu. Pomilovana Dževahira, kći hadži Mustafe Pupovca. Fatiha za njenu dušu. Godina 1302 (1884/1885).

16. Muški nišan sa fesom, pravougaone osnovice 26x12 cm i visine 128 cm, na kojem je ovaj natpis:

يا غفار الذنوب المرحوم صالح اغا بن مصطفي اغا قامه ريج روحيجون الفاتحة سنة 1337

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovani Salih-aga, sin Mustafa-age Kamerića. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1337 (1918/1919).

17. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 98 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار الذنوب المرحوم مصطفي بن يوسف قامريك روحيجون فاتحة سنة 1308

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovani Mustafa, sin Jusufa Kanerića. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1308 (1890/1891).

18. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 110 cm, na kojem je isklesan ovaj natpis:

يا غفار الذنوب المرحومه زينب بنت مصطفي اغا قامه ريج لله الفاتحة سنة 1335

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovana Zejneb, kći Mustafa-age Kamerića. Za Božije zadovoljstvo, prouči Fatihu. Godina 1335 (1916/1917).

19. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 85 cm, sa ovim natpisom:

المرحوم و مغفور له سباهي احمد لبن حسين ..... طيب الله ثراهما واجعل الجنة مثواهما روحيجون الفاتحة سنة 1302 في 14 رجب

Pomilovani i oprošteni spahija Ahmed, sin Husejnov ...(oštećeno na ovom mjestu). Dao Bog da im zemlja bude lahka, a Dženet vječno boravište. Za njegovu dušu prouči Fatihu. Godina 1302 (1884/1885).

20. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 13x13 cm i visine 85 cm, sa ovim natpisom:

المرحوم درويش بن محمد جوستو الفاتحة 1332

Pomilovani Derviš, sin Mehmeda Čuste. Fatiha. 1332 (1913/1914).

21. Nišan u obliku stele, čije su dimenzije osnovice 29x12 i visina 110 cm, oštećen sa ovim natpisom:

مرحوم و مغفور لها امحان خانم بنت مراد بك ئرابي زاده روحنها فاتحة سنة 1253

Pomilovana i oproštena Umihana, kći Murat-bega Arapovića. Fatiha za njenu dušu. Godina 1253 (1837/1838).

(Tekst na arapskom ima dosta gramatičkih grešaka.)

22. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 13x13 cm i visine 110 cm, na kojem je isklesan ovaj natpis:

يا غفار الذنوب المرحومه مريم بنت يشر جأرنيج روحيجون الفاتحة سنة 1294

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovana Merjema, kći Jašara Čerenića. Fatiha za njenu dušu. Godina 1294 (1877).

23. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 13,5x13,5 cm i visine 115 cm, sa ovim natpisom:

المرحوم و المغفور له الحاج محمد هندء روحيجون قاتحة سنة 1293

Pomilovani i oprošteni hadži Mehmed Henda. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1293 (1876).

24. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 17x17 cm i visine 112 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار الذنوب المرحوم الحاج حسين افندي بن علي افندي بأغيك توفي في ماه شوال 26 الفاتحة ....

Ti, koji opraštaš grijehe!  Pomilovani hadži Husejn-efendija, sin Ali-efendije Begića. Preselio 26. ševala. Fatiha. ....... (ostatak u zemlji).

25. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 96 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار الذنوب المرحوم صالح عثمان ....روحيجون الفاتحة سنة 1312

Ti, koji opraštaš grijehe!  Pomilovani Salih Osman..... Fatiha za njegovu dušu. Godina 1312 (1894/1895).

26. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 60 cm, na kojem je isklesan ovaj natpis:

يا غفار الذنوب المرحومه فاطمه بنت عبد الله .....

Ti, koji opraštaš grijehe!  Pomilovana Fatima, kći Abdulaha .... (u zemlji).

27. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 137 cm, na kojem je isklesan ovaj natpis:

المرحومه باشانا بنت علي اغا جوقرو زوحة محمد اوباد روحيجون الفاتحة ماتت في ذي الحجة 16 سنة 1337

Pomilovana Pašana, kći Ali-age Čekro, žena Mehmeda Obada. Fatiha za njenu dušu. Umrla je 16. zul-hidžeta 1337 (12. septembra 1919) godine.

28. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 128 cm, sa ovim natpisom:

يا غفاار الذنوب المرحوم سليم بن محمد اغا اوباد ... سنة  1332

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovani Selim, sin Mehmed-age Obada ....... Godina 1332 (1913/1914).

29. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 16x16 cm i visine 147 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار الذنوب و يا ستار العيوب المرحوم محمد اغا بن مصطفي اسباهي اوباد مات في ماه جمادي الاخري سنة 1348 افرنكي سنة 1929

Ti, koji opraštaš grijehe i pokrivaš mane! Pomilovani Mehmed-aga, sin spahije Mustafe Obada. Umro je 21. džumadel-uhra 1348 (5. decembra 1929) po Hidžri, tj. 1929.

30. Nišan u obliku stele, dimenzija osnovice 32x10,5 cm i visine 104 cm, sa uklesanim natpisom u nesh pismu. Ovo je najstariji datirani nišan u ovom haremu. On se nalazi desno od ulaza koji je naspram tekije na buni, iznad dijela mezaristana na kojem su pokopani članovi porodice Obad.

يا غفار مرحومه اسم نفيس زوجة ارسلان باشا بط مات في شهر صفر الخير روحيحون الفاتحة سنة 1127

O, Oprostitelju! Pomilovana Nefisa, žena Arslan-paše Bata. Umrla je u mjesecu saferu, godine 1127 (januar/februar 1715). Fatiha za njenu dušu.

31.  Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 100 cm, sa ovim natpisom:

سنة 1317 المرحوم حسن اغا ابن مصطفي بلطه روحيجون الفاتحة

Godina 1317 (1899/1900). Pomilovani Hasan-aga, sin Mustafe Balte. Fatiha za njegovu dušu.

32. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 87 cm, na kojem je isklesan ovaj natpis:

يا غفار الذنوب المرحومة فاطمة بنت رمضان قبان روحيجون الفاتحة سنة 1295

Ti, koji opraštaš grijehe. Pomilovana Fatima, kći Ramadana Kapana. Fatiha za njenu dušu. Godina 1295 (1878).

33. Nišan u obliku stele, dimenzija osnovice  21x12 cm i visine 80 cm, sa ovim natpisom:

المرحومه و مغفوره نزيحه بنت يوسف برور روحيجون الفاتحة 1309

Pomilovana i oproštena Neziha, kći Jusufa Pervera. Fatiha za njenu dušu. 1302 (1891/1892).

34. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 103 cm, sa ovim natpisom:

المرحوم صالح ابن محرم بالو روحيجون الفاتحة سنة 1325

Pomilovani Salih, sin Muharema Pale. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1325 (1907/1908).

35. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 85 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار الذنوب المرحوم محرم ابن صالح بالو روحيجون الفاتحة 1306

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovani Muharem, sin Saliha Pale. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1306 (1888/1889).

36. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 13x13 cm i visine 95 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار الذنوب المرحوم و مغفور محمد ابن سليم ماريك روحيجون الله رضاسيجون الفاتحة  1265

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovani i oprošteni Mehmed, sin Selima Marića. Fatiha za njegovu dušu i Božije zadovoljstvo. 1265 (1848/1849).

37. Muški nišan sa turbanom u gužve, kvadratne osnovice 22x22 cm i visine 160 cm, sa ovim natpisom napisanim arebicom:

بوسيه تيوجه مويا غا غروبا زيووتو ناشه م قراتقو يه دوبا تي ساد زيويش الي زنادي اي تي  قاو شتو سام ئي يا زملا جه ش بيتي ووديه له زي حافظ صالح افندي سين حاميدا له هه اومرو 31 دسهمبرا 1927 الفاتحة

Posjetioče moga groba,  životu našem kratko je doba, ti sad živiš, ali znadi i ti, kao što sam i ja, zemlja ćeš biti. Ovdje leži hafiz Salih-efendi, sin Hamida Lehe, umro 31. decembra 1927. Fatiha.

38. Muški nišan sa oblim turbanom, pravougaone osnovice 14x15 cm i visine 101 cm, sa ovim natpisom:

سنة 1310 يا غفار الذنوب اغفر ذنوبي المرحوم و المغفور محمود بن ....

Godina 1310 (1892/1893). Ti, koji opraštaš grijehe, oprosti moje grijehe. Pomilovani i oprošteni Mahmud, sin .....(oštećeno)

39. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 13x13 cm i visine 105 cm, sa ovim natpisom:

سنة1295 يا غفار الذنوب اغفر ذنوبي المرحوم حامد اغا بن عبد الله اغالأهو زاده روحيجون الفاتحة

Godina 1295 (1878). Ti, koji opraštaš grijehe, oprosti moje grijehe. Pomilovani Hamid-aga, sin Abdulah-age Leho. Fatiha za njegovu dušu.

40. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 100 cm, sa ovim natpisom:

حق شرابين كل نفس ذائقه المرحوم صالح بن عبد الله لأهو زاده روحيجون الفاتحة سنة 1280

Piće istine svako će kušati. Pomilovani Salih, sin Abdulaha Lehe. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1280 (1863/1864).

41. Muški nišan sa čatal turbanom, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 123 cm, sa ovim natpisom:

يا الله المرحوم و اغفور له محمد اغا ابن ابراهيم لأهو زاده روحيجون الافاتحة سنة 1267

Bože! Pomilovani i oprošteni Mehmed-aga, sin Ibrahima Lehe. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1267 (1850/1851).

(M. Mujezinović, „Islamska epigrafika u BiH-III“, str. 330)

42. Muški nišan sa čatal turbanom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 112 cm, sa ovim natpisom:

يا الله المرحوم و اغفور له عبد الله بن جعفر اغا  روحيجون الافاتحة سنة 1258

Bože! Pomilovani i oprošteni  Abdulah, sin Džafer-age. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1257 (1841/1842).

43. Nišan sa odsječenim turbanom, kvadratne osnovice 12x12 cm i visine 60 cm, sa ovim natpisom:

يا الله المرحوم و مغفور له حسن بن ابراهيم اغالأهوزاده روحيجون الافاتحة سنة 1256

Bože! Pomilovani i oprošteni  Hasan, sin Ibrahim-age Lehe. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1256 (1840/1841).

(M. Mujezinović, „Islamska epigrafika u BiH-III“, str. 329)

44. Muški nišan sa čatal turbanom, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 120 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار المرحوم منلا حسن بن جعفر بك لأهو زاده روحيجون الفاتحة سنة 1230

O, Oprostitelju! Pomilovani mula Hasan, sin Džafer-bega Lehe. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1230 (1814/1815).

(M. Mujezinović, „Islamska epigrafika u BiH-III“, str. 329)

45. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 117 cm, sa ovim natpisom:

يا الله المرحوم و مغفور له ابراهيم بن جعفر لأهو زاده روحيجون الفاتحة سنة 1270

Bože! Pomilovani i oprošteni Ibrahim, sin Džafera Lehe. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1270 (1853/1854).

(M. Mujezinović, „Islamska epigrafika u BiH-III“, str. 330)

46. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 13x13 cm i visine 95 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار اغفر عبدك المرحوم محمد اغا بن جعفراغا لأهو زاده روحيجون الفاتحة سنة 1226

Oprostitelju, oprosti svome robu! Pomilovani Mehmed-aga, sin Džafer-age Lehe. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1226 (1811).

47. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 105 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار الذنوب المرحومه حديجه بنت صالح اغا قيطاز زاده روحيجون الفاتحة سنة 1256

Bože, Ti koji opraštaš grijehe! Pomilovana Hatidža, kći Salih-age Kajtaza. Fatiha za njenu dušu. Godina 1256 (1840/1841).

48. Nišan u obliku stele, dimenzija osnovice 30x12 cm i visine 86 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار الذنوب المرحومه ائيشه بنت محمود اغا  روحيجون الله رضاسيجزن الفاتحة سنة 1239

Bože, Ti koji opraštaš grijehe! Pomilovana Aiša, kći Mahmud-age. Fatiha za njenu dušu i Božije zadovoljstvo. Godina 1239 (1823/1824).

49. Muški nišan sa oštećenim čatal turbanom, kvadratne osnovice 17x17 cm i visine 113 cm, sa ovim natpisom:

يا الله المرحوم محمود ابن الحاج مصطفي اغا طيب الله ثراه و اجعل الجنة مثواه  روحيجون الله رضاسيجون الفاتحة سنة 1232

Bože! Pomilovani Mahmud, sin hadži Mustafa-age. Dao Bog da mu zemlja bude lahka, a Dženet vječno boravište. Fatiha za njegovu dušu i Božije zadovoljstvo. Godina 1232 (1816/17).

50. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 120 cm, sa ovim natpisom:

يا الله يا غفار المرحوم و مغفور لها فاطمه بنت ابو بكر ..... 1272

1272 (1855/1856). Bože, Oprostitelju! Pomilovana i oproštena Fatima, kći Ebu Bekra ..... (u zemlji).

51. Nišan u obliku stele, dimenzija osnovice 25x12 cm i visine 105 cm, sa ovim natpisom,  isklesanim u sedam odvojenih polja:

يا الله كل نفس ذائقة الموت  المرحومة و مغفوره لها زينب بنت احمد افندي ..... روحيجون الله رضاسيجون الفاتحة سنة 1272

Bože! Svaka duša će okusiti smrt. Pomilovana i oproštena Zejneb, kći Ahmed-efendije. Fatiha za njenu dušu i Božije zadovoljstvo. Godina 1272 (1855/1856).

52. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 100 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار الذنوب المرحومه زينب بنت حسين اغا كتحدا روحيجون الفاتحة سنة 1313

Bože, Ti koji opraštaš grijehe! Pomilovana Zejneba, kći Husejn-age Čehaje. Fatiha za njenu dušu. Godina 1313 (1895/1896).

53. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 13x13 cm i visine 98 cm, sa ovim natpisom:

يا الله يا غفار المرحومه جلبيه بنت عبد الله  روحيجون الله رضاسيجون الفاتحة سنة 1282

Bože! Oprostitelju! Pomilovana Čelebija, kći Abdulaha. Fatiha za njenu dušu i Božije zadovoljstvo. Godina 1282 (1865/1866).

54. Muški nišan sa čatal turbanom, kvadratne osnovice 21x21 cm i visine 194 cm, sa natpisom na dvije strane nišana:

المرحوم علي اغا بن الحاج حسين اغا  روحيجون الفاتحة مات في جمادي الاول سنة 1330

Pomilovani Ali-aga, sin hadži Husejn-age. Fatiha za njegovu dušu. Umro je u džumedel-evvelu 1330 (april/maj 1912) godine.

55. Muški nišan sa oblim turbanom, pravougaone osnovice 20x19 cm i visine 135 cm, sa ovim natpisom:

الا يا زائرا بقبري متفكرا بامري بالامس كنت مثلك غدا تصير مثلي اهل عبرت قيل نظر با فاتحة المرحوم الحاج حسين اغا بن صالح اغا دزدازويك روحيجون الفاتحة سنة  1322

Ti, koji stojiš na mom grobu, razmisli o mom stanju, jučer bijah poput tebe, ti ćeš sutra  biti poput mene. Ti, koji crpiš pouku, pogledaj i prouči Fatihu. Pomilovani hadži Husejn-aga, sin Salih-age Dozdarevića. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1322 (1904/1905).

56. Muški nišan sa oblim turbanom, pravougaone osnovice 13x14,5 cm i visine 126 cm, sa ovim natpisom:

الا يا زائرا بقبري متفكرا بامري بالامس كنت مثلك غدا تصير مثلي المرحوم حافظ اسماعيل بن محمد اغا حسن اغيك روحيجون الفاتحة سنة 1305

Ti, koji stojiš na mom grobu, razmisli o mom stanju, jučer bijah poput tebe, ti ćeš sutra  biti poput mene. Pomilovani hafiz Ismail, sin Mehmed-age Hasanagića. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1305 (1887/1888).

57. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 92 cm, sa ovim djelimično ošećenim natpisom:

يا غفار الذنوب المرحومه قديره بنت صالح سباهي .... طيب الله ثراه و جعل الجنة مثواه روحيجون الله رضاسيجون الفاتحة سنة 1276

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovana Kadira, kći Saliha Spahića. Dao Bog da joj zemlja bude lahka, a Dženet vejčno boravište. Za njenu dušu i Božije zadovoljstvo, proučite Fatihu. Godina 1276 (1859/1860).

58. Muški nišan sa čatal turbanom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 105 cm, sa ovim natpisom:

يا الله المرحوم صالح بن حسين روحنه فاتحة سنة 1267

Bože! Pomilovani Salih, sin Husejna. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1267 (1850/1851).

59. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 105 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار الذنوب قد فاتت حديجه بنت احمد اغا قريبو روحيجون الله رضاسيجون الفاتحة سنة 1308

Ti, koji opraštaš grijehe! Umrla je Hatidža, kći Ahmed-age Krpe. Za njenu dušu i Božije zadovoljstvo, proučite Fatihu. Godina 1308 (1890/1891).

60. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 13x13 cm i visine 100 cm, sa ovim natpisom:

يا الله المرحوم  و مغفور عثمان  بن علي قراسو.... فاتحة سنة 1260

Bože! Pomilovani i oprošteni Osman, sin Alije Krase...... Fatiha za njegovu dušu. Godina 1260 (1844/1845).

61. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 14,5x14,5 cm i visine 115 cm, sa ovim natpisom:

يا الله المرحومه و مغفوره لها حنيفه بنت علي قورورجيج طيب الله ثراه و جعل الجنة مثواه سنة 1271

Bože! Pomilovana i oproštena Hanifa, kći Alije Korončića. Dao Bog da joj zemlja bude lahka, a Dženet vejčno boravište. Fatiha za njenu dušu. Godina 1271 (1854/1855).

62. Nišan u obliku stele, dimenzija osnovice 26x11 cm i visine 97 cm, sa ovom natpisom:

تاريخ يا غفار الذنوب المرحومه و مغفوره مولقاي  بنت محمد واركك روحيجون فاتحة سنة 1245

Tarih. Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovana i oproštena Melća, kći Mehmeda Varekića. Za njenu dušu, proučite Fatihu. Godina 1245 (1829/1830).

63. Nišan u obliku stele, dimenzija osnovice 24x10 cm i visine 72 cm, sa ovom natpisom:

يا الله المرحومه زينب قدين بنت الحاج حسن الحاج اومان زاده روحيجون الله رضاسيجون  الفاتحة سنة 1266

Bože! Pomilovana Zejneb-kadun, kći hadži Hasana Hadžiomanovića. Fatiha za njenu dušu i Božije zadovoljstvo. Godina 1266 (1849/1850).

64. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 88 cm, sa ovim natpisom:

مرحومه زينب بنت الحاج حسن بك .... سنة 1221

Bože! Pomilovana Zejneb, kći hadži Hasan-bega ...... Godina 1221 (1806/1807).

65. Muški nišan sa čatal turbanom, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 86 cm, prelomljena mudževeza sa ovim natpisom:

قد فات محمد اغا بن االحاج عثمان اغا دزدارويك  روحنه الفاتحة سنة 1311

Umro je Mehmed-aga, sin hadži Osman-age Dizdarevića. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1311 (1893/1894).

66. Muški nišan sa turbanom, kvadratne osnovice 15x15 cm i visine 115 cm, sa ovim natpisom:

يا الله المرحوم امين ابن ابراهيم اغا دزدارزاده روحيجون الله رضاسيحون الفاتحة سنة 1230

Bože! Pomilovani Emin, sin Ibrahim-age Dizdarevića. Fatiha za njegovu dušu i Božije zadovoljstvo. Godina 1230 (1814/1815).

67. Muški nišan, prelomljen na više komada, leži na mezaru koji je bio ograđen kamenim santračem, od kojeg su ostali samo ostaci. Moguće je na dijelovima nišana pročitati ovo:

يا الله يا غفار الذنوب ويا ستار العيوب المرحوم و مغفور له عثمان افندي دزدارزاده بن ملا ذو الفقار روحيحون الله رضاسيجون

Bože! Ti, koji opraštaš grijehe i pokrivaš mahane. Pomilovani i oprošteni Osman-efendi Dizdarević, sin mula Zulfukara. Fatiha za njegovu dušu i Božije zadovoljstvo ...(oštećeno).

68. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 12x12 cm i visine 107 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار الذنوب المرحومه فاطمه قدين بنت ملا ذو الفقار دزدارزاده طيب الله ثراه و جعل الجنة مثواه روحيجون  الفاتحة سنة 1273

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovana Fatima-kadin, kći mula Zulfikara. Dao Bog da joj zemlja bude lahka, a Dženet vejčno boravište. Za njenu dušu, proučite Fatihu. Godina 1273 (1856/1857).

69. Muški nišan sa čatal turbanom, pravougaone osnovice 12,5x11 cm i visine 80 cm, sa ovim natpisom:

يا الله مرحوم و مغفور له دزدارزاده مصطفي بن ذو الفقار روحيجون فاتحة سنة 1259

Bože! Pomilovani i oprošteni Dizdarević Mustafa, sin Zulfikara. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1259 (1843).

70. Muški nišan sa turbanom, oštećen, kvadratne osnovice 12x12 cm i visine 70 cm, sa ovim napisom:

يا الله يا غفارمرحوم باشان ا بن مصطفي دزدارزاده .....1271

Bože!  Oprostitelju! Pomilovani Pašan, sin Mustafe Dizdarević...... 1271 (1854/1855).

71. Muški nišan sa čatal turbanom, kvadratne osnovice 16x16 cm i visine 110 cm, sa ovim natpisom:

يا الله المرحوم و مغفور حسن سباهي ا بن احمد قضا بولوباشك روحيجون احسان فاتحة از هجرت نبي 1280

Bože! Pomilovani i oprošteni spahija Hasan, sin kadije Ahmeda Buljubašića. Fatiha za njegovu plemenitu dušu. Od Hidžreta Poslanikova (prošlo je) 1280 (1863/1864) godina.

72. Muški nišan sa turbanom, kvadratne osnovice 17x17 cm i visine 115 cm, sa ovim natpisom:

الفاتحة صاحب القبور و طلب الرحمة عن غفور منلا مصطفي بن ذو الفقار افندي روحيجون فاتحة سنة 1229

Fatiha. Pokopani u grobu i onaj koji traži milost od Oprostitelja. Mula Mustafa, sin Zulfikar-efendije. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1229 (1813/1814).

73. Stari, veliki nišan, osmougaone osnovice, sa stranicama dimenzija 18 i 9 cm, i visine 180 cm, bez natpisa.

74. Muški nišan sa turbanom u gužve, kvadratne osnovice 16x16 cm i visine 92 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار مرحوم ارسلان حوجه عشقريك مات في ماه صفر الخير روحيجون الفاتحة سنة 1227

Oprostitelju! Pomilovani Arslan... Aškerić. Umro je u mjesecu saferu. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1227 (1812/1813).

75. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 80 cm, sa ovim djelimično ošećenim natpisom:

1310 المرحومه زليحا بنت عثمان ملاويك روحيجون الفاتحة

1310 (1892/1893). Pomilovana Zeliha, kći Osmana Mulavića. Fatiha za njenu dušu.

76. Muški nišan sa čatal turbanom, kvadratne osnovice 13x13 cm i visine 90 cm, sa ovim natpisom:

يا الله المرحوم ازير حواجه بن ابراهيم افندي روحيجون الله رضاسيجون الفاتحة سنة 1239

Bože! Pomilovani hadži Uzejr, sin Ibrahim-efendije. Fatiha za njegovu dušu i Božije zadovoljstvo. Godina 1239 (1823/1824).

77. Muški nišan sa prelomljenim čatal turbanom, kvadratne osnovice 13x13 cm i visine 75 cm, sa nečitkim natpisom:

1255 .....ساحب ابن احمد.....

1255 (1839/1840) ... Sahib, sin Ahmeda...

78. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 94 cm, oštećen, sa ovim natpisom:

يا الله المرحومه شاكره بنت احمد صالقويك روحيجون الفاتحة سنة 1302

Bože! Pomilovana Šakira, kći Ahmeda Salikovića. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1302 (1884/1885).

79. Muški nišan sa oblim turbanom, sa ovim natpisom:

الله يا غفار الذنوب المرحوم احمد اغا ابن ابراهيم بالاليك روحيجون الفاتحة سنة 1343

Allah. Ti, koji opraštaš grijehe. Pomilovani Ahmed-aga, sin Ibrahima Balalića. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1343 (1924/1925).

80. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 105 cm, sa ovim natpisom:

يا الله المرحوم و مغفورله خليل ا بن مصطفي بالاليك روحنه رحمت فاتحة  1260

Bože! Pomilovani i oprošteni Halil, sin Mustafe Balalića. Milost za njegovu dušu. Fatiha. 1260 (1844/1845).

81. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 88 cm, sa ovim natpisom:

يا الله المرحوم رمضان ا بن عبد الله  روحيجون الله رضاسيجوم فاتحة  1263

Bože! Pomilovani Ramadan, sin Abdullaha. Fatiha za njegovu dušu i Božije zadovoljstvo. 1263 (1846/47).

82. Muški nišan sa čatal turbanom, pravougaone osnovice 13x12 cm i visine 94 cm, sa ovim natpisom:

يا الله المرحوم عثمان  بن حسين روحيجون الله رضايبجون الفاتحة 1264

Bože! Pomilovani Osman, sin Husejna. Fatiha za njegovu dušu i Božije zadovoljstvo. 1264 (1847/1848).

83. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 13x13 cm i visine 85 cm, sa ovim natpisom:

اهل عبرت قيل نظر با فاتحة مرحوم احمد ابن عبد الله ره حيميك روحيجون الفاتحة 1296

Ti, koji crpiš pouku, pogledaj i prouči Fatihu. Pomilovani Ahmed, sin Abdullaha Rehimića. Fatiha za njegovu dušu. 1296 (1878/1879).

84. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 13x13 cm i visine 95 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار المرحوم صالح ابن احمد علمدار رحمت روحنه فاتحة سنة 1273

Oprostitelju! Pomilovani Salih, sin Ahmeda alemdara. Rahmet za njegovu dušu. Fatiha. Godina 1273 (1856/1857).

85. Muški nišan sa oblim turbanom, pravougaone osnovice 14x15 cm i visine 102 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار الذنوب المرحوم حسن بن محمد بوجه  الفاتحة سنة 1310

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovani Hasan, sin Mehmeda Poče. Fatihu. Godina 1310 (1892/1893).

86. Nišan sa ženskom kapom, sa ovim natpisom:

يا غفار الذنوب المرحومه منتهي بنت محمد افندي شاميك زوحة محمد افندي نوزيك ماتت  1320

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovana Muntehija, kći Mehmed-efendije Šamića, žena Mehmed-efendije Nožića. Umrla je ....... (oštećeno) 1320 (1902/1903).

87. Osmougaoni nišan, širine stranica 11 cm u dnu i 12 cm u vrhu, i visine 135 cm, sa sitnim i teško čitljivim natpisom na dvije srane nišana.

بو قبرك صاحبي دائم سعيد اولسون كيروب جنت سراينه جهنم بعيد اولسون المرحوم و المغفور له شاكر اغا ابن خليل اغا زاده ..... روحيجون الفاتحة سنة 1245

Vlasnik ovog mezara neka je vječno sretan, neka mu je Dženet boravište i neka je daleko od Džehenema. Pomilovani i oprošteni Šakir-aga, sin Halil-age .... Fatiha za njegovu dušu. Godina 1245 (1829/1830).

88. Muški nišan sa oblim turbanom, pravougaone osnovice 14x15 cm i visine 77 cm, sa ovim natpisom:

مرحوم و مغفور درويش محمد ابن ابراهيم راميك روحنه الفاتحة 1284

Pomilovani i oprošteni derviš Mehmed, sin Ibrahima Ramić. Fatiha za njegovu dušu. 1284 (1867/1868).

89. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 17x17 cm i visine 130 cm, sa ovim natpisom:

المرحوم حسن ابن علي رأنو مات في رجب لله الفاتحة سنة 1328

Pomilovani Hasan, sin Alije Reno. Umro je u mjesecu redžepu. Za Božije zadovoljstvo, proučite Fatihu. Godina 1328 (1910/1911).

90. Muški nišan sa oblim turbanom, kvadratne osnovice 14x14 cm i visine 118 cm, sa ovim natpisom:

يا غفار الذنوب المرحوم احمد بن عبد المومن رانو روحيجون الفاتحة سنة 1272

Ti, koji opraštaš grijehe! Pomilovani Ahmed, sin Abdulmumina Rene. Za njegovu dušu, proučite Fatihu. Godina 1272 (1855/1856).

91. Muški nišan sa čatal turbanom, pravougaone osnovice 13x14 cm i visine 84 cm, sa ovim natpisom:

المرحوم بكر بن يوسف غولوش روحيجون الفاتحة سنة 1324

Pomilovani Bećir, sin Jusufa Gološa. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1324 (1906/1907).

Na mezaristanu se nalazi još stotinjak starih nišana bez natpisa i nekoliko stotina novih nišana.

OBJEKTI PROFANE ARHITEKTURE

Na području naselja Blagaj, pored sakralnih objekata, značajno mjesto zauzimaju i profani objekti: mekteb i medresa kod Careve džamije, mekteb na lokalitetu «Mejtefina» u Bunskom, Karađoz-begov hamam, dva mosta – Karađoz-begov most i Lekina ćuprija, i dva hana. Prvi od hanova, Haseći Ali-agin, smješten je  u centru Blagaja, a drugi u Donjoj mahali.

Mektebi - mektebi su bili osnovne vjerske škole.

Mekteb uz Carevu džamiju sagrađen je prije 1664. godine, a prvi put se spominje u putopisu Evlije Ćelebije. Mekteb je prizemni objekat, pravougaone osnove, sa dvije prostorije. Zgrada mekteba je temeljito adaptirana hidžretske 1264. (1847/1848) godine, što saznajemo iz natpisa uklesanog na ploči, koja se nalazi na jugoistočnom fasadnom zidu mekteba.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Graditeljske cjeline - Careva džamija ili Sultan Sulejmanova džamija u Blagaju nacionalnim spomenikom.

Hamami – oblik i smještaj bosanskih hamama u strukturu gradova vezan je za utjecaj turskih hamama, koji u Bosnu donose Osmanlije. Turski običaji kupanja  najprije su u Anadoliji bili sučeljeni sa rimskim i bizantijskim običajima i njihovim lokalnim anadolskim varijantama. Presudne za oblikovanje hamama su i islamske obaveze obrednog pranja tijela. Tako nastali oblik i funkcija u Bosni su dobili lokalne iskaze.

Hamam je bio mnogo više od mjesta redovnog pranja tijela. Bio je društveno središte - mjesto u koje su ljudi svih društvenih položaja, svih starosnih dobi, ljudi oba spola, dolazili slobodno, sa istim razlogom, i u njemu imali jednak tretman; u kojem su zajedno, nakon izlaganja pari, masaže, struganja, kupanja i namirisavanja (muškarci mošusom, žene ambrom) ispijali topli napitak u prostoriji za odmor. Sa pojedinačnog stanovišta, hamam je bio porodično mjesto od najranijih dana života do njegovog kraja.

Karađoz-begov hamam nalazi se na desnoj obali rijeke Bune, u neposrednoj blizini Careve džamije i Karađoz-begovog mosta. Zadužbina je Mehmed-bega Karađoza, a sagrađen je između 1570. i 1664. godine. Manjih je dimenzija. Po tlocrtnom rješenju, ubraja se u jednostruke hamame. Građen je od kamena i opeke. Sastojao se od šadrvana, kapaluka, halvata, hazne i ćulhana. Ovo je jedan od rijetkih hamama koji je izgrađen pored rijeke iz koje se voda uzimala pomoću kola (specijalnog žlijeba). Navodi se da je dugo služio za klaonicu. Napušten je vjerovatno 1814. godine, poslije kuge koja je harala u tom periodu. Veći dio hamama je srušen i danas se naziru samo dijelovi prizemnih zidova i dio kupole šadrvana. Rijeka Buna, vrijeme i nebriga ljudi, su doveli do toga da su se do danas, od Karađoz-begovog hamama djelomično sačuvale tek prostorije šadrvana, kapaluka i halvata.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Historijske građevine – Karađoz-begov hamam u Blagaju kraj Mostara nacionalnim spomenikom.

Hanovi - građeni su ili u samoj čaršiji ili u njenoj neposrednoj okolini. Hanovi su služili u prvom redu za odmor i prenoćište putnika kiridžija i njihovih karavana, ali u njima se i trgovalo. Kada se u našim krajevima počela piti kahva i po hanovima točiti i alkoholna pića, hanovi postaju kafane i krčme.

Osim hanova, bilo je po varošima, selima i uz puteve musafirhana. To su čisto dobrotvorne ustanove, u kojima je putnik nalazio konak, pa i hranu za sebe i svog konja, potpuno besplatno. (Kreševljaković III, 1991, str. 255-269)

U arhitektonskom sklopu naselja, han je najčešće u čaršiji okružen dućanima, jer se i u hanu trgovalo, u blizini hamama i džamije. U Blagaju su bila izgrađena dva hana. Haseći Ali-agin han je smješten uz cestu koja je ranije vodila u Stolac. Drugi han se nalazio u Donjoj mahali, uz cestu koja je preko Lehine ćuprije vodila prema Buni i Počitelju (han je porušen). Po svom izgledu, hanovi su se razlikovali od stambenih objekata. Bili su pokriveni četverostrešnim krovom. U prizemnom dijelu objekta, obično se nalazila staja za konje, veća prostorija za konačenje i prostor u kojem se služila kahva i hrana. Bili su privatna dobra pojedinaca koji su upravljali njima ili su ih davali u godišnji zakup. (Vilušić)

Haseći Ali-agin han je izgrađen prije 1664. godine, u neposrednoj blizini Careve džamije. Objekat je dotrajao 1700. godine. Objekat je građen od kamena, na sprat. U prizemlju se nalazila staja, spremište i kafana, a na spratu sobe. Na južnom dvorišnom zidu mogu se primijetiti ostaci tri kamina, koji su se nalazili kod ovako jednostavnih objekata duž zida na povišenoj estradi. Prvobitni izgled hana je izmijenjen raznim dogradnjama i pregradnjama, na što ukazuju zazidani otvori, nova konstrukcija, novi otvori. Veći dio objekta je napušten. (Vilušić)

Mostovi - rijeka Buna je na svom toku, u dužini od 8 km, imala četiri mosta, dva u Blagaju, jedan u Kosoru i jedan u mjestu Buna. Mostovi u Blagaju su i danas u funkciji, sa znatno izmijenjenim izgledom.(Vilušić) Blagajski mostovi, Karađoz-begov i Lehina ćuprija, posjeduju elemente koji odstupaju od tipoloških formi osmanskog graditeljstva XVI stoljeća.

Karađoz-begov most je zadužbina Zaima hadži Mehmed-bega, zvanog Karađoz. Sagrađen je prije 1570. godine. Preko ovog mosta vodio je put za Stolac. Izgrađen je na pet lukova, čiji se raspon - strijela povećava prema sredini. Most je popravljan dva puta, poslije bombardiranja u Drugom svjetskom ratu i nakon velike poplave 1960. godine. Karađoz-begov most je u upotrebi, i u građevinski je dobrom stanju.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Historijske građevine – Karađoz-begov most u Blagaju na Buni nacionalnim spomenikom.

Lehina ćuprija – nalazi se u Donjoj mahali, a sagrađen je prije 1664. godine. Pretpostavlja  se  da ga je dao sagraditi Haseći Ali-aga Kolaković. Imao je tri luka, znatno šira od lukova Karađoz-begovog mosta. Svodovi, blago prelomljeni, bili su od fino klesanog kamena. Stupovi su prema uzvodnoj strani imali trokuglaste istake.(Vilušić) Oštećena je još u XIX stoljeću (prije 1890. godine), a oko 1930. godine izvršena je neadekvatna zamjena stupova, a do danas se sačuvao samo jedan luk. Objekat je u mnogome izgubio od svoje originalnosti, tj. izvorni izgled je potpuno izmijenjen.

Mlinice

Mlinice kod Tekije - na rijeci Buni, u neposrednoj blizini izvora, odvajaju se kanali s vodom za pokretanje mlinova. Izgrađeno je nekoliko mlinova, stupa i dva badnja za valjanje sukna. Na svakoj obali rijeke nalazi se po jedna mlinica. Jedan dio mlinice koja se nalazi na desnoj strani rijeke je preuređen i sada služi za prodaju suvenira, dok su od drugog dijela te iste mlinice ostali samo kameni zidovi. Mlinice su u pravilu jednostavni objekti, zidani od kamena i pokriveni dvostrešnim krovom sa kamenom pločom kao pokrovom, sa jednim ili više mlinova.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Prirodno - graditeljske cjeline – Tekija u Blagaju na Buni nacionalnim spomenikom.

Mlinice u Velagića kompleksu - objekat mlinice se nalazi svojim manjim dijelom na obali, a drugim na rukavcu rijeke Bune, koja teče ispred stambenog kompleksa Velagićevine. Objekat je lociran zapadno od kuća, nedaleko od njih, a u neposrednoj blizini ahara i stupa. Stupe se nalaze malo uzvodno od mlinice. Stupe su bile objekti koji su se koristili za pranje vune i valjanje sukna. Objekat mlinica se sastoji iz dva dijela, i to prvi, koji je na zemlji i koji ima sprat, i drugi, prizemni, jednoprostorni, koji se nalazi na rijeci i sistemom nadsvođenih lukova prelazi sa jedne obale na drugu. Prvi dio je bio prostor za stanovanje mlinara, dok se u drugom dijelu nalazilo sedam mlinova, pravilno raspoređenih.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Prirodno-graditeljske cjeline stambenog kompleksa porodice Velagić u Blagaju kod Mostara nacionalnim spomenikom.

STAMBENA ARHITEKTURA IZ OSMANSKOG PERIODA

Ekonomskim prosperitetom čaršije, posebno u XV i XVI stoljeću, kada Blagaj u svom razvoju dostiže vrhunac, i izgradnja objekata od kamena također uzima najveći zamah. Prve kamene kuće zidaju imućni slojevi, a kasnije zanatske porodice koje zidaju veće kuće i ljetnikovce (Velagića ansambl sa adom, Kolakovića kuća, Drljevića kuća, Kosića kula). Unutrašnja i vanjska dispozicija tih objekata pokazuje bogatstvo opreme funkcionalnog karaktera. Posebno je naglašena dekorativnost pojedinačnih elemenata, rađenih u drvetu, a ne kamenu. Dispoziciono rješenje kod većine objekata je vrlo slično. Ovisno o standardu objekta, oko djelimično otvorenog predsoblja, smještene su sobe, prostrane i sjenovite, što se ponavlja i na spratu.

Kuće su uglavnom jednospratne sa četverovodnim krovom, što upućuje na naglašenu uslovljenost arhitektonskih oblika i tlocrtne dispozicije od konkretne prostorno-urbanističke situacije. Zato se već u najranije doba u Blagaju razvija tip kuće sa horizontalno organiziranim načinom života.

Unutrašnja oprema blagajskih kuća iz najstarijih vremena potpuno je funkcionalnog karaktera. Namještaj i unutrašnja oprema kuće su uvjetovani načinom stanovanja i korištenja prostora. U njima nikada nije zapostavljeno estetsko djelovanje i harmonija. Ovo je posebno uočljivo kod općeg oblikovanja stambenih zona, a ne samo pojedinačnih objekata visoke vrijednosti. Izbor lokaliteta za gradnju pretežno je povezan uz riječno korito Bune.

U naselju se održalo nekoliko izuzetno vrijednih kompleksa stambene arhitekture iz osmanskog perioda. To su Kolakovića kuća (dio stambenog kompleksa, objekat ruševan i napušten), Velagića kuće, kompleks u mahali Galičići, na lijevoj obali, u neposrednoj blizini rijeke Bune (napušten, ruševan) i stambeni objekti u mahali Bunsko (ruševni), smješteni uz stari put prema Nevesinju.

Kuće su građene od lokalnih materijala, kamena i drveta. Fasade su malterisane i potom krečene, jer su zidovi rađeni od lomljenog kamena. Klesani kamen se upotrebljavao samo za izradu detalja.

U vrijeme osmanske vladavine, sa pojavom islama, na ovim prostorima se u kući javljaju novi prostori kao: abdestluk (prostor za obredno pranje prije molitve), hamamdžik (banjica), musandera (tipiziran, ugrađen sistem plakara u enterijeru),  proširen prostor ispred soba koji se u prizemlju zove hajat a na spratu jazluk, rjeđe,  kamerija. Orijentalni utjecaji se osjećaju i u enterijeru, u organizaciji prostora i načinu življenja.

Sobe u prizemlju i odaje na spratu služe za stanovanje, a koriste se i danju i noću, što omogućava odgovarajući namještaj (musandera, sećija). Sećija se obično postavlja uz dva zida, širine 80-90 cm i visine 10-30 cm, a musandera uz ulazni zid sobe, suprotno od prozora. U musanderu su uklopljena vrata, dolaf za sitne predmete, dušekluk, prostor za posteljinu, i u uglu hamadžik (banjica). Zajednički prostori u kući su hajat u prizemlju i tavan na spratu, međusobno povezani drvenim stepenicama, smještenim u otvorenom dijelu hajata. Kod većine istraženih objekata u Blagaju, stepenice su smještene uz bočni zid, što predstavlja lošije rješenje. Dio tavana, ponekad izdignut za visinu stepenice, naziva se jazluk (kamerija), a koristi se za razonodu i odmor. Prema vani je zatvoren mušepcima i okrenut u pravilu najljepšem dijelu prirode. Kuća je jasno visinski raščlanjena na kameno prizemlje i sprat, znatno olakšan doksatima u drvetu i ispunom. Kuće su građene od lokalnih materijala, kamena i drveta. Fasade su malterisane i potom krečene, jer su zidovi rađeni od lomljenog kamena. Klesani kamen se upotrebljavao samo za izradu detalja. Za ukrućivanje zidova koristile su se drvene gredice - hatule. Ram od dvostrukih greda-hatula postavljao se po zidu prizemlja, a između su bile uklještene stropne grede. Na ovaj način stropna konstrukcija je mogla primiti veće opterećenje i premostiti veće raspone. Vrlo često se veći raspon smanjivao stavljanjem stupa sa jastukom u sredini prostora (primjer tordiranog stupa u centru hajata Kolakovića kuće). Stropovi su bili u pravilu od drvenih gredica, a pod gornje prostorije od dasaka, širine 15-20 cm, postavljenih okomito na grede. Najbogatije obrađen strop nalazimo u velikom ćošku Kolakovića kuće, koji je riješen u obliku kubeta. Kuća je bila pokrivena jednostavnim, dvostrešnim ili četverostrešnim krovom. Pokrivač su kamene ploče od krečnjaka, položene dijagonalno na gusto postavljene rogove. (Vilušić)

Kolakovića kuća je jedan od najizrazitijih primjera stambene arhitekture u Hercegovini. Prvobitno jednostavna kuća sa unutrašnjim holom iz XVII stoljeća, značajnim povećavanjem u kasnijem periodu postaje kuća centralnog tipa, sa središnjom pozicijom hajata. Stambeni kompleks Kolakovića kuće čini selamluk i haremluk, i predstavlja primjer prave gospodarske kuće. Razliku između gradske i gospodarske kuće čini gospodarska avlija ili saračhana (proizašla zbog držanja stoke), koja se, kod Kolakovića kuće, nalazi odmah uz pristupni put. U saračhani su smješteni: musafirhana (konačište), mutvak musafirhane (kuhinja konačišta), ahar (štala) sa sjenikom, kao i kuća sa ćoškom. Tačan datum izgradnje Kolakovića kuće se razlikuje, zavisno od izvora podataka. Kolakovića kuća je najvjerovatnije sagrađena u XVII stoljeću, da bi u XIX stoljeću bila proširena i obnovljena. (Pašić, 1989, str. 171) Uništena je u vrijeme ratnih razaranja 1993. godine. Preostali zidovi su pokriveni rastinjem.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Mjesta i ostataka graditeljske cjeline - Kolakovića kuća u Blagaju nacionalnim spomenikom.

Velagića kuće su sagrađene prije 1776. godine.“Stambeni kompleks Velagićevine je  jedinstveni kompleks stambene arhitekture onog doba, koji ima veći broj funkcionalno neophodnih sadržaja za život. Svojim lokalitetom je odvojen od vanjskog svijeta, dok su njegove razigrane fasade rasplinute-otvorene prema prirodnom okruženju i rijeci Buni. Sve avlije su međusobno povezane i popločane riječnim oblutkom. Kompleks Velagića kuća predstavlja najcjelovitiji skup obiteljskih kuća sa okućnicom, gdje se manifestira u punom dometu stambena kultura prošlosti područja Hercegovine.“ (Vilušić) Kompleks Velagića kuća ujedno predstavlja i najcjelovitiji skup porodičnih kuća sa okućnicom, gdje se manifestira u punom dometu stambena kultura prošlosti područja Hercegovine.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu se naći u Odluci o proglašenju Prirodno-graditeljske cjeline stambenog kompleksa porodice Velagić u Blagaju kod Mostara nacionalnim spomenikom.

Kosića kula - kao izdanak stambene srednjovjekovne arhitekture predstavlja tip stambeno-fortifikacijskog objekta. Izgrađena je od kamena, na ulazu u naselje.

U srednjem vijeku bosanska feudalna vlastela stanovala je u utvrđenim dvorovima, koji su imali oblik tvrđave. Nakon okupacije Bosne i Hercegovine od strane Otomanske imperije, forma utvrde kao prebivališta nestaje, tako da ih oni pretvaraju u utvrđene gradove. Otomanska feudalna vlastela (spahije) gradila je po svojim imanjima posebne kamene dvorce ili kule na više etaža, u njima stanovala i iz njih se, prema potrebi, branila. Takvih objekata je u BiH bilo preko tri stotine. Ali kako su kule imale malo prostora za stanovanje, pored njih su građene u pravilu posebni stambeni objekti, tzv. odžaci ili konaci. Kule su se dizale uvis, a odžaci su se sterali u širinu. Kula je uvijek građena na više spratova, a odžaci (konaci) su u pravilu jednospratne građevine. Osnovica kule je uvijek, sa vrlo malim odstupanjem, kvadratna, dosta rjeđe pravougaona, dok je odžak uvijek u obluki pravougaonika. Kule su građene od kamena, a odžaci od kamena, ćerpića i drveta. Oko kula i odžaka je prostrano dvorište, na pojedinim dijelovima opasano visokim zidom. U to dvorište se ulazilo kroz nadsvođenu kapiju. U dvorištu je bilo još i drugih zgrada, te bunar, ukoliko nije kompleks snabdjevam vodovodom. Kod kule je uvijek gornji sprat presveden kupolastim ili bačvastim svodom (ćemerom od sedre). Kule su zidane mahom od lijepog tesanog krečnjaka. Vrata su kod nekih na koti tla, a kod nekih su smještena na visinu od jednog metra u odnosu na okolno tlo, i do njih se dolazilo preko pomičnog stepeništa, koje se po potrebi dizalo i spuštalo na čekrk, ili preko stalnih stepenica, građenih od kamena. Kod nekih kula je iznad svoda bio još jedan sprat od drvene građe, većinom od hrastovine. Takav način gradnje zove se čatma, po čemu je i čitava ta prostorija dobila ime. Kule su prekrivene šatorastim krovom s većim prepustom. U Bosni su prekrivene šindrom, a u Hercegovini kamenom pločom.

Osim kula feudalne vlastele, kule su građene i kao uredske zgrade, u kojima su sjedili kapetani i sa svojom posadom čuvali područje. Do kraja XVIII stoljeća, bile su kapetanije samo uz granice Bosne i Hercegovine prema Austriji i Mletačkoj, a od početka XVIII stoljeća do ukinuća te institucije 1835. godine, bilo je kapetanija i uz važnije drumove, u kojima su građene takve kule. I kapetanske kule građene su na isti način kao i one spahijske, ali ispod tih kula su često bile, ukopane u zemlji ili u prizemlju, tamnice, u koje su zatvarani krivci i osuđenici. I uz takve kule su bili odžaci.

Kule su skoro uvijek kvadratne osnove, a stranica tog kvadrata kreće se od 6 do 10 m, rijetko nešto više. Visine su većinom 11-20  m. Prema raspoloživim podacima, često je visina kule nešto veća od dvostruke dužine stranice osnovice.

Zidovi u prizemlju uvijek su nešto deblji od zidova na spratovima. (Kreševljaković, 1954, str. 71-72)

Kula ima približno kvadratičnu osnovu. Građena je od kamena na tri etaže, sa podrumom u suterenu. Najviši sprat je zasveden, kako kula ne bi bila zahvaćena vatrom. Na toj etaži su u zidovima puškarnice za odbranu. Unutar zidova nalazili su se svi elementi stambene kuće - niz plakara sa hamamdžikom, mutvakom (kuhinjom). Objekat je napušten. U sklopu ovog kompleksa nalazi se ostatak jednog objekta koji je vjerovatno služio kao prateći (servisni) objekat, koji je danas također napušten. Oko kule i odžaka je prostrano dvorište, opasano visokim zidom. U dvorištu su bili vjerovatno smješteni i drugi objekti što su činili ovaj kompleks, ali se nisu održali do danas. (Vilušić)

PRIRODNO NASLIJEĐE

Blagaj predstavlja bogato prirodno područje, raznolikog reljefa, morfološki zanimljivo, sa prijatnom mediteranskom klimom blagih zima. Na tom relativno malom prostoru, mogu se naći izrazito kraške forme sa strmim padinama (Blagajsko brdo-Stjepan-grad), ali i ravna ili blago zaravnjena dolinska ili priobalna područja. Rijeka Buna, kratkog toka, izražene bistrine i visoke kvalitete vode, stanište je velikog broja rijetkih i endemskih vrsta najvišeg svjetskog ranga (mekousna pastrmka, podustva, glavatica). Oko zidina blagajske utvrde, prolijetali su nekada i orlovi, izlazeći iz stijena iznad vrela. Prolazeći kroz čudesnu kasabu 1663. godine, Evlija Čelebija je ostao zadivljen prekrasnom prirodom; u Seyahatnami, on opisuje mjesto u kojem orlovi ne bježe od ljudi. S južne strane tvrđave, prostirale su se nekada i čitave šume stabala narova.  (Mujezinović, 2000, str. 56)

Specifičnost ovog područja predstavljaju raznovrsni fenomeni površinske i podzemne hidrografije. Najljepši primjer podzemnog kretanja vode u kršu je Vrelo Bune (u jednoj sekundi izvire oko trideset kubika vode). Ubraja se u jedno od najljepših i najvećih u Evropi. Ovo područje je poznato po raznovrsnoj flori i određenom broju endema. U nižim područjima zastupljene su zimzelene biljne vrste i listopadne šikare. Rijetke šume nalazimo na višim humovima i brdima. Na plodnim oraničnim površinama uspijevaju poljoprivredne kulture, specifične za mediteransku klimu.

Prema Nominaciji za listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine, pod nazivom Ambijentalna cjelina grada Blagaja, koju je izradio Zavod za zaštitu kulturnog, historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine, Vrelo Bune sa liticama je svrstano u geomorfološke spomenike prirode, a Vrelo Bune u hidrološke spomenike prirode.

a)       «Rezervat je područje u kojem je posebno izražen jedan ili više izvornih elemenata prirode (biljne ili životinjske vrste, njihove zajednice, reljef, vode), a prvenstveno je naučnog značaja i namjene.» Na području Blagaja, možemo definirati sljedeće rezervate:

§         geomorfološki rezervat prirode – kanjon Bunice u Malom polju;

§         hidrološki rezervat prirode – tok Bune i tok Bunice;

§         zoološki rezervat prirode – ornitološka područja oko Stjepan-grada, Vrelo Bune, Vrelo Bunice i kanjon Bunice u Malom polju. (Zavod za zaštitu kulturnog, historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine, 2000, str. 8).

b)       «Spomenik prirode je pojedinačni izvorni objekat ili dio žive ili nežive prirode (geomorfološka pojava, minerološka i peleontološka nalazišta, vrelo, slap, jezero, vodotok, rijeka ili lokacijom označeni primjer biljnog svijeta, prostorno mali botanički ili zoološki lokaliteti), značajni u naučnom, obrazovnom, kulturnom ili rekreativnom pogledu.» Na području Blagaja, možemo definirati sljedeće spomenike prirode:

§         geomorfološki spomenici prirode – Vrelo Bune sa liticama, Vrelo Bunice sa liticama, Zelena pećina, pećina Linčiji kuk, Pećina «Šavrljica»;

§         hidrološki spomenici prirode – Vrelo Bune, Vrelo Bunice i slapovi Bune (kaskade u Blagaju);

§         dendrološki spomenici prirode – nasadi u dvorištu tekije na Vrelu Bune, nasadi topole u ribogojilištu, šuma bora i čempresa na brdu oko Stjepan-grada, nasadi čempresa kod džamije u Blagaju, nasadi čempresa kod pravoslavne crkve u Blagaju, nasadi košćela u naselju Orah i ade pod šumom. (Zavod za zaštitu kulturnog, historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine, 2000, str. 9)

c)       «Značajni vidikovac je prirodni ili kulturni predjel veće estetske ili kulturno-historijske vrijednosti.» Na području Blagaja, možemo definirati sljedeće vidikovce:

§         Stjepan-grad;

§         Kosorska glavica;

§         Gorica u Malom polju.

d)       «Prirodne i historijske znamenitosti – područje ili određeni dio prirode, vezan uz značajni historijski ili legendarni događaj, odnosno značajniji spomenik kulture u okviru vegetacijskog kompleksa.» Na području Blagaja, možemo definirati sljedeće prirodne i historijske znamenitosti:

§         Vegetacijski kompleks sa Stjepan-gradom;

§         Zaštićeni kompleks Glavice. (Zavod za zaštitu kulturnog, historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine, 2000, str. 9)

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Na osnovi zakonske odredbe, a Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR BiH, broj: 05-359-1/66, od 12. marta 1966. godine u Sarajevu, lokalitet Tvrđava Stjepan-grad, stavljen je pod zaštitu države.

Na osnovi zakonske odredbe, a Rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR BiH, broj: 68/52, od 31. januara 1952. godine u Sarajevu, Turbe, Tekija i musafirhana u Blagaju stavljena je pod zaštitu države. Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH, broj: 02-658-3, od 18. aprila 1962. godine,  spomenik kulture Turbe, Tekija i musafirhana u Blagaju upisana je u Registar nepokretnih dobara.

Na osnovi zakonske odredbe, a Rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR BiH, broj: 761/57 od 30. aprila 1957. godine u Sarajevu, Careva džamija u Blagaju stavljena je pod zaštitu države. Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH, broj: 02-828-3, od 18. aprila 1962. godine, spomenik kulture Careva džamija u Blagaju upisana je u Registar nepokretnih spomenika kulture.

Rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti, od 17. juna 1950. godine, Karađoz-begov most je stavljen pod zaštitu države. Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH, od 18. aprila 1962. godine, Karađoz-begov most je upisan u Registar spomenika kulture.

Rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti, od 31. januara 1952. godine, Kolakovića kuća je stavljena pod zaštitu države. Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH, od 18. aprila 1962. godine, Kolakovića kuća je upisana u Registar spomenika kulture.

Vrelo Bune je zaštićeno Rješenjem Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture u Mostaru, broj 744/54, od 17. juna 1954. godine; R-13.

Prostornim planom Republike Bosne i Hercegovine do 2002. godine, Urbano-ruralna-cjelina(3) Blagaj je evidentirana i valorizirana kao spomenik I kategorije (nacionalni značaj). Urbano-ruralna cjelina Blagaj podrazumijevala je prostor sa objektima: džamija, tekija, hamam, stambene zgrade, most.          

Prostornim planom Republike Bosne i Hercegovine do 2002. godine, utvrda Blagaj kod Mostara  je evidentirana i valorizirana kao spomenik I kategorije.

Prostornim planom Republike Bosne i Hercegovine do 2002. godine, Careva džamija, Tekija na Vrelu Bune, Karađoz-begov most su evidentirani i valorizirani kao spomenici I kategorije.

Prostornim planom Republike Bosne i Hercegovine do 2002. godine, Hamam u Blagaju, Velagića kompleks i Kolakovića kuća su evidentirani i valorizirani kao spomenici II kategorije (regionalni značaj).

Na Privremenoj listi nacionalnih spomenika Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, nalaze se sljedeća dobra:

• pod rednim brojem 413, Mostar – Blagaj – Tvrđava Stjepan-grad,
• pod rednim brojem 414, Mostar – Blagaj – Ostaci Kolakovića kuće, proglašeni 22-23. septembra 1999. godine,
• pod rednim brojem 415, Mostar - Blagaj  - Tekija, proglašena 30. juna 1998. godine,
• pod rednim brojem 416, Mostar - Blagaj – Karađoz-begov most, proglašen na 11. sjednici Komisije 1999. godine,
• pod rednim brojem 417, Mostar - Blagaj – Lekina ćuprija, proglašena na 11. sjednici Komisije 1999. godine,
• pod rednim brojem 418, Mostar - Blagaj – Musafirhana, proglašena 22-23. septembra 1999. godine,
• pod rednim brojem 419, Mostar - Blagaj - Ostaci Karađoz-begovog hamama, proglašeni  22-23. septembra 1999. godine,
• pod rednim brojem 420, Mostar - Blagaj – Velagićevina, proglašena 22-23. septembra 1999. godine.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je, do sada, sljedeće odluke o proglašenju dobara nacionalnim spomenicima:

• Historijsko područje – Stari grad Blagaj u Blagaju kraj Mostara, broj 06-6-1029/03-5, proglašena na 11. sjednici, održanoj 6-11. decembra 2003. godine,
• Historijska građevina – Karađoz-begov hamam u Blagaju kraj Mostara, broj 08.1-6-1029/03-6, proglašena na 11. sjednici, održanoj 6-11. decembra 2003. godine,
• Historijska građevina – Karađoz-begov most u Blagaju na Buni, broj 08.1-6-1029/03-7, proglašena na 11. sjednici, održanoj 6-11. decembra 2003. godine,
• Prirodno-graditeljska cjelina – Tekija u Blagaju na Buni, broj 06-6-1029/03-8, proglašena na 11. sjednici, održanoj 6-11. decembra 2003. godine,
• Graditeljska cjelina - Careva džamija ili Sultan Sulejmanova džamija u Blagaju, broj 06-6-586/03-3, proglašena na 12. sjednici, održanoj 20-26. januara 2004. godine,
• Mjesto i ostaci graditeljske cjeline - Kolakovića kuća u Blagaju, broj 09-2-1029/03-10, proglašena na 12. sjednici, održanoj 20-26. januara 2004. godine,
• Prirodno-graditeljska cjelina stambenog kompleksa porodice Velagić u Blagaju kod Mostara, broj 06.2-02-716/03-7, proglašena na 15. sjednici, održanoj 6-10. jula 2004. godine.         

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

• 1851. godine - Omer-paša Latas je naredio izvršenje prve obnove graditeljske cjeline Tekije, turbeta i musarfihane;
• 1952. godine - Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture NR BiH pristupio je restauraciji turbeta i musafirhane blagajske tekije;      
• 1950. godine - Džemal Čelić je vršio snimanje Kolakovića kuće;
• 1954. godine - na objektu Kolakovića kuće je popravljena krovna konstrukcija i pretresen krov, te izvršena izmjena nekih greda;
• 1984/1985. godine - Gordana Vilušić je vršila istraživanja i snimanja Kolakovića kuće i stambenog kompleksa Velagićevine;
• 1989. godine - za potrebe svoje doktorske disertacije, arhitekta Amir Pašić je vršio istraživanje Velagića i Kolakovića kuće;
• nakon 1995. godine – nakon ratnih razaranja u više navrata su vršeni radovi na rekonstrukciji i opravci objekata unutar historijskog jezgra;
• u periodu 2002-2005. godina, stručnjaci Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika su u okviru priprema prijedloga odluka za proglašenje spomenika sa područja Blagaja vršili tehnička snimanja i istraživačke radove na sljedećim objektima: Čaršijska džamija, Kolakovića kuća, Tekija, Stambeni kompleks Velagićevina, Karađoz-begov hamam i most i Stjepan-grad.

5. Sadašnje stanje dobra

Historijsko jezgro Blagaja nalazi se na listi ugroženih spomenika Bosne i Hercegovine. Trenutno stanje objekata graditeljskog naslijeđa unutar historijskog jezgra je takvo da zahtijevaju aktivnu zaštitu i restituciju uz privođenje određenoj funkciji. Navedene intervencije se odnose kako na pojedinačne tako i na objekte unutar ansambala.

Trenutno stanje pojedinačnih objekata spomeničke vrijednosti unutar historijskog područja je sljedeće:

• Stambeni kompleks Velagićevina je, iako sačuvan u svom izvornom obliku, u relativno lošem stanju, usljed neodržavanja i nezakonite gradnje novog stambenog objekta i ugostiteljskog objekta sa ribogojilištem u njegovoj neposrednoj blizini. Ovi objekti narušavaju ambijentalne vrijednosti spomenika, a ribogojilište «Norfish» predstavlja potencijalni zagađivač prirodnog okruženja, a posebno rijeke Bune;
• od stambenog kompleksa Kolakovića djelimično su se sačuvali samo kameni vanjski zidovi objekta, koji su prekriveni rastinjem; unutar objekta je nabacana zemlja i smeće, tako da ometaju pristup objektu;
• objekat Careve džamije je u građevinski dobrom stanju. Zgrada mekteba je bila u ruševnom stanju, tako da su izvršeni radovi na njenoj rehabilitaciji. Nišani u haremu džamije se nalaze u lošem stanju;
• od objekta Karađoz-begovog hamama djelimično su se sačuvali samo zidovi pojedinih prostorija i dio kupole nad šadrvanom. Svi zidovi su prekriveni rastinjem. Pristup unutar objekta nije moguć, s obzirom na nanose zemlje pomiješane sa rastinjem i obrušene dijelove objekta; 
• Karađoz-begov most je u upotrebi i u građevinski je dobrom stanju;
• Stjepan-grad je u cjelini u lošem stanju. Na pojedinim mjestima došlo je do primjetnog osipanja zidnog platna i pomjeranja unutrašnjih zidova. Mjestimično je probijen istočni zid. Također je džamija pregrađena suhozidima. Preostali nišani u groblju ispod grada su oštećeni, polomljeni i uglavnom pomjereni sa grobova;
• Graditeljska cjelina - turbe sa musafirhanom blagajske tekije je u građevinski dobrom stanju. Osim za sakralnu namjenu, musafirhana se danas koristi i kao ugostiteljski objekat sa prodajom suvenira. Mlinica, koja se nalazi na desnoj strani rijeke, je u dobrom stanju, i sada služi za prodaju suvenira, dok su od mlinice na lijevoj strani rijeke ostali samo ostaci kamenih zidova. Cjelina je ugrožena izgradnjom pješačkog mosta preko Bune i ugostiteljskog objekta na lijevoj obali u neposrednoj blizini Vrela Bune, čime je narušeno jedinstvo graditeljske cjeline i njena autohtonost.
• Objekat Crkve sv. Vasilija Ostroškog je oštećen uslijed ratnih djelovanja.
• Znatan dio stambenih i javnih objekata na prostorima uz čaršiju, hamam i Karađoz-begovu ćupriju izgubio je elemente ambijentalne vrijednosti zbog nekontrolirane i neplanske izgradnje i drugih neodgovarajućih intervencija novijeg vremena.
• Na kontaktnom području historijskog jezgra negativno se odražava proces migracije seoskog stanovništva (Behmenovina, Batlaci, Pašinovci, Šehovina i dio Harmana) praćen neplanskom izgradnjom u pravilu tipskih objekata u neskladu sa tradicionalnim karakteristikama naselja Blagaj kao cjeline.

III – ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterije za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom («Službeni glasnik BiH», broj 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:

A) Vremensko određenje

B) Historijska vrijednost

D) Čitljivost

iv.         Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru

v.          Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom razdoblju

E) Simbolička vrijednost

iii.         Tradicionalna vrijednost

v.          Značaj za identitet skupine ljudi

F) Ambijentalna vrijednost

i.          Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline

iii.         Objekat ili skupina objekata je dio cjeline ili područja

G) Izvornost

v.          Položaj i smještaj u prostoru

vi          Duh i osjećanja

H) Jedinstvenost i reprezentativnost

i.          Jedinstven ili rijedak primjerak određenog tipa ili stila

Sastavni dio ove odluke su:

-          kopije katastarskih planova,

-          z.k. izvadak,  posjedovni list,

-          fotodokumentacija,

-          grafički prilozi.

Korištena literatura

1891.    Karl Pec, Mostar i njegov kulturni krug, Lajpcig, 1891.

1937.    Karanović, Milan, Duborezna soba u jednoj hercegovačkoj kuli, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, XLIX, Prva sveska, Sarajevo, 1937, 93-103.

1940.    Dinić J. M., Zemlje Hercega Sv. Save, Glas srpske akademije nauka, broj LXXXII, Beograd, 1940.

1940.    Mehmed Mujezinović, Mjesto života, Glas srpske kraljevske akademije, Beograd, 1940.

1953.    Bejtić, Alija, Spomenici osmanlijske arhitekture u Bosni i Hercegovini, Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, III-IV, 1952-1953, Veselin Masleša, Sarajevo, 1953.

1954.    Kreševljaković, Hamdija, Stari hercegovački gradovi, Naše starine, II, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1954.

1954.    Kreševljaković, Hamdija, Kule i odžaci u Bosni i Hercegovini, Naše starine, II, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1954.

1957.    Vego, Marko, Naselja srednjevjekovne bosanske države, Sarajevo, 1957.

1969.    Čelić, Džemal i Mujezinović, Mehmed, Stari mostovi u Bosni i Hercegovini, Veselin Masleša, Sarajevo, 1969.

1971.    Hamdija Kreševljaković, Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini 1463-1871, Izabrana djela, II, Sarajevo, 1971.

1972.    Četvrt stoljeća službe zaštite spomenika kulture i prirode u Bosni i Hercegovini, Naše starine, XIII, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1972.

1976.    Hivzija Hasandedić, Glasnik vrhovnog islamskog starješinstva u SFRJ, Sarajevo, 1976.

1977.    Gojko Grčić, Istorijski osvrt na tendencije razvoja do 1941. godine, Most, broj 12-13, Mostar, 1977.

1980.    Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu, Prostorni plan Bosne i Hercegovine; Faza «B» - valorizacija prirodne i kulturno-historijske vrijednosti, Sarajevo, 1980.

1984.    Ivanka Ribarević Nikolić, Ikone pravoslavne crkve u Blagaju kod Mostara, Hercegovina, broj 4, Mostar, 1984.

1989.    Pašić, Amir, Prilog proučavanja islamskog stambenog graditeljstva u Jugoslaviji na primjeru Mostara, Koliko je stara stambena arhitektura Mostara autohtona pojava, doktorska disertacija, Zagreb, 1989.

1990.  Vilušić, Gordana, Zaštita i revitalizacija naselja Blagaj kod Mostara, neobjavljeni magistarski rad, Sarajevo

1991.    Kreševljaković, Hamdija, Izabrana djela, II – Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini (1463-1878), Veselin Masleša, Sarajevo, 1991.

1991.    Kreševljaković, Hamdija, Izabrana djela, III – banje, vodovodi, hanovi i karavansaraji, Veselin Masleša, Sarajevo, 1991.

1996.    Čelebi, Evlija, Putopis – odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo-Publishing, Sarajevo, 1996.

1998.    Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga III, Sarajevo-Publishing,  Sarajevo, 1998.

1998.    Hadžibegović, Ilijas, Traganje za modernom naronom, Hercegovina, broj 10, Mostar, 1998.

1999.    Kasumović, Ismet, Školstvo i obrazovanje u bosanskom ejaletu za vrijeme osmanske uprave, Islamski kulturni centar, Mostar, 1999.

2000.    Ayverdi dr. Ekrem Hakki, Avrupa'da Osmanli Mimari Eserlera Yugoslavya, II, 3. kitab, Istanbul, 2000.

2000.    Hasandedić, Hivzija, Mostarski vakifi i njihovi vakufi, Medžlis Islamske zajednice Mostar, Mostar, 2000.  

2000.    Mujezinović, Nermina, Blagaj kod Mostara, Hercegovina, broj 11-12, Mostar, 2000.

2000. Zavod za zaštitu kulturnog, historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine, Nominacija na listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine, Ambijentalna cjelina Blagaj, Sarajevo, 2000. godina

Poljarević, Alija, Počitelj

Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine, Centar za naslijeđe, Tradicionalni detalji sa objekata kulturno-historijskog naslijeđa u Bosni i Hercegovini

(1) Autor tvrdnje o jedinstvenoj prirodnoj i urbano-ruralnoj cjelini je prof. Husref Redžić.

(2) Po definiciji preuzetoj iz Prostornog plana Bosne i Hercegovine; Faza «B» - valorizacija prirodne i kulturno-historijske vrijednosti, Sarajevo, 1980, urbano-ruralne cjeline „obuhvaćaju cjeline više urbanog, a manje ruralnog karaktera. To su cjeline, koje su u doba svoga procvata bile urbanog karaktera i predstavljale značajne kulturno-historijske centre. U današnjim društveno-ekonomskim uvjetima su ostale po strani i preuzele jednu novu ulogu, koja utječe na njihovu degradaciju i stalno propadanje.“ (str. 58. n.d.)

(3) Po definiciji preuzetoj iz Prostornog plana Bosne i Hercegovine; Faza «B» - valorizacija prirodne i kulturno-historijske vrijednosti, Sarajevo, 1980, urbano-ruralne cjeline „obuhvaćaju cjeline više urbanog, a manje ruralnog karaktera. To su cjeline, koje su u doba svoga procvata bile urbanog karaktera i predstavljale značajne kulturno-historijske centre. U današnjim društveno-ekonomskim uvjetima su ostale po strani i preuzele jednu novu ulogu, koja utječe na njihovu degradaciju i stalno propadanje.“ ( str. 58. n.d.)