Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno "Službenom glasniku BiH", broj 99/06.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 3. do 9. maja 2005. godine donijela je
O D L U K U
I
Graditeljska cjelina – pravoslavna crkva Sv. Save u Blažuju zajedno sa grobljem proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata k.č. broj 117, posjedovni list broj 339, k.o. Vrelo Bosne, Opština Ilidža, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH” br. 2/02, 27/02 i 6/04).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, prezentaciju i rehabilitaciju nacionalnog spomenika.
Vlada Federacije dužna je da obezbijedi sredstva za izradu i sprovođenje potrebne tehničke dokumentacije za rehabilitaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuje se:
I zona zaštite obuhvata k.č. broj 117. U sklopu te zone utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:
- dozvoljeni su samo istraživački radovi, radovi na konzervaciji i restauraciji, konstruktivnoj sanaciji i radovi čiji je cilj prezentacija nacionalnog spomenika uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručni nadzor nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine.
II zona zaštite obuhvata pojas dužine 100 metara i širine oko 30 metara istočno od k.č. broj 117, odnosno sjeverno od starog magistralnog puta Ilidža-Blažuj. U sklopu te zone zabranjuje se izgradnja industrijskih, poljoprivrednih, infrastrukturnih, pomoćnih i ostalih objekata.
IV
Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.
V
Svako a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.
VI
Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine, opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).
VIII
Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
IX
Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.
Broj: 06.1-02-73/03-5
3. maj 2005. godine
Sarajevo
Predsjedavajuća Komisije
Ljiljana Ševo
O b r a z l o ž e n j e
I – UVOD
Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2 stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02) sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje, i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.
U skladu sa odredbama zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U toku vođenja postupka izvršen je uvid u:
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama i radovima na dobru itd.
- uvid u sadašnje stanje objekta,
- kopiju katastarskog plana,
- istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u okviru ove odluke.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Pravoslavna crkva sv. Save u Blažuju, zajedno sa grobljem, nalazi se u ravničarskom dijelu Sarajevskog polja u Plandištu(1), lokalitetu na zapadnom izlazu iz Sarajeva, udaljenom oko 1.500 metara sjeverno od izvorišta rijeke Bosne, odnosno oko 1.500 metara jugoistočno od Blažuja.
Prostor na kom je izgrađen objekat crkve sa istočne strane omeđen je starim magistralnim putem Ilidža-Blažuj, a sa zapadne strane Ulicom Plandište. Teren na kom je izgrađena crkva nalazi se na nadmorskoj visini od otprilike 490 metara.
Stambeni individualni objekti koji se nalaze u kontaktnoj zoni nacionalnog spomenika, kao i objekti koji su izgrađeni uz navedene ulice su spratnosti prizemlje+sprat (+potkrovlje).
Istorijski podaci
Na području Ilidže nema sačuvanih ostataka objekata crkvene arhitekture koji su se upotrebljavali u vrijeme Osmanskog carstva a koji bi pripadali Crkvi bosanskoj ili katoličkoj ili pravoslavnoj crkvi, a nalazi ranosrednjovjekovnih crkava u Vrucima i Rogačićima predstavljaju ostatke crkava porušenih najkasnije u 13. ili 14. vijeku(2).
U jugoistočnom području Sarajevskog polja, u blizini sela Grlica i Krupac, postoje dva pravoslavna groblja, kao i dva mlađa pravoslavna groblja, uz crkvu Sv. Save u Blažuju i uz katoličko groblje na Stupu(3).
Zanimljivi podaci i dokumenti koji potiču iz vremena austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini a odnose se na izgradnju pravoslavne crkve u Blažuju pronađeni su u Arhivu Bosne i Hercegovine u Sarajevu.
Iz zapisnika sačinjenog 1. decembra 1893. godine u Kotarskom uredu u Sarajevu(4), koji su potpisali kotarski predsjednik Damjan Rašeta i kancelista Jacob Reich, s jedne strane, i predsjednik Srpske pravoslavne crkvene opštine u Blažuju, paroh Stevo Trifković, članovi Crkvene opštine Jovo Špirić, Jovo Grgić, Ačum Kešelj, Risto Mitrić i knezovi-predstavnici pojedinih mahala Risto Mrkaja, Nedeljko Lemez, Jovo Šoja, Mićo Jokić, Vasilj Pejić, Nikola Karabatak, Lazo Čović, Ilija Grabovac, Miloš Tolja, Stevan Dursum, Stevo Čović, saznajemo da se raspravljalo o problematici izgradnje crkve u Blažuju i da su knezovi mahala izrazili spremnost lokalnog stanovništva da učestvuje kao radna snaga u izgradnji crkve. Iz navedenog dokumenta citiramo:
- «Mi potpisani Džematbaši i Knezovi očitujemo ovime dragovoljno i pravomoćno u ime svoje i naroda, da ćemo za gradnju naše crkve u Blažuju, dostaviti besplatno sve one radne sile koje su u priloženom iskazu upisane isto tako radnika po potrebi gradnje. Isto tako se obvezujemo ako bi više radnih sila iz potrebe bilo i iste besplatno dostaviti-Građevni materijal kao japiju, kamen, kreč i ...., hoćemo bezplatno na lice građevnog mjesta ilovači, izravnjivanje ..... japije, vadjenje kamena i ..... te palenje kreča neprimamo na se, jer će se to za novac raditi »,
- «Dobrovoljne priloge upisane u priloženom iskazu položićemo odmah čim se započne građevni materijal za crkvu nabavljati»,
- «Mi želimo da se crkva na svaki način po predloženom nacrtu sagradi jer razmjere iste odgovaraju broju naroda koji isti će pohoditi, i isto tako imademo ..... nadu, da ćemo sa u zapisniku ......... naznačenim sredstvima kao i pripomoći vis. zem. vlade i gosp. Mitropolita crkva može dovršiti. U protivnom slučaju, tj. ako bi se manja crkva pravila, nebi narod upisanih priloga pridonio, niti radom gradnji crkve pomogao.»
Čitajući Ručnu knjižicu o prihodima i rashodima Blažujske srpske pravoslavne opštine prilikom pribavljanja materijala za crkvu(5), sačinjenu 21. jula 1894. godine u Blažuju, saznajemo dragocjene podatke o prikupljanju neophodnih novčanih sredstava za izgradnju crkve:
- «Ostalo je čisti novaca darovanih od sv. Sinoda(6) za gradnju crkve u Blažuju u gotovom novcu 1.072, 82 forinti»,
- «Godine 1892/93 preostalo je preko proračunske svote i školski troškova od prihoda fonda i uračunato je u prvu ratu kao otplata što fond crkvi duguje 450 forinti»,
- «Primljeno je od Sarajevsko srpske opštine od povraćene prenosive pristojbe koja je za kupovanje od S. Besarovića plaćena i u polovicu oslobođena 152,50 forinti»,
- «Naplaćeno je interesa na taj novac od Bosanske banke do nove 1894 godine 38,38 forinti»,
- «Dana……primljeno od poreznog ureda u Sarajevu povraćene prenosne pristojbe koja je plaćena na kupljeno zemljište od Fadilpašića 12 forinti»,
- «Mići Zeljaji uzeto od kirije za polovicu opštinske kuće preko Sarajevske opštine 238 forinti»,
- «Uzeto interesa za novac od I. J....... do 30. jula 18,23 forinti»,
- «Uzeto iz Banke zajma na ime popa Steve uz garanciju Mihajlovića 145,90 forinti»,
- «Pozajmljeno od Ilije Jokanovića 100 forinti»,
- «Pozajmljeno od Mitrića Riste 95 forinti»,
- «Pozajmljeno od Ilije Čuka iz Sarajeva 50 forinti»,
- «Uzeto od tabora crkve 10 forinti.»
Prema ovim podacima, 1894. godine ukupno su bile prikupljene 2.382,83 forinte za izgradnju crkve. Lista stavki rashoda istog dokumenta je mnogo duža, plaćanja su se odnosila na razne radove, usluge i materijal, a ukupan zbir rashoda je bio 2.381,39 forinti.
U Arhivi Bosne i Hercegovine u Sarajevu pronađen je i Troškovnik za srpsko- pravoslavnu crkvu u Sarajevu(7), urađen u decembru 1892. godine u Sarajevu, koji je potpisao izvjesni Mališević. Ovaj troškovnik, opisane prema stavkama, sadrži sve radove, količine radova, pojedinačne i ukupne cijene i iskazan sveukupan iznos koštanja izgradnje crkve od 24.967,15 forinti. Ispod iskazane ukupne cijene koštanja dodata je sljedeća rečenica: « Ako bi se odlučilo da ta crkva nikada nedobije svodova, već da stropovi osnovani prednjaci ostanu, onda bi se debljina zidova mogla za 0,45 m umanjiti što bi 2.323 for. 40% zati....nje dalo.» Ova rečenica ukazuje na mogući zaključak da, u momentu sastavljanja troškovnika, za gradnju crkve nisu bila obezbijeđena sva sredstva. Naime, to postaje jasno kada se postavi hronološki slijed događaja, te prostudiraju podaci navedeni u dokumentima:
- Troškovnik iz 1892. godine;
- Ručna knjižica o prihodima i rashodima Blažujske srpske pravoslavne opštine prilikom pribavljanja materijala za crkvu od 21. jula 1894. godine;
- arhitekta August Butcha potpisuje crteže projekta crkve u Blažuju 4. juna 1896. godine;
- kupoprodajni ugovor o kupovini zemljišta datiran je 8. aprila 1897. godine;
- podaci iz zemljišnog izvoda izdatog 25. maja 1898. godine koji dokumentuju datum kada je nepokretnost (označena kao oranica Velika njiva) uknjižena u korist Srbsko pravoslavne crkvene školske opštine u Blažuju. Dakle, objekat crkve još uvijek nije izgrađen jer se ne pominje u zemljišnom listu;
- podaci iz zapisnika, sačinjenog 17. juna 1908. godine, o iskazu sveštenika Riste Jokanovića okružnoj oblasti u Sarajevu(8) daju nekoliko dragocjenih podataka:
«...Ja sam zatekao gosp. Plentaja kao vladina komesara blažujske općine, da je iz novaca zaklade(9) sagradio han u godini 1897 po želji naroda i taj han nosi danas 400 for. godišnje. Ova svota služi za pokriće troškova oko uzdržavanja škole. Manjak se nadomiruje iz crkvenog prihoda. Cijenim da danas ta zaklada iznaša 20.000 K.,...»; «Sjećam se, da je god. 1895 mene poslao g. Plentaj s pismom Gliši Jeftanoviću koji je meni uručio 15.000 for.-taj novac sam ja uložio u zemaljsku banku a knjižicu dao sam na pohranu kot. predstojniku Plentaju.-"
- Zemaljska vlada na predlog kotarskog ureda u proljeće 1899. godine daje 2.000 forinti za ikonostas crkve.
Veoma je zanimljiva koincidencija pojedinačnih stavki navedenih u pomenutom Troškovniku iz 1892. godine, iskazanih kroz opise radova, sa datim debljinama temelja, zidova crkve i opisanim dimenzijama ostalih konstruktivnih elemenata crkve sa dimenzijama konstruktivnih elemenata crkve datim u projektu arhitekte Augusta Butscha (Buča), koji je urađen četiri godine poslije Troškovnika, 1896. godine, prema kom je izvedena crkva u Blažuju.
Osim toga, iz pisma(10) vladinog povjerenika za vođenje poslova Srpsko-pravoslavne crkvene školske opštine u Sarajevu, upućenog 25. februara 1898. godine Slavnom kotarskom uredu u Sarajevu, saznajemo da je za potrebe izgradnje crkve u Blažuju mitropolit Nikolajević bio ostavio legat u iznosu od 4.000 forinti.
Na osnovu zemljišnog izvoda broj 881, izdatog 25. maja 1898. godine, evidentno je da je k.č. broj 382/2, k.o. Dol Butmir, broj zemljišnog uloška 334, nepokretnost označena kao oranica Velika njiva, površine 5 dunuma, uknjižena u korist Srbsko pravoslavne crkvene školske opštine u Blažuju, a na osnovu kupoprodajnog ugovora od 8. aprila 1897. godine i diobnog nacrta(11).
U šematizmu Dabro-bosanske eparhije za crkvu u Blažuju navodi se sljedeće:
- na Petrovdan 1896. godine položen kamen temeljac,
- 21. septembra (po starom kalendaru) 1897. godine hram je osveštan,
- 08.02.1896. umro Djordje Nikolajević, tadašnji dabro-bosanski mitropolit,
- po njegovoj želji(12) da se sahrani u crkvu u Blažuju njegovi zemni ostaci prenijeti su iz Koševskog groblja u blažujsku crkvu 1898. godine.
2. Opis dobra
Pravoslavna crkva sv. Save u Blažuju je urađena prema projektu arhitekte Augusta Butscha (Buča)(13), čiji je stvaralački opus u Bosni obilježen projektovanjem i izgradnjom Gradske tržnice u Sarajevu, kao i nekoliko vila u aleji na Ilidži.
Svojom podužnom osovinom crkva je orijentisana u pravcu istok (apsida) – zapad (ulaz), koji pokazuje otklon od otprilike 2 stepena prema pravcu sjeveroistok-jugozapad(14). Osnova crkve ima oblik slobodnog grčkog krsta. U presjecištu krakova, iznad centralnog prostora crkve, izgrađena je kupola na tamburu, a rastojanje od kote poda do tjemena kupole iznosi oko 18,75 metara. Unutrašnji dijametar kupole je 7,30 m, zidovi tambura kupole imaju debljinu 75 cm, a visina tambura iznosi oko 2,60 metara.
Gabaritne spoljne mjere crkve iznose: mjereno po osovini istok-zapad 4,30+18,60+2,60 metara, odnosno mjereno po osovini sjever-jug 17,80 metara. Zasvedena apsida, na istočnoj strani, u tlocrtu ima oblik polukruga dijametra 4,00 m, a u osovini spoljnog zida zapadne fasade prislonjen je zvonik tlocrtne osnove 4,45 x 4,30 metra i visine, mjereno od kote tla do vrha lukovice zvonika, od otprilike 28,80 metara.
Kada se navode podaci o zvoniku, važno je istaći da je prilikom gradnje crkve došlo do odstupanja od izgleda zvonika predviđenog projektom. On je izveden bez lanterne lukovice, tako da je ukupna visina crkve manja od projektovane za otprilike 3,00 metra.
U funkcionalnom smislu crkva je podijeljena na: prostor priprate koji ima dubinu 4 metra i širinu 6,70 metara, prostor naosa, pravougaonog oblika, dimenzija 6,70x16,30 metara, oltarski prostor pravougaonog oblika dimenzija 4x6,70 metara sa proskomidijom, đakonikonom, časnom trpezom i apsidom, te prostor za hor na galeriji dimenzija 4x6,70 m preko kog se pristupa stepeništu crkvenog zvonika. Tri pristupna kamena stepenika denivelišu oltarski prostor od naosa u visinu za +45-50 cm. Od oltarskog prostora naos je odvojen drvenim ikonostasom.
Drvenim hrastovim stepeništem, smještenim u južnom dijelu priprate, pristupa se galerijskoj etaži, koja ima istu dubinu kao i priprata. Galerija horske etaže, preko grede podvlake, oslanja se na dva stuba kvadratičnog presjeka, dimenzija 45x45 cm, postavljena na međurazmaku od 1,84 m. Sa galerije se ulazi na prvu etažu crkvenog zvonika, na koti otprilike +4,35 metara(15). Jednokrakim strmim drvenim stepeništem sa gazištima od drvenih fosni se penje do posljednje drvene platforme zvonika. U prostoru posljednje etaže zvonika, u visini prozora zvonika, na čeličnoj nosivoj konstrukciji(16) od valjanih profila, učepljenoj u zidove zvonika, obješena su tri zvona.
U konstruktivnom smislu traveji krakova grčkog krsta zasvedeni su bačvastim svodovima koji su u zoni zidova naglašeni pilastrima, a u zoni podgleda svoda lučnim ojačanjima konstrukcije svoda i čija visina, mjerena od kote poda do tjemena svoda, iznosi oko 10,20 m.
Iznad bačvastih svodova izvedena je drvena konstrukcija, u kombinaciji dvostruke kose stolice i razupore, dvostrešnog krovišta pokrivenog bakarnim limom, a iznad kupole izvedena je drvena potkonstrukcija drvenih remenata poduprtih kosnicima i raspinjačama sa bakrenim limom na površinskoj drvenoj oplati kupole.
Podovi priprate, molitvenog i oltarskog prostora prizemlja izvedeni su sa završnom obradom od kamenih ploča, a pod horske galerije i podnica zvonika od drveta.
Nosivi zidovi crkve su debeli 105 cm, nenosivi zidovi crkve 60 cm, zidani su pečenom ciglom, a malterisani sa unutrašnje i spoljne strane, kao i zidovi crkvenog zvonika.
Prozorski otvori za osvjetljavanje unutrašnjeg prostora crkve imaju polukružne završetke, a prodori svih prozorskih otvora kroz tijelo zidova u kojima se nalaze imaju konične forme radi što boljeg osvjetljenja unutrašnjosti crkve. Dimenzije(17) prozora su sljedeće: na istočnom i zapadnom kraku 90 x 215 cm, na apsidi 80 x 215 cm, na sjevernom i južnom kraku bočni prozori su 105 x 260 cm, a centralni 155 x 360 cm. U tamburu kupole ima dvanaest prozora čije su dimenzije 90 x 220 cm.
Crkva ima dva ulaza, glavni u osovini zapadne fasade, te pomoćni u osovini sjevernog fasadnog zida, a svaki je riješen dvokrilnim hrastovim vratima.
Likovno rješenje crkve, kao i obrada detalja ukazuju na neovardarski (neovizantijski) uticaj. Fasada crkve je raščlanjena lizenama koje završavaju naglašenim arkadnim frizovima, što je odlika raške arhitekture. Horizontalnim vijencima plitke profilacije raščlanjene su fasade po vertikali u nivou: horske etaže, prelaza sa kvadratične na osmougaonu osnovu ispod tambura kupole, obodnog vijenca kupole, te crkvenog zvonika u visini horske galerije, zatim, u visini završne podnice zvonika, kao i u visini oboda lukovice zvonika.
O POKRETNOM NASLJEĐU
Ikonostas crkve Sv. Save u Blažuju izrađen je tokom dvadesetih godina XX vijeka. Rad je nepoznatog umjetnika.
Ram ikonostasa je izrađen od drveta na kom su pričvršćene ikone, slike na platnu sa različitim scenama. U kompozicionom pogledu raspored ikona na ikonostasnoj pregradi može da se podijeli na pet horizontalnih cjelina:
- Horizontalna cjelina posmatrana u pravcu S→J
1. Arhanđeo Gavrilo
2. Sv. Nikola Čudotvorac
3. Bogorodica sa Hristom
4. Carske dveri sa scenom Blagovijesti
5. Hristos Pantokrator
6. Sv. Sava Srpski
7. Arhanđeo Mihajlo
- Horizontalna cjelina posmatrana u pravcu S→J
1. scena Hristovog rođenja
2. Vaznesenje Hristovo
3. Tajna večera
4. Sv. trojica
5. Hristovo krštenje
- Horizontalna cjelina posmatrana u pravcu S→J
U horizontalnom nizu predstavljeno je dvanaest apostola.
- Horizontalna cjelina posmatrana u pravcu S→J
U horizontalnom nizu na osmougaonim platnima predstavljena je sveta loza Nemanjića.
- Horizontalna cjelina posmatrana u pravcu S→J
Centralni prostor zauzima ikona sa scenom Hristovog Vaskrsenja. Pored nje, sa lijeve i desne strane, u donjim uglovima postavljene su po dvije osmougaone slike sa likovima anđela čuvara.
Crkveno dvorište je ograđeno ogradom od čeličnih cjevastih profila, postavljenom na betonskom temeljnom zidu. Na krajnjem sjevernom dijelu crkvenog dvorišta, uz samu ogradu, izgrađen je manji pomoćni objekat od čvrstog materijala u kom su smješteni sanitarni čvor i pomoćne prostorije. Prilaz crkvi je uređen i osvijetljen, te popločan prefabrikovanim betonskim pločama sa površinskom teksturom od kulira. U krajnjem sjeveroistočnom dijelu crkvenog dvorišta nalaze se tri grobna mjesta (sahranjeni su Vasilj Ć. Tunguz, protojerej, 1913-1971; .......Simić(18)), a desno od ulaznih vratnica u crkveno dvorište, u njegovom zapadnom dijelu, nalaze se dvije grobnice.
U prvoj je sahranjeno 14 parohijana strijeljanih 1914. godine. Na nadgrobnoj ploči spomenika je uklesano:
RISTO BOJOVIĆ
NIKOLA KNEŽEVIĆ
VUČINA KNEŽEVIĆ
JOVO VLAČIŠ
UROŠ PANDUROVIĆ
JOVO ČAMUR
PERO KULINA
KOSTA TUŠEVLjAK
MARKO TUŠEVLjAK
SAVA TUŠEVLjAK
GAVRO TUŠEVLjAK
ĐORĐO TUŠEVLjAK
MITAR TUŠEVLjAK
ZA OTADžBINU I SLOBODU
POLOŽIŠE ŽIVOTE -
SLAVA IM!
U drugoj je sahranjeno 26 parohijana strijeljanih 1941. godine. Na nadgrobnoj ploči spomenika je uklesano:
AČIMOVIĆ ĐORĐE
BERJAN JOVICA
VELIMIR NIKOLA
VUJEVIĆ PERO
GRGIĆ NEDO
GRGIĆ STANKO
KAPETINA BOŽO
KAPOR LAZAR
KAPOR MIRKO
KAPOR LjUBO
KAPOR BOŽO
KULjANIN BOŽO
MEDIĆ ĐORĐO
PEJIĆ MILAN
RADOJEVIĆ GRUJO
JEREJ SPAHIĆ RELjA(19)
TERZIŠ SAVA
ČOVIĆ KOSTA
ČOVIĆ MILE
ČOVIĆ MIRKO
ŠTAKA JEFTAN
ŠTAKA BOŠKO
ŠTAKA MAKSIM
ŠTAKA RISTO
ŠTAKA MILAN
NEKA JE VJEČNA SLAVA
PALIM DRUGOVIMA
OVAJ SPOMENIK PODIŽU
ORGANIZACIJE SAVEZA BORACA
NOR-A BLAŽUJA ILIDžE I PORODICE
7 AVGUST 1955 GODINE
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Dobro nije bilo stavljeno pod zaštitu države, niti upisano u Registar nepokretnih spomenika kulture Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NRBiH iz Sarajeva (ni Zavoda za zaštitu spomenika kulture NRBiH iz Sarajeva), niti je ovo dobro bilo evidentirano Prostornim planom Bosne i Hercegovine iz 1980. godine kao kulturno-istorijsko dobro.
Na listi Zaštićenih spomenika i prirodnih dobara Kantonalnog zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo dobro se nalazi na listi prethodno zaštićenih spomenika kulture.
Sveštenik Zoran Jerinić 29. aprila 2004. godine podnio je peticiju za proglašenje crkve Sv. Save u Blažuju nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine, te shodno odredbama člana 5 stav 3 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini: «Tokom perioda od jedne godine, nakon podnošenja takve molbe Komisiji, odnosno dok se ne donese odluka u skladu sa ovim aneksom, već prema tome što se dogodi prije, sve će se strane suzdržati od preduzimanja bilo kakvih postupaka koji bi mogli da oštete tu imovinu.»
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Pošto objekat nije bio upisan u Registar nepokretnih spomenika kulture, nema podataka o konzervatorsko-restauratorskim radovima.
Godine 2004. firma "Mis građenje" iz Bijeljine izvela je sljedeće sanacione radove na crkvi: promijenila je prijašnji pokrov crkve od pocinčanog lima, koji je bio dotrajao i oštećen, pokrovom od bakarnog lima sa svim potrebnim opšavima; promijenila je krstove na krovu; oba ulazna crkvena vrata (postavljena su nova hrastova vrata); popravke, malterisanje, gletovanje i krečenje zidova i plafona crkve; ugradila novu nosivu čeličnu konstrukciju od valjanih profila za ovjes zvona (prijašnja konstrukcija ovjesa zvona je bila od drveta a drvene grede su bile trošne); promijenila je oštećene i dotrajale grede drvene konstrukcije krova i lukovice zvonika; obnovila je fasadu crkve.
Radovi su izvedeni bez odgovarajuće projektne dokumentacije i stručnog nadzora i urađene su neodgovarajuće intervencije na objektu (boja fasade, gletovanje enterijera). U toku sljedeće obnove objekta važno je izvršiti restauraciju fasade odgovarajućim bojama.
5. Sadašnje stanje dobra
Objekat crkve se nalazi u dobrom stanju i dobro je održavan.
Zbog oštećenja krovnog pokrivača (stanje prije intervencije 2004. godine), konstrukcija svoda je bila izložena dugotrajnom djelovanju atmosferske (kiše i snijega) vlage koja se, najvjerovatnije, nije bila isušila, a ovi dijelovi svoda sanirali, tako da su primjetna oštećenja prouzrokovana vlagom na manjim površinama svoda iznad horske etaže.
III - ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH” br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu.
Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:
A. Vremensko određenje
(Dobra nastala od praistorije do kraja XX vijeka.)
B. Istorijska vrijednost
(Veza građevine, cjeline ili područja sa istorijskom ličnošću ili značajnim događajem u istoriji.)
C. Umjetnička i estetska vrijednost
i. Kvalitet obrade,
ii. Kvalitet materijala,
iii. Proporcije,
iv. Kompozicija,
v. Vrijednost detalja,
vi. Vrijednost konstrukcije.
D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)
i. Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim periodima,
ii. Svjedočanstvo o istorijskim mijenama,
iii.Djelo značajnog umjetnika ili graditelja,
iv.Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru,
v. Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom periodu.
E. Simbolička vrijednost
i. Ontološka vrijednost,
ii.Sakralna vrijednost,
iii.Tradicionalna vrijednost,
iv.Vezanost za rituale ili obrede,
v. Značaj za identitet grupe ljudi.
F. Ambijentalna vrijednost
i. Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline,
ii. Značenje u strukturi i slici grada,
iii.Objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja.
G. Izvornost
i. Oblik i dizajn,
ii.Materijal i sadržaj,
iii.Namjena i upotreba,
iv.Tradicija i tehnike,
v. Položaj i smještaj u prostoru,
vi.Duh i osjećanja,
vii.Drugi unutrašnji i spoljni činioci.
I. Cjelovitost (cjeline, područja, zbirke)
i. Fizička cjelovitost (kompaktnost),
ii. Homogenost,
iii.Zaokruženost (kompletnost),
iv.Nenarušenost stanja.
Sastavni dio ove odluke su:
- kopija katastarskog plana,
- posjedovni list,
- foto-dokumentacija:
o fotografije snimljene u aprilu 2005. (snimio Emir Softić),
- grafički prilozi: dokumentacija Arhiva BiH, Nacrti, Tehničko odjeljenje, arhivske jedinice 18 i 64 (iz projekta arhitekte Augusta Butscha, datirano 4.6.1896. godine):
o tlocrt temelja,
o tlocrt prizemlja,
o tlocrt galerije,
o južna fasada,
o vertikalni poprečni presjek kroz crkvu (A-B) i horizontalni presjek kroz tambur,
o vertikalni poprečni presjek kroz crkvu (C-D).
Korišćena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja graditeljske cjeline –pravoslavne crkve Sv. Save u Blažuju zajedno sa grobljem nacionalnim spomenikom BiH korišćena je sljedeća literatura:
Dokumentacija Arhiva BiH, Nacrti, Tehničko odjeljenje, arhivske jedinice 18 i 64.
1925. Jeremić, Risto, Has Hoča, Glasnik Geografskog društva, tom 11, Beograd (korišćene usluge biblioteke Bošnjačkog instituta, fondacija Adila Zulfikarpašića-Sarajevo).
1966. Slijepčević, dr Đoko, Istorija Srpske pravoslavne crkve, II knjiga, Od početka XIX veka do kraja Drugog svetskog rata, Minhen, 1966. (korišćene usluge biblioteke Bošnjačkog instituta, fondacija Adila Zulfikarpašića-Sarajevo).
1985. Skarić, Vladislav, Izabrana djela, knjiga I, Sarajevo i njegova okolina od najstarijih vremena do austrougarske okupacije, biblioteka "Kulturno naslijeđe", Sarajevo, 1985.
1987. Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918. (katalog), Koncepcija izložbe i izbor djela Ibrahim Krzović, Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine.
1991. Kreševljaković, Hamdija, Izabrana djela II, biblioteka "Kulturno naslijeđe", Sarajevo, 1991.
1993. Mušeta-Aščerić, Vesna, Srednjovjekovna naselja na mjestu današnjeg Sarajeva, Prilozi historiji Sarajeva, radovi sa naučnog skupa "Pola milenija Sarajeva" održanog od 19. do 21. marta 1993. godine, str. 35-46.
1995. Džomić, V. Velibor, Ustaški zločini nad srbskim sveštenicima, izdavač Svetigora.
1996. Çelebi, Evliya, Putopis, Odlomci o jugoslovenskim zemljama (prevod, uvod i komentar napisao Hazim Šabanović), 3. izdanje, Sarajevo, 1996.
2000. Ćeman, Mirza Hasan, Ishod na Ilidžu, Ilidža, monografija, izdavač Opština Ilidža, 2000, str.203-294.
(1) Lokalitet koji se nalazi uz stari magistralni put Ilidža-Blažuj, u potezu od Rimskog mosta preko rijeke Bosne sve do podnožja obronaka planine Igman.
(2) Mirza Hasan Ćeman: Ishod na Ilidžu, Ilidža, monografija, izdavač Opština Ilidža, 2000. godina, str. 272.
(3) Mirza Hasan Ćeman: Ishod na Ilidžu, Ilidža, monografija, izdavač Opština Ilidža, 2000. godina, str. 285.
(4) Dokumentacija Arhiva BiH, Nacrti, Tehničko odjeljenje, arhivske jedinice 18 i 64.
(5) Dokumentacija Arhiva BiH, Nacrti, Tehničko odjeljenje, arhivske jedinice 18 i 64.
(6) Iz jednog drugog dokumenta saznajemo da se radi o ruskom Sinodu (u zaglavlju dokumenta piše: KREISBEHOERDE SARAJEVO, Zur Zahl: 322 res. ex. 1908, Protokol mit Pop Risto Jokanović, Nr. 426/res. 1908. Dokumentacija Arhiva BiH, Nacrti, Tehničko odjeljenje, arhivske jedinice 18 i 64.
(7) Dokumentacija Arhiva BiH, Nacrti, Tehničko odjeljenje, arhivske jedinice 18 i 64.
(8) U zaglavlju dokumenta piše: KREISBEHOERDE SARAJEVO, Zur Zahl: 322 res. ex. 1908, Protokol mit Pop Risto Jokanović, Nr. 426/res. 1908. (dokumentacija Arhiva BiH, Nacrti, Tehničko odjeljenje, arhivske jedinice 18 i 64).
(9) Na osnovu prethodnih rečenica u tekstu jasno je da se misli na zakladu blažujske crkve.
(10) Pismo Srpsko-pravoslavne crkvene školske opštine u Sarajevu, označeno pod brojem 35 (iz dokumentacije Arhiva BiH, Nacrti, Tehničko odjeljenje, arhivske jedinice 18 i 64).
(11) Dokumentacija Arhiva BiH, Nacrti, Tehničko odjeljenje, arhivske jedinice 18 i 64.
(12) “U dodatku svog testamenta od 2/14. februara 1893. traži u crkvi blažujskoj uza zid desni neka se načini … grobnica u koju će se iz Reljeva preneti i sahraniti zemni ostaci, ako u Reljevu budu sahranjeni.” Citat iz knjige dr Jele Božić, "Naše starine", Banja Luka, 1998. godine (podatak preuzet iz Bosanskohercegovačogi istočnika, sv. VII-VIII, 1896, str. 224).
(13) Arhitekta ((NÉMEŠ? nad Oslavon, Moravska, 5.8.1855 – Brno, 12.1.1925). Završio umjetničku školu, Specijalnu školu za arhitekturu na Akademiji likovnih umjetnosti u Beču. Službovao kod arhitekte Georga Demskog u Beču. U Bosni 1894. godine (Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918. (katalog), koncepcija izložbe i izbor djela Ibrahim Krzović, Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, 1987, str. 248).
(14) Izmjereno sa geodetske karte lokaliteta, R 1:1000
(15) Naznačeno na crtežu Presjek C-D postojećeg stanja (kao referentna kota 0,00 uzeta kota prizemlja crkve).
(16) Originalna drvena konstrukcija na kojoj su bila obješena zvona potpuno je uništena u požaru 1992.
(17) Dimenzije prozora koje su navedene u tekstu predstavljaju spoljne zidarske mjere prozora, shodno kotiranim originalnim nacrtima pronađenim u Arhivu Bosne i Hercegovine (dokumentacija Arhiva BiH, Nacrti, Tehničko odjeljenje, arhivske jedinice 18 i 64).
(18) Na drugom spomeniku ostali dio uklesanog teksta je nečitak (slova izblijedjela), a na trećem je potpuno neprepoznatljiv.
(19) “158. jerej Relja Spahić, paroh u Blažuju kod Sarajeva, Eparhija dabro-bosanska
Rođen je 3. januara 1906. godine u Rogatici. Bogosloviju je završio u Sarajevu. Rukopoložen je 19. septembra 1927. godine i postavljen je za paroha u Rogatici. U Blažuj je prešao 1931. godine.
Otac Relja je i posle proglašenja NDH ostao sa svojim narodom na parohiji vršeći svoju pastirsku službu. Tako je 10. avgusta 1941. godine služio Svetu Liturgiju u blažujskoj crkvi (te noći ustaše su spalili selo Rakovicu). Sutradan je pred crkvu stigao pun kamion Srba iz njegove parohije. Ustaše su mu naredili da i on pođe sa njima.
Otac Relja je uspeo da napiše nekoliko oproštajnih reči svojoj porodici, koje je ostavio u crkvi, a potom krenuo.
Odvedeni su u Butmir i svi su streljani.
U pismu je napisao: ' Mila moja Vukosava i dječice, kada umrem želja mi je da me ukopate kod blažujske crkve. Tamo ćemo se opet naći. Budite, dječice, do kraja ovog ništavnog života čestiti i pošteni. Neka vas sve Bog blagoslovi.'
Pismo je napisao 10. avgusta 1941. godine ispred četiri sata popodne.” Citat iz knjige Velibora V. Džomića, "Ustaški zločini nad srbskim sveštenicima", izdavač Svetigora, 1995.
|
