Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 78/05.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 15. do 21. marta 2005. godine donijela je

O D L U K U

I

            Graditeljska cjelina – Bijela džamija (džamija Divan katiba Hajdara) u Sarajevu proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik čine: džamija, zgrada mekteba, česma i harem sa turbetom.

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. broj 2603 (novi premjer), što odgovara k.č. br. 1, 2 i 3, mahala XCIII – Sarajevo (stari premjer), upisan u posjedovni list broj 2246,  z.k. uložak br. XCIII/12 i XCIII /52 k.o. Sarajevo II, Opština Stari grad - Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH” br. 2/02, 27/02 i 6/04).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije)  dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika. 

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite koje se odnose na prostor definisan u tački I stav 3 ove odluke:

• dozvoljeni su samo konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i radove čiji je cilj prezentacija nacionalnog spomenika, uz odobrenje  federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručni nadzor nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine;
• prilikom radova na restauraciji i konzervaciji objekta neophodno je sačuvati izvorni izgled objekta uz korišćenje izvornih materijala, primjenjujući izvorne  metode obrade materijala i njihove ugradnje;
• na svim susjednim  parcelama koje graniče sa zaštićenim prostorom dozvoljava  se sanacija i adaptacija postojećih objekata uz zadržavanje postojećih gabaritnih dimenzija i visina (svi objekti na kojim se vrše radovi sanacije i adaptacije moraju da poštuju građevinsku liniju susjednih objekata i u prizemlju i na spratovima);  mjerilom i koloritom objekti ne smiju da odudaraju  od objekata sa ambijentalnim vrijednostima.

S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, potrebno je izvršiti tehničko snimanje objekta i nakon toga izraditi projekat konzervatorsko-restauratorskih radova koji će obuhvatiti:

-           konstruktivnu sanaciju krovne konstrukcije koja uključuje izmjenu postojećeg krovnog pokrivača;

-     konzervatorsko-restauratorske radove na sofama džamije uz korišćenje izvornih materijala i tehnika (obrada drveta, način vezivanja elemenata konstrukcije, upotreba tradicionalnih veznih sredstava);

-     uklanjanje sa objekta svih elemenata koji znatno narušavaju njegovu autentičnost i koji nisu urađeni u skladu sa principima konzervacije i restauracije;

-     odstranjivanje kapilarne vlage iz zidova objekta;

-     izradu i sprovođenje  programa prezentacije nacionalnog spomenika;

-     izradu i sprovođenje projekta elektroiluminacije nacionalnog spomenika.

IV

            Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu i konzervaciju.

VI

            Ova odluka dostaviće  se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine  i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač.  II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim  licima u prostorijama i na web- stranici Komisije  (xttp://www.aneks 8komisija.com.ba).

VIII

Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Danom donošenja ove odluke sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske» broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH» broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH» broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 536.

X

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija  je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, LJiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 07.2-2-21/05-4                                                                                           

15. marta 2005. godine                                        

Sarajevo                                                                                   

Predsjedavajuća Komisije

Amra Hadžimuhamedović

O b r a z l o ž e nj e

I – UVOD

Na osnovu Zakona o sprovođenju  odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini član 2 stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02) sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu.

Komisija je donijela odluku o stavljanju Bijele džamije (džamije Divan katiba Hajdara) u Sarajevu na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH pod rednim brojem 536.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o  proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom izvršen je uvid u:

• dokumentaciju o lokaciji imovine i sopstveničku dokumentaciju (posjedovni list i kopiju katastarskog plana),
• podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru itd.,
• istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru.

            Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:

1.  Podaci o dobru 

Lokacija

            Graditeljska cjelina Bijele džamije (džamije Divan katiba Hajdara) u Sarajevu nalazi se na Vratniku, u mahali mesdžida Divan katiba Hajdara.

            Džamija je locirana na uglu današnjih ulica Bijela česma i DŽanina ulica (Kršilovac) i u neposrednoj je blizini  kasarne Jajce.

            Graditeljska cjelina obuhvata k.č. broj 2603 (novi premjer), što odgovara k.č. br. 1, 2 i 3, mahala XCIII – Sarajevo (stari premjer), upisan u posjedovni list broj 2246, br. z.k. ul. XCIII/12 i XCIII/52 k.o. Sarajevo II, sopstveništvo Islamske vjerske zajednice u Bosni i Hercegovini, Opština

Stari grad - Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Istorijski podaci

U periodu kasnog srednjeg vijeka teritorija župe Vrhbosne bila je podijeljena na više manjih župa (kotara ili knežija).  Na toj teritoriji izdvajale su se dvije prirodne cjeline: cjelina Sarajevskog polja i dolina Miljacke, u čijoj se kotlini nalazi centar grada Sarajeva, sa okolnim sjevernim i južnim pobrđima. Tu su sagrađena tri kasnosrednjovjekovna grada: Teferić iznad Krupca, Stari grad u Bulozima i grad na mjestu današnje Bijele tabije na Vratniku. 

Na području današnje Bijele tabije na Vratniku nalazilo se utvrđenje, ispod kog je niklo podgrađe u kom osmanski izvori iz druge polovine XV vijeka bilježe i 8 dubrovačkih domova (Bejtić, 1979, 107-148) (1).

Poslije Isa-bega Ishakovića mnogi namjesnici, bogatiji trgovci i zanatlije, podizanjem raznih objekata vjerskog, društvenog, ekonomskog, kulturnog karaktera, uticali su da Sarajevo, posebno tokom XVI vijeka, kada nastaju i najznačajnija arhitektonska ostvarenja osmanskog doba, postane najveći i najznačajniji grad u Bosni i Hercegovini. Na njegov urbani razvoj uticala je povoljna politička situcija u Osmanskom Carstvu. Naime, pomjeranje granica prema sjeveru doprinijelo je opštoj stabilizaciji u unutrašnjosti, te su bili stvoreni uslovi za brži razvoj gradskih naselja.

Broj stambenih četvrti - mahala u gradu (što je najbolji pokazalac urbane razvijenosti) pokazuje da je Sarajevo baš u XVI vijeku bilo na vrhu svog urbanog razvoja. Krajem XV vijeka grad je imao tri, a krajem XVI vijeka 91 mahalu. Da se Sarajevo najintenzivnije razvijalo u XVI vijeku pokazuje i podatak da je početkom XVII vijeka bio već izgrađen gotovo sav prostor koji je sačinjavao gradsku teritoriju do austrougarske okupacije.

Vratnički grad obuhvata površinu od 495.565 m2.  Sastoji se od 11 mahala i u njegov sastav ulazi dio dvanaeste. Sve one su, prema datumima gradnje džamija (2) u njima, već bile formirane tokom XVI vijeka (Traljić, 1937, 8-12,17).

To su mahale:

1.       Gerdani el-Hadži Husein Husejn mehallesi

Mahala Strošići u kojoj je podignut najstariji mesdžid na Vratniku 1473.godine (Traljić, 1937, 33-34; Bejtić, 1973, 341). 

2.       Topal Einehan mehallesi

Osnovana je prije 1528. godine. Kasnije nazvana Lubina mahala. U njoj je izgrađena između 1528 -1557. godine džamija Topal zade hadži Inhanage (Einehana), nazvana Lubina (Traljić, 1937, 34-36; Bejtić, 1973, 234).

3.       Divani katib mehallesi - hadži Hajdara - Bijela džamija,

izgrađena prije 1545. godine (Traljić, 1937, 36-40; Bejtić, 1973, 168,226,262).

4.       Sinan vojvoda mehallesi mesdžid zvan Mala džamija ili Pod orahom

koju je sagradila prije 1552. godine žena vojvode Sinanudina Jusufa (Traljić, 1937, 40 - 43; Bejtić, 1973).

5.       Neš-zade el-Hadži Husein mehallesi u Dolu (Traljić, 1937, 47; Bejtić, 1973, 141).

6.       Hasan Iplidžik mehallesi u narodu zvana Širokac.

Džamija Iplidžik Sinana izgrađena prije 1565. godine (Traljić, 1937, 47; Bejtić, 1973, 199).

7.       Kadi Ahmed-efendi mehallesi

Pod Topovima u kojoj je sagrađen poslije 1565. godine na Kršilovcu  mesdžid Ahmeda-efendije, zvani “Pod Ičkalom”, ili “Pod gradom” (Traljić, 1937, 47; Bejtić, 189).

8.       Havadže-zade el-Hadži Mustafa mehallesi

u kojoj je džamija Na Musluku sagrađena 1587. godine (Traljić, 1937, 43- 44; Bejtić, 1973, 239).

9.       Kasap-zade el-Hadži Ibrahim mehallesi

na Carini, ustvari, u ulici Ispod oraha, izgrađena poslije 1565. godine (Traljić, 1937, 44; Skarić, 1937, 76; Bejtić, 1973, 16, 189-190).

10.   Sagr el-Hadži Mahmud mehallesi u Hendeku

u kojoj je džamija sagrađena  poslije 1565. godine (Traljić, 1937, 47; Skarić, 1937, 76; Bejtić, 1973, 316).

11.   Mokro–zade el-Hadži Sinan mehallesi u Čebedžijama,

počela se formirati potkraj XVI vijeka. Na najvišem brežuljku koga je obuhvatao vratnički grad sagrađena je istorimena džamija (Traljić, 1937, 46, Bejtić, 1973, 131-132).

12.   Dio Šejh Muslihudin mehallesi na Ploči (Traljić, 1937, 30; Bejtić,1973, 16, 301,Traljić, 1937, 30).  

U neposrednoj blizini današnje  kasarne Jajce izgrađena je Bijela džamija koju je poslije 1536, a prije 1545. godine podigao Gazi Husrev-begov divan katib (sekretar) hadži-Hajdar efendija, sin Abdulahov.(Traljić, str. 36). Stanovao je u Sarač Alijinoj mahali (Vrbanjuša) i, pošto se obogatio, sagradio je džamiju i mekteb.  Godine 952. po H. (1545) umro je na povratku iz Mekke i sahranjen je u posebnom turbetu koje se nalazi u haremu džamije(3).

Nije poznato koliko je Hajdar efendija uvakufio sredstava za izdržavanje svojih zadužbina, ali je poznata jedna njegova naredba, da se svaki dan u džamiji uči po 6 džuzova (dijelova)(4) Kur'ana. On je pri tome obezbijedio sredstva za samo 2 džuza, a učenje ostala 4 uvakufio je njegov brat i predao ih muteveliji ovog vakufa Aliji, sinu Jusufovom. Kao vakuf ove džamije pominju se dva dućana u Tabacima do potoka Mošćanice. Ovi dućani su izgorjeli u velikom požaru koji je zahvatio Sarajevo (Traljić, str. 37).

Godine 1697. kao imam ove džamije pominje se izvjesni Ahmed, a mujezini su bili izvjesni Mustafa i Ismail (Traljić, str. 37).

Mula Mustafa Bašeskija pominje nekog ćoravog Osmana, koji je četrdeset godina učio ezan na bijeloj munari. On je umro 1776. godine (Traljić, str. 37).

Godine 1896. umro je imam ove džamije Mula Hasan Prozorac, a naslijedio ga je brat Mula Jusuf. Početkom XX vijeka imam džamije je bio Abdulah ef. Fočak. (Traljić, str. 37). 

Godine 1874. uz džamiju je sagrađena sahat-kula od drveta. U njoj je bio smješten stari sat Gazi Husrev-begove sahat-kule i pošto se pri jačem vjetru ljuljala, stanovnici okolnih mahala su je porušili zbog straha da se sama ne sruši i ne povrijedi nekoga (Kreševljaković, 1991, str. 496).

Prema Traljićevom mišljenju, u haremu Bijele džamije nalazio se Divan katib Hajdar efendije Ženski mekteb o kome nema nikakvih podataka sve do 1697. godine. Prije te godine u ovoj džamiji bio je mualim Hasan Sufi. S obzirom na to da su sredstva za održavanje mekteba bila potrošena, zatraženo je od Carigrada da obezbijedi sredstva iz kojih bi se dio ustupio za platu mualima.

Polovinom XIX vijeka mualima mekteba je bila Hafiz Hamša, kći Mula Abdije Karalića, koja je učila djecu sve do 1274. po H. (1858) godine. Na njeno  mjesto došao jedžamijski imam Mula Hasan Prozorac, koji je umro 1869. godine. Njega je naslijedio Hadži Hafiz Mustafa Luledžija. Godine 1878. ovaj  mekteb bio je zatvoren.

U toku rata u Bosni i Hercegovini 1992 – 1995. godine objekat je granatiran i evidentirana su brojna oštećenja krovne konstrukcije, zidova i munare koja je bila direktno pogođena u dio iznad šerefe. Tom prilikom u potpunosti je izgorjela njena krovna konstrukcija.

2. Opis dobra

Pristup u harem džamije Divan katiba Hajdara – Bijele džamije u Sarajevu moguć je iz dva pravca, sa sjeverne strane iz Džinine ulice i sa južne strane iz ulice Bijela džamija.                

Džamija 

Prema konceptu prostorne organizacije, džamija Divan katiba Hajdara – Bijela džamija u Sarajevu pripada jednoprostornim džamijama sa spoljnim drvenim sofama, četvorovodnim krovom i kamenom munarom(5). U Bosni i Hercegovini ovaj tip džamija gradi se neprekidno od sredine XV vijeka. (Bećirbegović, 43).

U koncepciji osnove, džamije ovog tipa imaju identične osnovne prostore kao i potkupolne džamije (ulazni trijem i prostor za molitvu) ali im drugačija izvedba i prostorno oblikovanje daju potpuno novi arhitektonski izraz. Kod ovih džamija su ulazni trijem, centralni molitveni prostor povezani četverovodnim krovom u jednu cjelinu, čime su u prostornom izgledu dobijeni potpuno novi proprocijski odnosi (Bećirbegović, str. 43).

Osnova zidanog dijela džamije je približno kvadratična sa spoljnim dimenzijama oko 10,90 x 11,65 metara. 

Sa sjeverozapadne strane objekta nalaze se drvene sofe dimenzija 13,23 x 4,80 metara koje su sa zidanim dijelom objekta pokrivene jedinstvenim krovom, tako da ukupna dužina objekta u pravcu jugoistok – sjeverozapad iznosi 15,70 metara.

Džamija ima zidove debljine oko 0,80 m - jugozapadni i sjeveroistočni zid  i 0,77 metara – sjeverozapadni i jugoistočni.  U donjim zonama zidovi su urađeni od kamena, a gornje zone od ćerpiča. Na spoljnim fasadama objekta ispod sloja maltera vidljive su (naročito na istočnom uglu objekta) drvene hrastove hatule.

Unutrašnji molitveni prostor ima dimenzije 9,25 (jugozapad-sjeveroistok) x 10,12 (jugoistok – sjeverozapad) metara. Zatvoren je ravnom drvenom tavanicom sa šišetima od jelove daske. Visina unutrašnjeg korisnog prostora, mjereno od poda džamije do tavanice, iznosi više od 5,50 m. 

Pod džamije je izveden od jelovih dasaka debljine 42 mm. Cjelokupan enterijer džamije je omalterisan i okrečen bijelom bojom.

Uz sjeverozapadni i jedan manji dio jugozapadnog zida džamije nalazi se drveni mahfil kome se pristupa kroz stepenište munare. Dimenzije mahfila iznose 9,25 x 3,00 metra (mjereno uz sjeverozapadni zid). Dužina prepuštenog dijela na jugozapadnoj strani iznosi 1,75 metara. Ukupna površina drvenog mahfila iznosi oko 35 m². Konstrukcija mahfila oslanja se na četiri drvena stuba postavljena na udaljenoosti od 2,94 metra od sjeverozapadnog zida.

Reprezentativnijem izgledu džamije, osim kamene munara, doprinose dva horizontalna reda prozora pravougaonog oblika. Broj otvora donjeg horizontalnog reda identičan je broju otvora gornjeg pojasa – sa sjeverozapadne – ulazne strane na fasadama se nalaze po dva, sa jugozapadne i sjeveroistočne po tri i sa jugoistočne strane po dva prozora u svakom pojasu.  Prozorskih otvora ima ukupno 20.

Donji horizontalni pojas čine prozorski otvori dimenzija oko 75x130 cm, koji sa spoljne strane imaju jednostavne drvene okvire i demire od kovanog gvožđa, a prozori gornjeg horizontalnog pojasa nešto su viši. NJihove dimenzije iznose oko 75x140 cm. Postavljeni su u istim vertikalnim osovinama kao i prozori prvog pojasa. I donji i gornji prozori su ravno završeni.

Tarih o gradnji džamije ili o njenom popravku  ne postoji, niti je njegovo mjesto vidljivo. Ulaz u objekat omogućen je drvenim dvokrilnim vratima novije izrade.

Prostor mihraba je širok  oko 1,85 m. Izvučen je iz ravni zida za 25 cm. Okvir mihraba je pravougaon sa vrlo jednostavnim profilacijama - trakama širine 45 cm. Polukružna mihrabska niša je široka  oko 1,0 m, odnosno radijus iznosi 52 cm i zasvedena je bojenom stalaktitnom dekoracijom. 

Mimber je izveden  od drveta i novije je izrade.

Drvene sofe džamije predstavljaju njen najreprezentativniji dio. Upotreba drveta zbog konstruktivnih razloga (potreba da se savlada  veliki raspon) dala je ovom dijelu objekta poseban arhitektonski izraz.

Konstrukcija sofa sastavljena je od niza drvenih stubova, greda i kosnika. Da bi se povećao molitveni  prostor, sofama je dodata i gornja etaža koja služi kao spoljni mahfil objekta.

Donja etaža ima dimenzije 13,23 x 4,80 metara. Sa bočnih strana (jugozapadne i sjeveroistočne strane) zatvorena je zidom od dasaka debljine 25,4 mm. Od nivoa terena podignuta je oko 50 cm, što je postignuto kamenim zidom na koji je pričvršćena drvena potkonstrukcija na koju je pokovan daščani pod. Na obje strane kamenog podnožja sofa, na mjestu gdje se izuva obuća, uočava se po nekoliko otvora visine 40 cm čija namjena nije poznata. Korisna površina donje etaže iznosi oko 62,50 m².

Gornja etaža je otvorena na sve tri strane. NJena površina je veća zbog dijelova koji su sa sjeveroistočne i sjeverozapadne strane prepušteni za 1,40, odnosno 2,90 metara i iznosi oko 93,00 m².

Pristup gornjoj etaži ostvaren je drvenim stepeništem koje se nalazi sa sjeveroistočne strane objekta. Širina stepeništa iznosi oko 1 metar. Stepenište je sa jugozapadne strane zatvoreno drvenim vratima. Ranije se ulaz u stepenište nalazio sa sjeverozapadne strane, paralelno sa glavnim ulazom u objekat, na šta upućuju tragovi ranijih vrata na drvenoj ogradi i simbolično polukružno prikovani ekseri koji naglašavaju raniji ulaz.

Na sjeverozapadnoj - ulaznoj strani nalazi se sedam stubova koji formiraju ukupno šest otvora. Visina stubova identična je spratnoj visini objekta. Na stubove se preko dekorisanog drvenog jastuka oslanja krovna greda a preko nje i ostatak krovne konstrukcije objekta.

Ulaz u džamiju se nalazi između trećeg i četvrtog stuba, odnosno u trećem otvoru. Stubovi su kvadratne osnove  i njihove dimenzije iznose od 22/22, 24/24  do 28/28 cm. U sofama se nalazi ukupno 16 stubova.

Na stubove na sjeverozapadnoj strani objekta (prednja strana sofa) pokovane su drvene konzole na koje je oslonjena horizontalna greda dimenzija presjeka 28/28. Ona prolazi cijelom dužinom sofa i,  zajedno sa gredom koja je postavljena uz zidani dio objekta, predstavlja njenu primarnu nosivu konstrukciju. Dužina grede iznosi oko 14 metara i izvedena je od jednog komada drveta.

Na ovu konstrukciju oslanja se sekundarna nosiva konstrukcija sačinjena od greda manjeg presjeka dimenzija oko 20/20 cm poredanih na razmaku od oko 40-50 cm.  Dužina ovih greda iznosi od 4,80 – 6,20 metara (na mjestima sa prepustom).

Na mjestima na kojima je došlo do prepuštanja gornje etaže uz konstruktivne elemente javljaju se dekorativne konzolice. Ovakve konzolice česte su pri  ukrašavanju unutrašnjih drvenih mahfila (mahfil Brdske džamije u Tuzli, Mokro-zade džamija, Kasim Katib džamija...)

Po sekundarnoj nosivoj konstrukciji pokovane su drvene daske debljine 25,4 mm koje, ustvari, predstavljaju pod gornje etaže.

Prema  izgledu ograda sofa  je identična ogradama kakve se susreću kod mahfila džamija. Sastavljena je od niza letvica i rubnih stubića sa profilisanim završetkom. Visina ograde u prizemlju iznosi oko 1,40 metara a na spratu njena visina je oko 70 cm.

Zbog mnogih intervencija nastalih u kasnijim periodima, krovna konstrukcija objekta izgleda neuobičajeno. Na njoj se javlja mnoštvo raznih konstruktivnih elemenata koji ponekad izgledaju kao da nose sami sebe.

Munara Bijele džamije

Munara ima dvanaestougaonu osnovicu. NJena ukupna visina bez alema iznosi 26,35 metara, Podnožje munare ima gotovo kvadratnu osnovu dimenzija 2,16 x 2,10 metara i visinu od 3,96 metara. Početak tijela munare je naglašen jednostavnim vijencem i dekorisan stilizovanim bojenim ornamentima.

Pod šerefe se nalazi na visini od 17,50 metara. Širina hodnog dijela iznosi oko 48 cm. Širine stranica munare izmjerene na šerefi iznose oko 45 cm.  Donja strana šerefe je bez ikakvih dekoracija izuzev dva horizontalna polukružna vijenca. Dimenzije ograde su 73x90 cm, a njena debljina iznosi 8 cm. Blokovi ograde su pri vrhu i dnu blago profilisani. Međusobno su povezani željeznim klamfama utisnutim u olovo.

Visina zidanog dijela munare se završava na koti 22,50 metara odakle počinje krovna konstrukcija koja je visoka 3,86 metara. Ukupna širina munare na vrhu njenog zidanog dijela  iznosi 1,60 metara.

Dio munare smješten ispod krova dekorisan je slijepim arkadama čija je površina  obojena zelenom uljanom bojom.

Dvorišni zid i ulaz

Džamijski zid je ranije bio urađen od ćerpiča i pokriven ćeremidom. U zidu su bili ostavljeni pravougaoni prozorski otvori sa željeznim demirima. Ulazi u džamijsko dvorište se nalaze sa sjeverne i južne strane. Istočni ulaz je naglašen većom visinom krovne konstrukcije.

Posljednjim intervencijama koje su urađene poslije rata zid je u cjelini saniran. Zbog sloja maltera, nije moguće utvrditi da li su sačuvani originalni sastav i struktura zida ili je upotrijebljen novi građevinski materijal.

Zgrada mekteba

            Zgrada mekteba ima pravougaonu osnovu dimenzija oko 4,90 x 6,90 metara. Prizemni  objekat pokriven ječetverostrešnim drvenim krovom sa ćeremidom kao krovnim pokrivačem.

Ulaz u objekat se nalazi sa sjeverne strane gdje se kroz jednokrilna drvena vrata ulazi u prostor abdesthane i mekteba. Sa iste strane se nalazi prozorski otvor dimenzija 80 x 80 cm sa gvozdenim demirima. Na objektu su vidljiva još dva prozorska otvora sa južne i jedan sa zapadne strane.

Zgrada mekteba je sanirana nakon rata u Bosni i Hercegovini zajedno sa haremskim zidom.

Bijela česma

Uz harem Bijele džamije, sa njene jugoistočne strane, u DŽininoj ulici izgrađena je 1815. godine česma(6) sa kamenim koritom. Ovo je bila jedina česma sa desne strane Miljacke do koje je voda išla «uz ulicu» i na kojoj je na posebnoj tabli uklesan natpis sa stihovima na turskom jeziku. Natpis se odnosi na obnovu česme.

Pretpostavlja se da je osnivač džamije Divan katib Hajdar još 1545. godine na ovom mjestu podigao česmu koja je ovom prilikom zamijenjena.

Tekst natpisa  glasi:

«Drugi dobrotvor, Hatidža hanuma, kći

hadži Mahmutova,

Obnovila je česmu i dovela čistu vodu, pa

Time oživjela ljude,

Neka joj (dobrotvorki) Bog olakša ulazak u

Visoki raj Firdevs.»

7. Ramazana 1230. po H. (16. 8. 1815) godine.

Nekada su sa obje strane kamenog korita bila izvedena prala na kojima se pralo rublje. Iznad česme je bio sagrađen i drveni krov. U nju je 1890. godine uveden gradski vodovod (Kreševljaković, str. 320-321).

Česma je u cjelini građena od blokova krečnjaka (kamen hreša) međusobno povezanih krečnim malterom. Širina česme iznosi 1,25 metara, a  njena ukupna visina, zajedno sa  koritom, iznosi oko  2,00 metra. Debljina kamenog zida česme je više od 1,50 metara. Samo korito je široko  70 cm i visoko oko  50 cm. Prednja strana korita je debljine 10 cm, a debljina bočnih stranica je oko 25 cm.

Česma je građena od ukupno četiri horizontalna reda kamenih blokova. Na vrhu se nalazi peti završni sloj debljine 20 cm koji je za 10 cm prepušten preko vertikalne ravni zida česme.

Česma je niz godina bila u veoma zapuštenom stanju.

Harem

Uz Bijelu džamiju nalazi se turbe njenog osnivača i manji harem sa tridesetak nišana.

Turbe Divan katiba Hajdar efendije

Ovo turbe je smješteno sa istočne strane džamije i orijentisano je u pravcu sjeveroistok – jugozapad.

Osnova turbeta je približno kvadratična sa dimenzijama oko 3,50 x 3,80 metara. Konstrukciju turbeta čine četiri kamena stuba osmougaonog presjeka.

Stubovi turbeta su međusobno spojeni vitičastim lukovima. Zidana kupola turbeta oslanja se na ovu konstrukciju preko pandatifa.

Turbe je u cjelini zidano od fino klesanih blokova kamena sedre  Na vrhu turbeta se nalazi alem.

Turbe je ranije bilo omalterisano krečnim malterom i pokriveno četverostrešnim krovom sa pokrivačem od pocinčanog lima.

U turbetu se nalazi sarkofag dimenzija 2,00 x 1,40 metara. Visina sarkofaga iznosi 70 cm. Nad sarkofagom se nalaze dva nišana izrađena od drveta koja su kasnije obojena. Ovakvi nišani predstavljaju jedine nišane od drveta(7) koji su ostali sačuvani u Sarajevu, a koji potiču iz XVII vijeka. Osnova nišana je kvadratična i iznosi 12 x 12 cm.

Nišani su rađeni po uzoru na skopaljske nišane XVI vijeka sa dekorisanim turbanom i rozetom na nožnom nišanu. Na nišanu nema natpisa, ali se zna da je tu sahranjen osnivač džamije (Kreševljaković, str. 320-321) (8).

Nišan Hasana, sina Husejinova

Ovaj nišan urađen je od skopskog mermera. Natpis se nalazio na uzglavnom nišanu. Ploče sarkofaga su još uvijek na mjestu, ali je nišan, prema Mujezinoviću, nestao.

Natpis je bio ispisan na sve četiri strane:

«Preminuo je Hasan, sin Husejinov.

Neka Bog oprosti (grijehe) njemu i njegovim roditeljima.

U zadnjoj dekadi časnog mjeseca Šabana

devet stotina pedeset i pete godine.»

 (24. 9. 1548. godine)

Nišan Fatime, kćeri Mustafa efendije, pisara u Odžaku

Nišan je ranije imao djevojačku kapu ukrašenu cvjetovima koja je odbijena i nestala sa mjesta na kome se nalazi nišan.

Natpis na nišanu je u prozi na turskom jeziku, uklesan sa jedne strane nišana.

«On (Bog) je vječni tvorac. Umrla i pokojna Fatima,

kći Mustafa efendije, pisara u odžaku.

Za njezinu dušu (prouči) Fatihu. 1 redžeba 1231.»

(28. 5. 1816. godine)

Nišan Mustafa efendije, odžak katiba

Mustafa efendija je bio otac umrle Fatime, čiji je nišan  ranije opisan. Na uzglavnom nišanu visine 1,32 metra i osnove 19x19 cm, sa ulemanskim turbanom, uklesan je natpis sa dvije strane nišana:

«On (Bog) je vječni tvorac.

Umrli od Boga upokojeni

pripadnik časnog ešrafa Mustafa efendija,

sin mula-Ahmeda, katib u odžaku.

Umro je 15. dana mjeseca šabana 1255.» (24. 10. 1839. godine)

Sa druge strane nišana je tekst čiji prevod glasi:

«Od posjete grobu svrha je molitva.

Ono što smo mi danas vi ćete biti sutra.

Za božiju ljubav (prouči) Fatihu.»

Nišan Gavas-baše Hadži-Mehmeda

Uzglavni nišan na kome je uklesan natpis u prozi ima na sebi posebnu kapu sa velikom kićankom, a sa jedne strane isklesan je dugi nož.  Uzglavni nišan, visine 1,45 metara i osnovice 18x18 cm, ima santrač. Natpis na nišanu je sljedeći:

«On (Bog) je vječni tvorac.

Umrli od Boga upokojeni

Hadži Mehmed reis-aga,

sin Hasana iz Kutahije,

gavas baša bivšeg rumelijskog valije Ahmeda Zekerija-paše.

Za njegovu dušu

(prouči) Fatihu. 28. džumadel-ahira 1255. godine.»

(8. 9. 1939. godine)

Nišan Mualime Mula Hamše (mualima ženskog mekteba džamije)

Ovaj nadgrobnik ima jednostavne ženske nišane visine 70 cm i osnovice 40x16 cm. Na nišanu je tekst u prozi koji glasi:

«Ah smrti,

Umrla i od Boga upokojena mula Hamša,

iz kasabe Olova,

djevojka kći Mulalića Avdije,

bula u Saburinu kućnom mektebu.

Za njenu dušu

(prouči) Fatihu.

Umrla mjeseca redžeba 1274.»

(15.2. – 16.3. 1858. godine)

U haremu se nalaze i nišani sa natpisom koji pripadaju:

-     Hadži Sulejmanu Erneziju, koji je umro 1255. po H. (1810/11. godine);

-     Mula Hasana Prozorca, koji je umro 1286. po H. (1869/70. godine);

-     Đulse, žene Prozorca mula Hasana, koja je umrla 1298.  po H. (1881. godine).

Među nedatiranim nišanima ističe se jedan nišan sa turbanom koji je urađen od kamena miljevine, bogato ukrašen raznim ornamentima (Mujezinović, str. 319-320). U haremu je u novije vrijeme izvršeno nekoliko ukopa. Ovdje su sahranjeni stanovnici mahale koji su poginuli prilikom granatiranja džamije i prostora oko nje.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NRBiH iz Sarajeva broj 681/50 objekat Bijela džamija u Sarajevu, u dvorištu na uglu ulica DŽinine i Bijele česme, sopstveništvo vakufa Bijele džamije br. k.č. 1 u gr. ul. br. XCIII /52 stavljen je pod zaštitu države.

Na istom dokumentu dopisan rukom nalazi se podatak da je registrovana zaštita pod brojem 671/50 od 10. 5. 1971. godine.

Ovo dobro se nalazi u sklopu urbane cjeline Sarajeva, koja je Prostornim planom Bosne i Hercegovine iz 1980. godine svrstana u 0 (nultu) kategoriju.

            Na Privremenoj listi nacionalnih spomenika Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika dobro je upisano pod rednim brojem 536.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Primjetno je da su na objektu u nekoliko navrata vršene određene intervencije koje su rađene bez projekta i nadzora službe zaštite. Najveći dio ovih aktivnosti vršen je na zidanom dijelu objekta gdje su zamijenjeni   prozorski otvori, dograđena  mala abdesthana uz južni ugao spoljnih sofa, betonirane  ili malterisane  određene  površine, uvedeno  plinsko grijanje u objekat...

Radovi na sanaciji oštećenja na Bijeloj džamiji počeli su početkom devedesetih godina prošlog vijeka i traju do danas i obavljaju se uz stručni nadzor Kantonalnog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa u Sarajevu.

Izvršeno je sljedeće:

ČESMA

-     konzervatorsko-restauratorski radovi na česmi (označavanje, demontaža, čišćenje od naslaga, čišćenje spojnica i ponovna montaža blokova kamena),

-     promjena lule na česmi (do tada je na česmi bila postavljena obična slavina za vodu).

MUNARA

-     postavljanje čelične skele oko munare do visine od 17,50 metara,

-     demontaža oštećenih dijelova šerefe od ukupno 24 kamene ploče debljine 8 cm,

-     demontaža ostataka ograde šerefe debljine 7 cm,

-     demontaža sedrenih blokova kace munare skidanjem blok po blok sa obilježavanjem i pažljivim slaganjem.

-     čišćenje svih oštećenih podloga i spojnica.

-     injektiranje spojnica pod pritiskom cementnim mlijekom. kao i injektiranje pukotina dužine 2 m,

-     skidanje ostataka maltera sa munare,

-     brušenje sedre,

-     nabavka kamenih ploča od krečnjaka (ukupno 24 ploče debljine 8 cm) sa ugrađivanjem u produžno cementnom malteru i sa spajanjem željeznim klamfama,

-     betoniranje ab ploče na platou šerefe debljine 8 cm sa nagibom od 3 odsto prema spoljnoj strani,

-     zidanje kace munare označenim sedrenim blokovima debljine 15 cm,

-     zidanje kace munare novim sedrenim blokovima u produžno cementnom malteru,

-     restauracija profilacija – obruča od sedre pri vrhu i dnu munare (elementi visine 10 cm su pričvršćeni u produžno cementnom malteru 1:3:9),

-     izrada krovne konstrukcije munare od čamovog drveta,

-     postavljanje drvene potkonstrukcije za krovni pokrivač,

-     nabavka i rezanje bakarnih ploča debljine 1 mm i dimenzija 50 x 190 cm i postavljanje na pripremljenu podlogu,

-     izrada i ugradnja novog alema,

-     malterisanje munare krečnim malterom 1:2 sa izradom bojene dekoracije,

-     izrada i postavljanje ograde šerefe.

OSTALI RADOVI OBAVLJENI NAKON 2002. GODINE

-     čišćenje kamenih sedrenih blokova na turbetu,

-     konstruktivna sanacija nadgrobnog sanduka,

-     sanacija džamijskog zida sa izgradnjom krovne konstrukcije i pokrivanje crijepom,

-     sanacija zgrade mekteba.

5. Sadašnje stanje dobra

Izlaskom na teren utvrđeno je sljedeće:

-     na objektu su vršene ili se vrše određene intervencije koje mogu da dovedu  do narušavanja izgleda objekta,

-     objekat džamije ugrožen je djelovanjem kapilarne vlage koja se pojavila na sjeveroistočnom i jugoistočnom zidu objekta,

-     na objektu je ugrađena nova stolarija – prozorski otvori i vrata, ostaci stare konstrukcije – mušepci – vidljivi su na gornjoj etaži sofa,

-     za pokrivanje džamije korišćen je falcovani crijep,

-     u podgledu krovne konstrukcije uočavaju se elementi koji su ugrađeni nedavno,

-     na objektu su primjetna oštećenja nastala u toku rata, a koja nisu u potpunosti sanirana. To se odnosi na oštećenja na fasadi nastala prodorom dijelova artiljerijskih projektila,

-     u gornjim zonama sjeverozapadnog zida objekta primjetna su oštećenja usljed prodora vode, nastala u periodu kada je objekat bio teško oštećen,

-     konstrukcija drvenih stubova i dijela greda sofa je u dobrom stanju,

-     vidljiva su oštećenja na prepustima gornje etaže sofa,

-     pojedini drveni dekorativni elementi sa drvenih sofa nedostaju,

-     podovi donje etaže sofa su u vrlo lošem stanju,

-     ograde donje i gornje etaže drvenih sofa su u vrlo lošem stanju,

-     sanacija sarkofaga u turbetu Divan katiba Hajdar efendije izvedena je u betonu;

-     na munari su na nivou šerefe ugrađene antene za mobilnu telefoniju koje  znatno narušavaju izgled džamije,

-     uređaj kojim se antene snabdijevaju električnom energijom se nalazi u podnožju munare i svojim izgledom narušava izgled objekta.

Objekat zahtijeva hitne mjere zaštite, posebno drveni dio sofa.

III– ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenikom («Službeni glasnik BiH» br. 32/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A.      Vremensko određenje

B.      Istorijska vrijednost

C.      Umjetnička i estetska vrijednost

i.   kvalitet obrade,

ii.  kvalitet materijala,

iii. proporcije,

iv. kompozicija,

v.  vrijednost detalja,

vi. vrijednost konstrukcije.

E.      Simbolička vrijednost

i.   ontološka vrijednost,

ii.  sakralna vrijednost,

iii. tradicionalna vrijednost,

iv. vezanost za rituale ili obrede,

v.  značaj za identitet grupe ljudi.

F.      Ambijentalna vrijednost

i.   odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline,

ii.  značenje u strukturi i slici grada,

iii.  objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja.

Sastavni dio ove odluke su:

-     kopija katastarskog plana,

-     posjedovni list,

-     foto-dokumentacija,

-     grafički prilozi.

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja graditeljske cjeline džamije Divan katiba Hajdar efendije – Bijele  džamije u Sarajevu nacionalnim spomenikom BiH  korišćena je sljedeća literatura:

1914.  Truhelka, Ćiro, Osvrt na kulturne sredovječne spomenike. Vođa kroz sredovječnu zbirku Zemaljskog muzeja u Sarajevu, no. XXVII , Sarajevo, 1914, 221-252.

1929.   Skarić, Vladislav, Postanak Sarajeva i njegov teritorijalni razvitak u 15. i 16. vijeku, Gl. Zemaljskog muzeja u Sarajevu XLI , vol. 2, Sarajevo, 1929, 41-55.

1937.   Traljić, Mustafa,  Sarajevski grad Vratnik, Sarajevo, 1937.

1937.  Skarić, Vladislav, Sarajevo i njegova okolina od najstarijih vremena do austrougarske okupacije, Izabrani radovi I, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1985.

1953.   Kreševljaković, Hamdija, Stari bosanski gradovi, Naše starine I, Sarajevo, 1953, 7-45.

1956.   Kreševljaković, Hamdija, Saraji ili dvori bosanskih namjesnika, Naše starine III, Sarajevo, 1956.

1960.  Šabanović, Hazim, Postanak i razvoj Sarajeva, Proceedings of the Scientific Society of BiH, bk. 5, Sarajevo, 1960.

1964.   Šabanović, Hazim, Krajište Isa – bega Ishakovića, Zbirni katastarski popis iz 1455. godine, Sarajevo, 1964.

1969.   Kreševljaković, Hamdija, Sarajevo za vrijeme austrougarske uprave (1878-1918), Sarajevo, 1969. 

1973.  Bejtić, Alija, Ulice i trgovi Sarajeva, topografija, geneza i toponimija, Muzej grada Sarajeva, Sarajevo, 1973.

1984.   Andrejević, Andrej, Islamska monumentalna umetnost XVI  veka u Jugoslaviji – kupolne džamije, izdanje Filozofski fakultet u Beogradu, Institut za istoriju i umetnost, Srpska akademija nauka i umetnosti, Balkanološki institut, Beograd, 1984.

1978.   Kovačević-Kojić, Desanka, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo, 1978.

1979.   Bejtić, Alija, Srednjovjekovni grad Hodidid bio je na Vratniku u Sarajevu, knj. LXIV , Akademija nauka i umjetnosti,  knj. 20, Sarajevo, 1979, 107-148.

1981.   Ayverdi, Ekrem Hakki, Ayrupa da Osmanli mimari esseIstanbul, Istanbul, 1981.

1997.   Fekeža, Lidija, Rezultati novijih arheoloških istraživanja kasnoantičkih i srednjovjekovnih lokaliteta na području Sarajeva, Sarajevo, 1997,19-34.

1997.   Zlatar, Behija, Zlatni period Sarajeva, Sarajevo, 1997.

1998. Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga I, 3. izdanje, biblioteka "Kulturno naslijeđe", Sarajevo Publishing , 1998.

Dokumentacija Kantonalnog zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo

RIJASET IZBiH, Uništavanje islamskih objekata, http ://www.rijaset .net/CIA/galery/

(1) Opširnije u odluci o proglašenju starog grada Vratnika nacionalnim spomenikom BiH.

(2) Najveći broj objekata podizanih tokom   XV i XVI vijeka predstavljaju džamije. Osim njihove osnovne uloge kao sakralnih i kulturno-prosvjetnih objekata, džamije su predstavljale i centre mahala koje su nosile imena osnivača džamije. Kao i ostali objekti islamske arhitekture, džamije su građene kao zadužbine pojedinaca. Ustanovljavanjem vakufa omogućavala se ne samo izgradnja džamije nego i njeno funkcionisanje. Inače, vakufi su odigrali veoma značajnu ulogu u razvitku Sarajeva. Vakufska sredstva koja su ulagana u izgradnju grada bila su impozantna.  To pokazuje nekoliko popisa vakufa sadržanih u defterima bosanskog sandžaka. Tokom XV i XVI vijeka u Sarajevu je sagrađeno 70 mesdžida i 35 džamija. Ipak, najznačajnija arhitektonska ostvarenja nastala su u  XVI vijeku (Zlatar ).

(3) Pripovijeda se da je hadži Hajdar efendija ostavljao prazne odreske od kalema i toliko ih sakupio da su na tome grijali vodu kom su ga okupali kada je umro.

(4) Kur'an sadrži 30 džuzeva. Svaki džuz sadrži 10 listova ili 20 stranica. Ima 114 sura.

(5) U Bosni i Hercegovini ovih džamija ima mnogo više nego potkupolnih. Prema statistici iz 1933. godine, bilo ih je 223 ili procentualno oko 20 odsto. U Bosni ih je bilo izgrađeno 158 ili 16 odsto, a u Hercegovini taj broj je bio veći i iznosi 65 ili 51 odsto. Prema podacima navedenim u statistici, najviše ih je bilo u sarajevskom muftiluku, 101. 

(6) Česme su male kamene gradnje koje imaju niski zidić sa dekorativnim plitko profilisanim šiljatim lukom i urezanim dekorativnim natpisom, te kameno korito u podnožju ovog zidića. Tim skromnim sredstvima, stilizacijom luka i natpisa, ipak je postignut arhitektonski efekat koji je još obogaćen živom vodom.  Česme se grade uz džamije, ali i uz ulice, mahale, na čaršiji, te na otvorenim putevima (Redžić, str. 139-141).

(7) Predanje kaže da su na ovom mjestu bili zlatni nišani (vjerovatno sa pozlatom na natpisu) koje je vojska Eugena Savojskog odnijela sa sobom.

(8) Traljić, međutim, navodi podatak da je vrlo vjerovatno da je, pošto je pokojnik umro na putu za Mekku, tu sahranjen neko drugi, čak neko od njegove rodbine ( Traljić, str. 38).