Status spomenika -> Nacionalni spomenik
"Službeni glasnik BiH", broj 84/05.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 25. do 31. januara 2005. godine donijela je
O D L U K U
I
Graditeljska cjelina – Stari grad u Travniku proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik čini graditeljska cjelina – Stari grad u Travniku koja obuhvata: pristupni most, bedeme i objekte unutar bedema, kao i pokretno nasljeđe koje se nalazi u inventarnoj knjizi Zavičajnog muzeja u Travniku i dio je muzejske zbirke. S obzirom na to da je spomenik jednim dijelom arheološki neistražen, predstavlja potencijalno nalazište (arheološki rezervat) pokretnog arheološkog materijala.
Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata k.č. broj 525 (novi premjer), k.č. br. IV/312, 316 i 438-441 (stari premjer) k.o. Travnik, Opština Travnik, Federacija Bosne i Hercegovine.
Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH” br. 2/02, 27/02 i 6/04).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, restauraciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće zone zaštite:
I zona zaštite obuhvata prostor definisan u tački I stav 3 ove odluke. U toj zoni zaštite utvrđuju se sljedeće mjere:
- dozvoljeni su samo istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i one čiji je cilj prezentacija spomenika uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje (u daljnjem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručni nadzor nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite);
- prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti i može da se koristi u edukativne i kulturne svrhe;
- nije dozvoljeno odlaganje otpada.
S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, potrebno je obezbijediti:
- čišćenje zidina grada, zidova kula i ostalih gradskih prostora od divljeg raslinja koje predstavlja opasnost za strukturu spomenika;
- konstruktivnu sanaciju kula i zidina na mjestima gdje se pojavljuju pukotine i prijeti urušavanje;
- prilikom radova na konstruktivnoj sanaciji, konzervaciji i restauraciji koristiti u najvećoj mogućoj mjeri izvorne materijale i vezivna sredstva;
- prilikom radova na sanaciji upotrebljavati postojeće kamene blokove;
- dijelovi obrađenih kamenih površina koji nedostaju moraju da budu urađeni od istog materijala od koga su izvorno napravljeni;
- obrada površina saniranog zida mora da odgovara načinu obrade ostatka zida;
- pokrivanje gornjih zona – krune zida mora da bude urađeno od prirodnih materijala (kameni završeci - kape ili obrada hidrauličnim malterom);
- veće pukotine moraju da budu popunjene smješom manjih komada kamena i hidrauličnog krečnog maltera;
- samonikla vegetacija mora da se ukloni fizičkom silom. Uklanjanje biocidima i ostalim hemijskim sredstvima, zbog blizine vodovoda, nije preporučljivo;
- uklanjanje svih struktura koje nisu izvedene u skladu sa principima rekonstrukcije i ponovno izvođenje konzervatorsko-restauratorskih radova;
- arheološko istraživanje neistraženog dijela i konzervatorske radove na pronađenim ostacima;
- izradu i sprovođenje programa prezentacije nacionalnog spomenika.
II zona zaštite obuhvata prostor čija granica prolazi tokovima potoka Hendek i Šumeće, uključujući k.č. br. 527.
U toj zoni sprovode se sljedeće mjere zaštite:
- nije dozvoljena izgradnja, niti izvođenje radova koji bi mogli da utiču na izmjenu područja i promjenu ambijenta;
- nije dozvoljeno obavljanje radova na infrastrukturi osim uz odobrenje nadležnog ministarstva i stručno mišljenje nadležne službe zaštite;
- nije dozvoljeno odlaganje otpada.
IV
Iznošenje pokretnog nasljeđa iz tačke I stav 2 ove odluke (u daljnjem tekstu: pokretno nasljeđe) iz Bosne i Hercegovine nije dozvoljeno.
Izuzetno od odredbe stava 1 ove tačke, dozvoljeno je privremeno iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini.
Odobrenje u smislu prethodnog stava daje Komisija ukoliko nedvosmisleno bude utvrđeno da to ni na koji način neće ugroziti pokretno nasljeđe.
U svom rješenju o odobrenju privremenog iznošenja Komisija utvrđuje sve uslove pod kojima se to iznošenje može da izvede, rok za vraćanje u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduženja pojedinih organa i institucija na obezbjeđenju tih uslova i o tome obavještava Vladu Federacije, nadležnu službu bezbjednosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.
V
Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno - planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.
VI
Svako a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.
VII
Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, federalnom ministarstvu nadležnom za kulturu, nadležnoj službi zaštite i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - VI ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VIII
Prema članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
IX
Danom donošenja ove odluke sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske» broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH» broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH» broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim br. 632 i 646.
X
Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, LJiljana Ševo i Tina Wik.
Broj: 05.2-2-268/04-6
25. januara 2005. godine
Sarajevo
Predsjedavajuća Komisije
Amra Hadžimuhamedović
O b r a z l o ž e nj e
I – UVOD
Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini član 2 stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Starog grada Travnika na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH pod rednim brojem 632 - Tvrđava u Travniku i 646 – Stari grad Travnik.
U skladu sa odredbama zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U toku vođenja postupka izvršen je uvid u:
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama i radovima na dobru itd.,
- uvid u sadašnje stanje objekta,
- kopiju katastarskog plana,
- istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u okviru ove odluke.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Grad Travnik leži u dolini rijeke Lašve, uskoj oko 500 m. Na tom dijelu dolinu ove rijeke sa sjevera zatvaraju južne strme strane planine Vlašić, a sa juga padine Radalja i Vilenice.
Stari grad se nalazi u istočnom kraju današnjeg grada Travnika, odakle kontroliše ulaz i prolaz kroz usku dolinu rijeke na pravcu do naselja Turbe. Smješten je na odsječenom i dijelom stjenovitom obronku Vlašića. Sa istočne strane utvrde nalazi se izvor potoka Šumeće, a sa njegove zapadne strane protiče potok Hendek.
Stari grad obuhvata k.č. br. 525 (novi premjer), k.č. IV/312, 316, 438-441 (stari premjer) z.k. ul. nema, k.o. Travnik, Opština Travnik, Federacija Bosne i Hercegovine.
Istorijski podaci
Kraj u kome leži Travnik ubraja se u dio regiona porječja gornjeg toka rijeke Bosne. Na tom prostoru između razvodnog gorja (Treskavice, Bjelašnice, Bitovnje, Vranice i Vlašića), prema slivovima Neretve i Vrbasa, pod određenim uslovima u svim poznatim civilizacionim epohama formirane su snažne zajednice.
U neolitu je najznačajnija pojava butmirske kulture, kojoj pripada i jedno od većih naselja na lokalitetu Nebo u dolini rijeke Bile. Iz eneolita su najpoznatija naselja vučedolske kulture na Crkvinama kod Turbeta i u Alihodžama u Biloj.
U kasnom bronzanom dobu na cjelokupnom prostoru centralne Bosne formira se glavnina teritorija srednjobosanske kulturne grupe. Iz ovog perioda jedan od veoma značajnih nalaza je i ostava bronzanih predmeta iz Velikog Mošunja u Travničkom polju kod Viteza.
U posljednjem milenijumu stare ere na pomenutom prostoru konstituisalo se pleme Desidijata, koje je početkom I vijeka nove ere pružalo jak otpor širenju moćnog Rimskog Carstva. U kasnoj antici ovdje je organizovana biskupija Bistue. Ovoj biskupiji su pripadale bazilike u Bukovici, Malom Mošunju i Turbetu, kao i niz kasnoantičkih grobnica.
U antičko doba, u drugoj deceniji I vijeka, izgrađena je cesta Ad Hedum castellum Daesitiatium koja je vodila iz Salone u centralnu Bosnu i koja je kasnije produžena sve do Argentariae (rudarski bazen oko Srebrenice). To je cesta koja je kod Bugojna ulazila u centralnu Bosnu i vodila preko Donjeg Vakufa, Kopila i Malog Mošunja u Travničkom polju, te Viteza (Rike) prema Busovači i dalje ka jugoistoku (Bojanovski, 1974, 178-180 i karta V). Nije utvrđeno postojanje rimske ceste koja bi vodila kroz današnja naselja od Travnika do Donjeg Vakufa preko Komara.
U ranom srednjem vijeku na području porječja gornjeg toka rijeke Bosne formirano je jezgro srednjovjekovne bosanske države u Visokom. Do polovine X vijeka, kada se “zemlja Bosna” prvi put javlja u istorijskom izvoru, njena teritorija je već obuhvatala sedam župa: Vrhbosnu, Vidogošću /Vogošću/, Lepenicu, Bosnu /posebno konstituisano područje oko Visokog /, Trstivnicu, Brod /oko Zenice/ i Lašvu (Anđelić, 1984. a, 9-10, 113). Srednjovjekovna župa Lašva obuhvatala je područje današnjih opština Busovača, Vitez, Novi Travnik i Travnik. Bila je pod upravom bosanskih banova, a kasnije kraljeva. Lašva je bila jedna od najvećih i najplodnijih župa uže Bosne. Vjerovatno je bila dobro naseljena stanovništvom koje se, uglavnom, bavilo poljoprivredom. Na tom području konstatovano je više od 50 nekropola stećaka iz XIV i XV vijeka (Bešlagić, 1971, 141-145, 154-156), kao i srednjovjekovni gradovi Toričan, Travnik, Bosnić ili Škaf i Vrbenac grad (Petrović, 1931).
U srednjem vijeku glavni put sa zapada išao je dolinom Lašve, te preko sela Lugova kod Busovače, Kondžila i Radovaljske rijeke silazio u Visoko. Tim putem bili su povezani sa centralnom Bosnom Uskoplje i Donji Krajevi. U osmansko doba ovaj put je bio najkraća veza između Travnika i Sarajeva ( Bojanovski, 1984).
O župi Lašvi, s obzirom na njenu prostranost i značaj, nema mnogo istorijskih dokumenata koji se odnose na period srednjeg vijeka. Ova župa se prvi put pominje u povelji kralja Bele IV iz 1244. godine, čija autentičnost nije dokazana, kao posjed bosanske biskupije navodi se mjesto “kod tri crkve” (Vego, 1957,150, N. Klaić, 1994, 112-115 ).
Godine 1373. ban Tvrtko daruje Stjepanu Rajkoviću selo Čukle (Anđelić, 1972, 291-292, nap. 109).
Godine 1380. kralj Tvrtko I imenovao je Hrvoja Vukčića velikim vojvodom i darovao dva sela u Lašvi: Trbeušu i Bilu. Vjerovatno su ta sela bila sastavni dijelovi kraljevske domene (Anđelić, 1972, 292).
Krajem XIV vijeka u jednom dijelu župe Lašve, oko Turbeta, imao je svoje posjede tepčija Batalo. Javlja se kao svjedok u poveljama bosanskh vladara, od Dabiše do Ostoje, na prelomu iz XIV u XV vijek .
Ljeta 1415. na području Lašve, u kojoj je Hrvoje Vukčić Hrvatinić imao neke posjede, vodila se bitka između ugarske i osmanske vojske u kojoj su Ugri bili poraženi (Ćirković, 1964, 242; Perojević, 1991, 440, 444).
U jednom dokumentu dubrovačkog arhiva 8. 2. 1421. pominje se kastelan u tvrđavi u Turici u Lašvi (Kovačević-Kojić, 1978, 252). Nije poznato gdje se to mjesto nalazi.
Na području Lašve 16.VII 1455. godine opljačkan je trgovac Radoslav Umiljenović iz Dubrovnika (Kovačević-Kojić, 1978, 314).
O srednjovjekovnom gradu Travniku nema pomena u istorijskim dokumentima, ali oblik gornje tvrđave, u kojoj se nalazila dvorska palača, kao i toponim “Varoš” ispod tvrđave govore u prilog postojanju podgrađa uz utvrđenje u srednjem vijeku (Kovačević-Kojić, 1978,138, 264).
Tek 1464. godine pominje se grad Travnik. Te godine osmanski hroničar Dursun-beg bilježi da su se osmanske trupe sa sultanom Mehmedom II el- Fatihom na čelu pri svom pohodu na Jajce zadržale u Travniku (Kreševljaković, Korkut, 1961, 9). Poslije pada Bobovca 1463. godine Osmalije su u pohodu na Jajce zauzele i Travnik. Međutim, u popisu bosanskog sandžaka iz 1468/9. godine najsjeverniji utvrđeni gradovi “vilajeta Kralj” bili su Susid, Prozor i Vranduk. Najjužniji grad jajačke banovine bio je Vinac. Prema tome, Travnik se nalazio na teritoriji koja se protezala od lijeve obale Vrbasa u Uskoplju do Vranduka. Vjerovatno je pripadala onom vazalnom bosanskom kralju koga su postavile Osmanlije (Ćirković, 1964, 336).
U doba bosanskog sandžak-bega Ajazbega (1470-1475) Travnik je postao sjedište knežine koju je sultan Mehmed II povjerio Stjepanu Brajkoviću.
Godine 1480. Madžari su porazili kod Travnika bosanskog sandžak-bega Dautbega, pa je vjerovatno i to doprinijelo da je sultan Bajazid II ukinuo knežstvo i u Travnik uveo redovnu upravu. U vrijeme ovog sultana, tek poslije 1480. godine, tj. nakon provale Vuka Grgurevića, u grad je smještena stalna posada i izgrađena džamija u tvrđavi koja nosi ime Bajazida I (Čelebija, 1979, 127- 128, nap. 9-12, komentari H. Šabanovića).
Godine 1489. Travnik je bio u hasu bosanskog sandžak-bega zaveden kao trg u Lašvi. U to doba mjesto je neposredno graničilo sa neprijateljem, te su njegovim žiteljima smanjeni porezi jer se uvidjelo da je nastanjivanje ovog područja korisno (Kreševljaković, Korkut, 1961, 9-10).
Prema mirovnom ugovoru između sultana Bajazida II i ugarskog kralja Ladislava I 1503. godine, Travnik je ostao u osmanskoj vlasti (Šabanović,1982, 55).
U defteru iz 1516. godine zabilježena je nahija Lašva, koja pripada kadiluku Brod, a varoš Travnik nahiji Lašvi.
Travnik je 1519. godine sjedište vojvode, a vjerovatno i kadiluka Bosna- Brod (Brod je Zenica). Grad je bio izložen napadima iz Jajca i sporo se razvijao.
Nakon provale Eugena Savojskog u Bosnu i spaljivanja Sarajeva 1697. godine u Travnik je premješteno sjedište bosanskog namjesnika i bio je vezirski grad s manjim prekidima od 1832. do 1838. godine, sve do 19. juna 1850. godine (Šabanović, 1982, 88, 91, 96).
O teritorijalnom razvoju Travnika malo je poznato, ali se pretpostavlja da se njegovo prvobitno jezgro nalazilo ispod zapadne strane tvrđave u Varoši u kojoj su dvije džamije: Varoška i Jeni džamija, sagrađena 1549. godine (Kreševljaković, Korkut, 1961, 13).
Dva datuma su bila presudna za razvoj utvrđenja u osmanskom periodu. To je poraz osmanske vojske kod Travnika 1480. godine, što je prisililo Osmanlije da u pograničnom kraju prema jajačkoj banovini (1464 -1528) što bolje utvrde travnički grad. Drugi važan datum je 1699. godina, kada je vezir Defterdar Halil-paša Ćoso prenio vezirsku stolicu u Travnik. To se dogodilo istovremeno sa krajem "velikog rata" (1683-1699) u kome je Osmansko Carstvo izgubilo teritorije u Madžarskoj i Hrvatskoj.
Od vremena sultana Bajazida II (1481-1512) sve do 1878. godine tvrđava je imala stalnu posadu. Prvi pomen o posadi u ovome gradu je iz 1540. godine. Tada je, prema defteru, u gradu bilo 37 mustahfiza timarlija (čuvara) i dizdar Davud (Kreševljaković, 1953, 19). Tanasije Đorđić 1626. godine, prolazeći ovim krajem, zabilježio je da je u gradu bila posada od 50 momaka.
Prema Čelebijinom opisu iz 1659. godine, trvđava ima dizdara (gradskog zapovjednika) i gradsku posadu. U njoj ima i nekoliko vojničkih kuća i dovoljna količina municije (džebhana) (Čelebija, 1979, 127-128, nap. 9-12).
Poslije 1712. godine pjesnik Bulbuli opjevao je grad kao čvrstu i solidnu tvrđavu. U prvoj deceniji XIX vijeka, prema Chaumetteu de Fossésu, tvrđava je mala, slaba i bezvrijedna, pa se može napasti sa više strana. Služi kao zatvor-tamnica. U njoj su 4 mala topa koji služe za najavljivanje novog vezira i Bajrama. Posada nikada ne stanuje u tvrđavi. Josip Mittesser, austrijski konzul, ostavio je dobar crtež iz 1809. godine. Opisujući tvrđavu on kaže da u njoj ima 9 topova i baruthana, da je zaštićena od bombi, te da u njoj ima podzemnih tamnica sa solidnim svodovima. Najnepovoljnija tačka tvrđave je sjeverna strana (nekad glavni bastion) sa koje mogu da se vrše prodori (Kreševljaković, 1957, 212).
Oko tvrđave su se vodile borbe samo jedanput iako je imala stalnu posadu. To je bilo u vrijeme Husein-kapetana Gradaščevića. U tvrđavu se sklonio Ali Namik-paša, a napao ju je Husein-kapetan sa svojom vojskom. Pošto je tri dana tukao travnički grad, Ali Namik–paša se predao 26. III 1831. godine (Kreševljaković, Korkut, 1961, 119).
Prema popisu iz 1833. godine, u tvrđavi je bilo 14 topova raznog kalibra, 22 stara topa i sva sila sablji, pušaka, baruta, metaka i drugog raznog materijala, jer su se iz ovog grada snabdijevali municijom i drugi gradovi. Među uskladištenim materijalom u tvrđavi bili su i kalupi za livenje topovske đuladi, što znači da su liveni na ovom mjestu. Zato je u Travniku na mjestu Gimnazije izgrađena i tophana (Kreševljaković, 1952,154-159; isti, 1953, 19).
Inspekcija je 1838. godine utvrdila da je grad bio u dobrom stanju.
O. Stentner piše da je 1847. godine tvrđava u jadnom stanju i ne bi mogla da posluži ni kao sklonište u slučaju kakve pobune. U gradu su se vidjela samo 2 topa. Ali, prema popisu iz 1850. godine, u gradu je bilo 12 topova, 15 topčija i 40 nizama (vojnika)( Kreševljaković, Korkut, 1961, 116).
U to vrijeme Ivan Frano Jukić piše da u gradu ima džamija, tri kuće, nekoliko kasarni, 12 topova, topčija i 30 nizama i dosta municije. Primjećuje da je grad od male važnosti, da je tijesan, slabih zidova, a može da se tuče iz topova od Gučeva i Bukovice.
Topal Osman-paša je 1867. godine dao slupati i otpremiti u Carigrad 27 starih topova sa natpisima. Godine 1878. grad je popravljan. Austrijske trupe u njemu su zatekle osmansku posadu (Kreševljaković, 1953, 19). Utvrđenje je kao vojnički objekat služilo austrougarskoj, a zatim i svim vojskama sve do kraja II svjetskog rata. Napušteno je 1946. godine, ali ga je Jugoslovenska narodna armija ponovo posjela 1947/1948. i u njemu ostala neko vrijeme. Tek 1953. godine grad je predan na brigu Zavičajnom muzeju u Travniku.
2. Opis dobra
Kasteološki razvoj Starog grada Travnika direktno je povezan sa razvojem i rastom naselja u cjelini, koje se stvorilo i razvijalo van bedema. Kao i ostali utvrđeni gradovi, i ovaj je grad prošao nekoliko faza kasteološkog, arhitektonskog i fortifikacionog oblikovanja. Ovu činjenicu duguje svom strateškom položaju, kao i određenoj političkoj ulozi koju je naselje imalo jedno određeno vrijeme. U otprilike 500 godina svoga postojanja grad se u nekoliko navrata prilagođavao ratnoj taktici i tehnici, prolazeći tom prilikom razvojni put od manjeg burga do jake artiljerijske utvrde, kakva se sačuvala do danas (Bojanovski, str. 3).
Stari travnički grad leži na kamenoj gredi koja se odvaja od Bukovice, ogranka planine Vlašić. Sa istočne strane grada je brzi potok Šumeće, a sa zapadne potok Hendek. Teren na kome leži grad spušta se od sjevera u pravcu juga.
S obzirom na reljef, utvrđenje je zauzelo maksimalni prostor preko koga se nije više moglo da širi. Njegova površina iznosi oko 11.000 m2. Najsjevernija tačka na kojoj se nalazi bastion izbačen iz platna ostalog utvrđenja je ujedno bila i prirodno najnezaštićenija, kao i cijela sjeverna strana. Prema podacima ranijih istraživača, na njoj se nalazila praistorijska gradina. Nekada se lokacija na kojoj je utvrđenje zvala Garbun, ali je to ime davno zaboravljeno (Petrović, 1931, 12). U podnožju grada, preko glavne saobraćajnice Travnik - Sarajevo, nalaze se ruševine Hasanpašića kule. Pretpostavlja se da je ova kula bila izdvojeni dio Starog grada, koji je s vremenom izgubio stratešku važnost i koji je kasnije pretvoren u begovsku kulu(1).
Utvrđenje u Travniku ima oblik nepravilnog petougaonika. Na njegovoj zapadnoj prilaznoj strani, pored perimetralnih bedema i bastiona na sjevernom uglu, nalazi se još jedna izbačena, gotovo četverougaona polukula, koja je branila glavni ulaz u utvrdu. Na platnu istočnog bedema su tri izbačene višeugaone polukule, od kojih su južna i sjeverna dodatno ojačane doziđivanjem. Između južne i srednje polukule na bedemu je ostalo sačuvano 18 puškarnica. Ove polukule su branile direktan prilaz bedemima sa istočne strane.
Sa spoljne strane bedema na dubini od 3 do 4 metra pronađena su tri kamena ispusta za vodu. Prema tome, prvobitni nivo donjeg obora morao je da bude barem za dva metra niži od sadašnjeg nivoa. Pored sjeverne kule nalazio se tajni prolaz. Veći dio istočnog bedema 1931. godine se srušio, te je nanovo podignut (Mazalić, 1948, 158).
Sjeverni bedem je dug 36 m. Debljina zidova na nekim mjestima iznosi i do 2,70 m. Debljina prsobrana na sjevernom bedemu iznosi 0,80 m. Debljina prigrađenog unutrašnjeg dijela zida iznosi 1,90 m. Uz njega su, od krajnje sjeverne polukule na istočnom bedemu do isturenog bastiona, cijelom dužinom vodile kamene stepenice. Bedemi na južnoj strani utvrđenja imaju završetke u vidu izlomljenih linija.
Gledajući u cjelini, Stari grad Travnik je konstruisan u vrijeme primjene vatrenog oružja i predstavlja tipičnu artiljerijsku tvrđavu.
Unutar perimetralnih zidova izdvaja se, u sjeverozapadnom dijelu utvrđenja, stariji srednjovjekovni kompleks (E1). Na gornjem nivou grada, u njegovom jugozapadnom dijelu, još je jedan obor koji se produžava ka sjevernom bedemu (E3). U donjem nivou grada, lociran po cijeloj dužini istočnog dijela utvrde, nalazi se drugi obor (E2).
Najbolji prilaz Starom gradu je sa zapadne strane kamenim mostom preko potoka Hendek. Most ima polukružni svod raspona 6 m i visinu od oko 11 m iznad nivoa vode. Širina mosta iznosi oko 3,20 m. Ograda je napravljena od sedre i visoka je oko 90 cm. Između mosta i ulaza u Stari grad nalazi se manji plato.
Ulaz u utvrdu se nalazi na polovini južnog dijela zapadnog perimetralnog bedema. On ima završetak u vidu polukružnog luka. Stara niska kapija je nekada zamijenjena novom i višom.
Od ulaza u prostor grada vode stepenice kojim je omogućen pristup gornjem oboru u jugozapadnom dijelu utvrđenja (E3). Južno od stepeništa se nalaze ostaci zgrade (G) koja je podignuta u vrijeme austrougarske uprave.
Sjeverno od ulaznog stepeništa nalazila se džamija Bajazida II (F). Od sjeveroistočnog ugla džamije vode stepenice ka poligonalnoj kuli (D) i malom oboru (E1) od kog počinje kompleks srednjovjekovnog dijela grada.
Istraživači ovog utvrđenja na osnovu dosadašnjih saznanja nisu tačno mogli da utvrde dokle se prostirao srednjovjekovni grad. Da je nastao u srednjem vijeku, vidi se po izrazitom položaju grada u vrijeme primjene hladnog oružja. Bojanovski smatra da je srednjovjekovni grad obuhvatao i prostore malog obora (E1) i kule (D), a možda i kompletan prostor na kome se utvrđenje prostire (Bojanovski, 1977, 2, 5-9). Izvjesno je da je obuhvatao sjeverozapadni prostor utvrđenja, a sastojao se od:
- branič-kule (A),
- dvorišta sa palačom ispod te kule (B).
Na sjevernom dijelu grada, na njegovoj najvišoj koti, bila je smještena kula kružne osnove, koja je naknadno pretvorena u desetougaoni bastion uz koji je prigrađena cisterna. Iskopavanjima je ustanovljeno da se srednjovjekovna kula sačuvala u visini od 8 m. NJen promjer iznosi 4,5 m. Tačna debljina zida kule nije ustanovljena. Unutrašnji zid kule zatečen je glatko omalterisan i bez tragova korišćenja (Lozić, 1962, 176). Srednjovjekovna kula je kasnije pretvorena u desetougaoni bastion kosih stranica. Južna strana bastiona je blago zaravnjena i produžena nižom terasom u koju je ugrađena cisterna. Visina stranica bastiona iznosi 10 m, a širina varira od 3,5 do 4 m u osnovi i 2,4 - 3 m pri samom vrhu. Spoljna oplata je urađena od lomljenog ili grubo pritesanog kamena, a kao stege za stabilnost zida izvedene su poprečne drvene grede (hatule), što upućuje na srednjovjekovnu gradnju. Bridovi stranica su obloženi klesanim sedrenim blokovima. Jezgro bastiona (srednjovjekovna branič-kula) bilo je popunjeno smjesom lomljenog kamena i krečnog maltera. Platforma bastiona na kojoj je stajalo vatreno oružje je promjera 10 - 12 m. Bila je ograđena zidom prvobitno visokim 3-4 m i debljine 0,90 m. Cijela platforma je bila natkrivena krovom. U tom dijelu zida probijeni su okrugli otvori uokvireni sedrenim blokovima. Otvori-toparnice, od kojih se danas vide donji dijelovi, imali su promjer 0,80 m. Platformi bastiona prilazilo se stepenicama izgrađenim uz sjeverni zid. Na vrhu stepeništa je izgrađena polukružno zasvedena kapija sa sedrenim blokovima. Visina kapije u tjemenu svoda iznosi 2,15 m, a razmak između dovratnika je širine 1,40 m. Platforma bastiona nadvisuje najniži jugoistočni ugao utvrđenja za oko 16 m.
Uz južni zid bastiona je prigrađena terasa, ona je niža za oko 2,5 m od platforme bastiona. Sa svih strana terasa je bila ograđena zidom i vjerovatno pokrivena, jer je na zapadnom zidu primijećen zazidan otvor. Po ovom otvoru može da se izvede zaključak da je terasa nekada bila niža. Pod terasom je izgrađena ovalna cisterna, zasvedena sedrenim elipsastim svodom (oblik elipse presječene po dužini). Otvor za grabljenje vode, dimenzija 0,6x0,5 m, nalazio se na sredini svoda. Južni zid cisterne provaljen je tokom drugog svjetskog rata. NJegova debljina iznosi oko 2,5 m. Duža osa dna cisterne iznosi 4,7 m, a kraća 2,5 m. Visina cisterne mjereno od dna do tjemena svoda iznosi 3 m. Prema dimenzijama, u cisternu je moglo da stane i do 2.000 litara vode.
Južno od kule (A) je dvorište (B) dimenzija oko 28x17 m. Do iskopavanja 1973-74. godine bilo je zasuto do visine od 6 m ispod terase sa cisternom. Zapadni zid dvorišta je debljine 3,20, a istočni 1,80 m. Istočni zid je visok 4,5 m. Uz njega je, sa spoljne strane strane, prigrađen još jedan bedem, visine 5,5 m, na kome je sačuvano svih 18 puškarnica.
U dvorištu je bila sagrađena palata vlasteoskog dvora, dijelom uklopljena u odbrambenu arhitekturu utvrđenja. Debljina zidova palate je 1,2 m. Zidovi su građeni pretežno dletovanim komadima sedre i lokalnim krečnjakom, te vezani krečnim malterom. Dispozicija prostora ove palate je slična Gornjoj palati na Bobovcu (iz polovine XIV vijeka). Iz enterijera dvora sačuvan je dio natprozornika koji pokazuje da je prozor bio izveden u formi gotičke bifore, ukrašen medaljonom u kome su predstavljeni ljudska glava i poseban vegetativni ornament.
Osim toga, u iskopu su nađene i dvije kamene konzole. Istraživač ovog objekta P. Anđelić pretpostavio je da bi dvor mogao da pripada tepčiji Batalu, koji je živio krajem XIV i početkom XV vijeka (Anđelić, 1984, 465). Sve navedeno, kao i dispozicija kule D, te činjenica da se kvart ispod zapadne padine utvrđenja zvao “Varoš” govori o srednjovjekovnoj gradnji, datiranoj krajem XIV vijeka (Bojanovski, 1977, 3).
U južnom dijelu dvorišta izgrađena je manja zgrada dimenzija 9x4,6x4,30 m. Zidana je od kamena, a pokrivena sedrenim svodom. Sjeverni zid zgrade ima velike dimenzije zbog pritiska nasute zemlje u dvorištu (B). Prvobitni ulaz u zgradu, dimenzija 1,40x0,70 m, još je na mjestu, a mali prozor na istočnom zidu je zazidan. Poslije 1878. godine na južnom zidu su probijena dva prozora, stranica od 1 m. Zgrada je služila kao oružarnica ili kazamat (Mazalić, 1948, 152-153; Bojanovski, 1977, 6-7).
Šesnaestostranična – poligonalna kula (D) se nalazi usred cjelokupnog odbrambenog sistema. Bojanovski ističe da ima sve karakteristike “kule na bedemu” (Mauerturm) u razvijenom srednjovjekovnom gradu. Pošto nema mogućnosti da se kula arheološki istraži jer joj je podnica, koja se nalazi 1 m iznad prirodne stjenovite podloge, izbetonirana, ovaj istraživač prema njenom položaju u prostoru pretpostavlja da se na njenom mjestu nalazila i neka srednjovjekovna kula (Bojanovski, 1977, 7). Sjeverozapadni dio kule je ukopan do visine od jednog sprata u teren obora. Zidovi kule su visoki 11 m a krov naknadno rekonstruisan. Najgornji dio zida, u visini od 1 metra, bio je prije konzervatorsko-restauratorskih radova dozidan ciglama. Kula ima prizemlje i sprat. Iako je kula u osnovi gotovo pravilan šesnaestougaonik, sa unutrašnje strane je, usljed mnogobrojnih intervencija, taj oblik potpuno izobličen. Zidovi kule su debeli 1,5 m. Izvedeni su od tesanog kamena, solidno slaganog i vezanog uskim fugama. Bridovi su izvedeni sedrenim blokovima. Stropne pregrade i podovi su bili od drveta. Ulaz u kulu se nalazi na sjevernoj strani nasuprot toparnicama. Sa spoljne strane ulaz je visok 1,45 m i širok 0,50 m, ali se prema unutrašnjosti povećava do 1,86 m visine i 1,50 m širine. Vrata su lučno zasvedena. U prizemlju se nalazi šest otvora za topove, koji su okrenuti prema jugoistoku. Dimenzije tih otvora iznose 0,76 m. Na spratu se na svakoj stranici nalazi po jedna toparnica, ukupno 16, veličine 0,65 x 0,55 m. Kasnije su sve toparnice pretvorene u puškarnice - u otvore su vješto umetnute sedrene prizme između kojih je ostao jedva nekoliko centimetara širok procijep, visine do 0,50 m. U I i II svjetskom ratu u prizemlju je otvoren ponovo jedan, a na spratu 4 otvora.
Kula je pokrivena drvenim šesnaestostraničnim krovištem sa crijepom kao krovnim pokrivačem.
Zapadno od kule (D) otkrivena je dobro očuvana cisterna, vjerovatno iz vremena austrougarske okupacije. Izgrađena je od sedre i cementa. Duga je 3 m, široka 1,65 m, duboka 2 m. Ima 2 otvora kvadratnog presjeka - jedan uz samu kulu, a drugi na suprotnom kraju. Prvi, koji se nalazi uz samu kulu, zbog male širine, mogao je da služi za zračenje, a drugi, na suprotnoj strani, služio je za ulazak u cisternu. Po zidovima cisterne su ispisana imena austrijskih vojnika s kraja XIX vijeka (Lozić, 1962, 177). Mazalić pominje južno od kule (D) bunar ili čatrnju koja je bila ucrtana na karti iz 1882. godine (Mazalić, 1948, 154).
Sjeverno od ulaznih stepenica na gornjem platou, uz zapadni zid, nalaze se ostaci džamije Bajazida II (F). Objekat je imao približno pravougaonu osnovu dimenzija oko 12 x 7,5 m. Od zidova džamije ostali su sačuvani samo kameni zidovi čija visina iznosi oko 80 cm. Munara džamije je ugrađena u zapadni bedem grada. Zgrada džamije je srušena uslijed dotrajalosti nakon prvog svjetskog rata. Munara je prilično očuvana i, prema obradi i načinu vezivanja pojedinih kamenih blokova, može da se stekne utisak da su je radili vrlo dobri majstori. Prema predanju, munaru su radili dubrovački zidari. Šerefa munare nije imala ukrasa i danas je gotovo obrušena.
Za sada nije potpuno jasno da li je dio platoa između južnog zida džamije i kule D (prostor E1) pripadao srednjovjekovnom dijelu grada. U taj prostor se ulazi kroz lučno zasvedenu manju kapiju iza koje se nalaze manje stepenice. Kapija se nalazi između zapadnog zida koji se proteže od kule D ka polukuli u zapadnom bedemu, neposredno uz sjeverni zid džamije. (Mazalić, 1948, 156; Bojanovski, 1977, 2).
U jugozapadnom dijelu platoa (E3), južno od glavnih prilaznih stepenica, nalazi se ruševna austrijska zgrada (G). Na istočnom rubu ovog platoa bila je zgrada (H), sagrađena sredinom XIX vijeka. Danas je potpuno srušena. Do nje su se nalazile stepenice koje vode u donji obor (prostor E2). Istočni zid platoa E3 zatvarao je i prostor ispod srednjovjekovnog dijela grada sve do sjevernog perimetralnog bedema. Oko sredine zid je prekinut.
U južnom uglu uz bedeme ostali su sačuvani najniži dijelovi zidova neke srednjovjekovne zgrade, veličine 14,70 x 12,80 m (Mazalić, 1948, 156). Zidovi su konzervisani. Zgrada (J), čiji su krajnji ostaci još vidljivi na površini, nalazila se u sjeveroistočnom uglu utvrđenja. Iz nje je vodio poluobličasto zasveden tajni prolaz (visine 1,5 m, širine 1 m), sagrađen od klesanih sedrenih blokova. Prolaz je vodio iz zidova zgrade čiji su temelji sačuvani (J) strmo kroz bedem, vjerovatno stepenicama, i bio je 2 m iznad nivoa spoljnog terena. Sa spoljne strane je kasnije zazidan (Mazalić, 1948, 156).
Preduzeta arheološka istraživanja nisu mogla da daju odgovor da li se srednjovjekovni grad, osim na području objekata A, B, C i prostora obora E1, protezao i na cijeloj teritoriji na kojoj je u osmanskom periodu sagrađeno utvrđenje. Današnji izgled grad je dobio postepenim dogradnjama, pregradnjama, ojačavanjem i adaptacijom ranijih objekata. Dobar dio, ako ne i najveći, sadašnje gradske arhitekture potiče iz osmanskog doba.
Bojanovski smatra da se, pored osnovnog jezgra srednjovjekovnog utvrđenja na prostoru od objekta A do C, ono proširilo i na prostor do južnog zida džamije, tj. na prostor E1. Postojanje neke srednjovjekovne kule prije gradnje šesnaestougaone kule D u osmansko doba još uvijek ostaje otvoreno. Gradnja srednjovjekovnog dijela grada ili njegovo postojanje datira se u kraj XIV i prvu polovinu XV vijeka (Bojanovski, 1977,1,2).
Od objekata iz osmanskog perioda karakteristična je šesnaestougaona kula (D) koja je savršeniji tip najstarijih, visokih i po četiri sprata, topovskih kula koje su građene na graničnim teritorijama između madžarskog kraljevstva i Osmanskog Carstva početkom druge polovine XV vijeka (Popović, 1989, 106). Već 80. godina istog vijeka počinju da se grade poligonalni bastioni ukošenih, nižih spoljnih zidova, kao sjeverni istureni bastion (A). Gradnju ova dva objekta u Travniku Popović datira u drugu polovinu XV, a Bojanovski u XVI vijek. Oba autora datiraju u isto vrijeme sa ova dva objekta izgradnju podzida sa istočne strane prvobitnog jezgra sa 18 puškarnica (Bojanovski, 1977, 4; Popović, 1989, 104). Za određenije datiranje pregradnji na gradu nema indikativnih elemenata. Svi perimetralni bedemi su iz osmanskog doba.
Kazamati i cisterna uz bastion (A), izbačene poligonalne kule na zapadnom i istočnom bedemu su vjerovatno podignuti u XVII ili početkom XVIII vijeka, jer je u XVI vijeku Osmansko Carstvo bilo u ofanzivi pa nije bilo potrebe da se grade ovi objekti. Tek poslije poraza pod Bečom 1683. godine, radi defanzive, gradnja kazamata postaje potrebna. Sve te dogradnje su trebale da učine od Travnika što jače utvrđenje u uslovima njegove sve veće političke moći i jače artiljerijske vatre, i to u vrijeme kada je prijetila sve veća opasnost od susjeda sa sjevera (Bojanovski, 1977, 10-11).
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NRBiH iz Sarajeva broj 724/50 od 16. juna 1950. godine objekat je bio stavljen pod zaštitu države, a Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NRBiH iz Sarajeva broj 02-794-3 od 18. aprila 1962. godine objekat Stari grad i pred njim most preko Hendeka u Travniku, državna svojina, br. z.k. ul. IV-312-316, 438-441, bio je stavljen pod zaštitu države i upisan u Registar nepokretnih spomenika kulture. Ovo rješenje je postalo pravosnažno 24. oktobra 1962. godine.
Prostornim planom Bosne i Hercegovine iz 1980. godine ovo dobro je bilo evidentirano i svrstano u II (drugu) kategoriju kao kulturno-istorijsko dobro.
Pod nazivom Stari grad Travnik i Tvrđava u Travniku i rednim brojevima 632 i 646 dobro se nalazilo na Privremenoj listi Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
ARHEOLOŠKA ISKOPAVANJA
- 1969. Arheološka iskopavanja pod rukovodstvom Marka Vege.
- 1973 -1974. Arheološka iskopavanja pod rukovodstvom Ive Bojanovskog i Pavla Anđelića (elaborat priložen u dosjeu Komisije).
- 1985 -1986. Zdenko Žeravica, kopanje u predjelu glavne kule (A) (elaborat i izvještaj o iskopavanju se nalaze, prema našim saznanjima, u Federalnom zavodu za zaštitu spomenika kulture FBiH).
KONZERVATORSKO-RESTAURATORSKI RADOVI:
- oko 1900. godine – Austro-Ugarska interveniše na bedemima orijentisanim prema Plavoj vodi.
- godine - grad je predan na brigu Zavičajnom muzeju u Travniku.
- godine - izvršeno čišćenje objekta i neki konzervatorsko-restauratorski radovi sa ciljem omogućavanja pristupa posjetiocima(izvor: karton objekta Zavoda za zaštitu spomenika BiH), grad uređivan parkovski, otvaranje vidikovca i jednog ugostiteljskog objekta (elaborat).
- 1957. godine – intervencija na prilaznom mostu – umjesto dotadašnje drvene ograde podignuta ograda od sedre i produžno cementnog maltera.
- 1958. godine - izvršen opravak krovišta i krovnog pokrivača na poligonalnoj kuli.
- 1970. godine – obimniji konzervatorski radovi na Starom gradu – sanacija zidova zapadne tabije i dijela zida iznad potoka Hendek.
- 1977. godine - izvršeni obimni konzervatorski radovi na Starom gradu – sanacija zidova, poligonalne kule, pokrivanje crijepom, konzervacija gornjih zona zidnih platana izradom betonskih ploča; prostor palate adaptiran u prostore za izvođenje pozorišnih predstava, na bastion nabačena zemlja.
- 1998. godine - Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH je snimio stanje na osnovu koga je urađen projekat sanacije oštećenja nastalih dugogodišnjim neodržavanjem objekta.
- 2000. godine - izvršeno čišćenje Starog grada od samoniklog rastinja, izvršena sanacija oštećenja na mostu – radovi su obuhvatili demontažu oštećenog parapetnog zida, sanaciju podloge i ponovno vraćanje blokova, izvršena sanacija dijela bedema na poziciji sjeverno od munare.
- 2001. godine – saniran dio zida ispod poligonalne kule.
- 2002. godine – sanirani ulazni portal i luk vrata i oko 60 metara bedema.
- 2003. godine – u sklopu projekta «Živo naslijeđe» u prostorima dvorišta izvode se kulturno-zabavne aktivnosti – otvoreno kino, izložbe kućnih ljubimaca i sl.
5. Sadašnje stanje dobra
Na Starom gradu Travniku dosad su u nekoliko mahova vršeni konzervatorsko-restauratorski radovi finansirani sredstvima tadašnjeg Republičkog fonda, kao i sredstvima kojima je raspolagao Zavod za zaštitu kulturno - historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine, koji je ujedno i inicirao arheološka iskopavanja na ovoj utvrdi i izradio projekte revitalizacije, konzervacije i restauracije utvrde. Može se reći da bi stanje u kome se danas nalazi ovaj kulturno-istorijski spomenik bilo mnogo gore da nije bilo ljudi zaposlenih u Zavičajnom muzeju Travnik, koji od 1953. godine pa do danas vode brigu o objektu.
Naravno, treba istaći činjenicu da je od posljednjih obimnijih konzervatorsko-restauratorskih radova na utvrdi proteklo više od dvadeset i pet godina, tako da je sasvim razumljivo da ima evidentnih oštećenja na objektu koja su nastala zbog nedostatka sredstava za redovno održavanje. Ta oštećenja se ogledaju u ispiranju vezivnog materijala iz spojnica koje prouzrokuju padavine. Posljedica ovog procesa je pojava „trbuha“ u zidnoj masi i kasnije ispadanje kamenih blokova.
Pristupni most:
- Most je u dobrom stanju nakon posljednjih intervencija;
- Na hodnoj površini koja je kaldrmisana uočena je samonikla vegetacija.
Oštećenja na bedemima:
- Sjeverno od munare i ulaza u Stari grad, na zapadnom zidu utvrde, pojavilo se oštećenje krune zida nastalo usljed ispiranja vezivnog sredstva, tako da je veliki broj kamenih blokova pao na zemlju. Ugrožena površina bedema na ovom mjestu iznosi oko 10 m2;
- Na istom mjestu samo na dnu pojavilo se oštećenje kamene oplate zida nastalo usljed ispiranja vezivnog sredstva;
- Jugoistočni unutrašnji dijelovi bedema izloženi su propadanju;
- Istočni – sponjni zid bedema (orijentisan prema Plavoj vodi) izložen propadanju;
- Istočni unutrašnji bedem veoma oštećen usljed ispiranja vezivnog sredstva i ispadanja kamenih blokova. Na gornjoj površini nalazi se samoniko rastinje, ugrožena površina oko 2000 m2;
Branič – kula – desetougaoni bastion:
- Sa sjeverozapadne strane u dnu objekta vidljiva oštećenja kamene oplate, kao i uglova urađenih od sedre. Ugrožena površina iznosi oko 12 m2;
- Unutrašnji kružni prsten kule, koji predstavlja ostatke srednjovjekovnog dijela objekta, obrastao samoniklom vegetacijom;
- Dno kružnog dijela kule zasuto kamenim materijalom i otpacima;
- Sa sjeverne i sjeveroistočne strane vidljiva oštećenja kamene oplate.
Šesnaestostranična – poligonalna kula:
- Krovna konstrukcija poligonalne kule oštećena tako da velika količina padavina ulazi u unutrašnjost;
- Elementi drvene krovne konstrukcije napadnuti gljivicama i izloženi truljenju;
- Elementi međuspratne konstrukcije izloženi truljenju;
- Zidovi poligonalne kule obrasli samoniklom vegetacijom.
Kazamat:
- Usljed nepostojanja hidroizolacionog sloja na krovu objekta, padavine su prodrle unutar konstrukcije svoda;
- Usljed propadanja vezivnog sredstva, došlo je do ispadanja kamenih blokova u istočnom dijelu svoda;
- Usljed propadanja vezivnog sredstva i prisustva velike količine vode, došlo je do rušenja južnog oplatnog zida u cijeloj dužini;
- Na krovu ima mnogo samoniklog rastinja;
- Metalni elementi izloženi koroziji;
- Lučni nadvoj i vrata koja vode od platoa ispred poligonalne kule i kazamata prema gradskoj palati i branič – kuli obrušeni.
Munara:
- Usljed dugogodišnjeg neodržavanja, došlo je do propadanja konstrukcije šerefe;
- Usljed vjetra, došlo je do pomjeranja krova munare za oko 30 cm prema sjeveru;
- Stepenište munare je veoma oštećeno erozijom;
- Ulaz u munaru zbog bezbjednosnih razloga privremeno je zatvoren.
Stepeništa:
- Stepenište koje u sjevernom dijelu utvrde vodi prema Branič-kuli je oštećeno i, zbog nepostojanja zaštitne ograde, zatvoreno za posjetioce;
- Parapetni zid koji se nalazi sa sjeverne strane je oštećen usljed ispiranja vezivnog sredstva. Površina zida koja je ugrožena nepoznata zbog otežanog pristupa.
Objekat iz austrougarskog perioda:
- Objekat je, zbog nepostojanja krovne konstrukcije, svakodnevno izložen nepovoljnim atmosferskim uticajima;
- Postoji opasnost da se potuno uruši sa istočne i južne strane.
Dokaz da se u masi Starog grada nalaze velike količine vode je veliko prisustvo vegetacije unutar objekta. Samonikla trava koja raste u parternim površinama objekta upija višak vode i na taj način oslobađa pritiska velike zidne plohe.
U dvorištu Starog grada je otvorena ljetna scena.
6. Specifični rizici
- nepovoljni atmosferski uticaji dovode do urušavanja dijela zidova;
- prisutnost velikih količina vode;
- samonikla vegetacija;
- nepreduzimanje mjera tekućeg održavanja.
III - ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH” br.33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu.
Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:
A.Vremensko određenje
B.Istorijska vrijednost
C.Umjetnička i estetska vrijednost
i. Kvalitet obrade
ii.Proporcije
iv. Kompozicija
D.Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)
ii. Svjedočanstvo o istorijskim mijenama
iv. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili maniru
E.Simbolička vrijednost
v. Značaj za identitet grupe ljudi
F.Ambijentalna vrijednost
ii. Značenje u strukturi i slici grada
iii. Objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja
G. Izvornost
v.Položaj i smještaj u prostoru
vii. Drugi unutrašnji i spoljni činioci
I.Cjelovitost
iii. Zaokruženost (kompletnost)
iv. Nenarušenost stanja
Sastavni dio ove odluke su:
- kopija katastarskog plana,
- posjedovni list,
- foto-dokumentacija:
1. Grafika 1876. ARTHUR EVANS
2. Fotografije preuzete sa http://www.plavavoda.com
3. Fotografije iz dokumentacije Zavičajnog muzeja u Travniku
4. Fotografije arheoloških iskopavanja iz dokumentacije Zavičajnog muzeja u Travniku
5. Foto-dokumentacija Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH
- grafički prilozi:
Projekat revitalizacije Starog grada Travnika (Zavod za zaštitu spomenika BiH) – foto-snimci:
1. Postojeće stanje – osnove MJ 1:100
2. Fasade MJ 1:100
3. Presjeci MJ 1:100
4. Projektovano stanje – osnove MJ 1:100
5. Fasade MJ 1:100
6. Presjeci MJ 1:100
Korišćena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja graditeljske cjeline – Stari grad Travnik nacionalnim spomenikom BiH, korišćena je sljedeća literatura:
1931. Petrović, Jozo, S arheologom kroz Travnik, Zagreb, 1931.
1948. Mazalić, Đoko, Travnik i Toričan (prilog bosanskoj arhitekturi srednjeg vijeka), Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, nova serija, sveska VIII, Sarajevo, 1948, 145-166.
1952. Kreševljaković, Hamdija, Prilozi povijesti bosanskih gradova pod turskom upravom, Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom broj II/1951, Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 1952, 119-184.
1953. Kreševljaković, Hamdija, Stari bosanski gradovi, Naše starine I, Sarajevo, 1953, 7-45.
1957. Kreševljaković, Hamdija i Kapidžić, Hamdija, Podaci o tvrđavama u Derventi i Travniku iz početka XIX stoljeća, Naše starine IV, Sarajevo, 1957, 205-212.
1957. Vego, Marko, Naselja bosanske srednjovjekovne države, Sarajevo, 1957.
1961. Kreševljaković, Hamdija i Korkut, M. Derviš, Travnik u prošlosti 1464 -1878, Zavičajni muzej Travnik, Travnik, 1961.
1962. Lozić, Stipe, Konzervatorski radovi na starom gradu Travniku, Naše starine VIII, Sarajevo, 1962, 175-178.
1964. Ćirković, Simo, Istorija srednjovjekovne bosanske države, Beograd, 1964.
1974. Bojanovski, Ivo, Dolabelin sistem cesta u rimskoj provinciji Dalmaciji, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Djela, knjiga XLVII, Sarajevo, 1974.
1977. Bojanovski, Ivo, Stari grad Travnik arheološka i kasteološka osnova (elaborat), Republički zavod za zaštitu kulturnog i prirodnog nasljeđa Bosne i Hercegovine, iskopavanja 1973, Sarajevo, 1977.
1977. Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika, knj. II, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1977.
1978. Kovačević-Kojić, Desanka, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1978.
1979. Čelebi, Evlija, Putopis, priredio Hazim Šabanović, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1979.
1984. Anđelić, Pavao, Doba srednjovjekovne bosanske države u Kulturna istorija Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do pada ovih zemalja pod osmansku vlast, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1984, 435-587.
1984. Anđelić, Pavao,Visoko i okolina u srednjem vijeku u Visoko i okolina kroz historiju 1, Opština Visoko, Visoko, 1984, 101-310.
1987. Žeravica, Zdenko, Travnik, Stari grad (Srednjovjekovni grad), Arheološki pregled 1986, Ljubljana, 1987, str. 156.
1989. Popović, Marko, Uticaj pojave topova na razvoj odbrambenih sistema srednjovjekovnih gradova u Bosni, Zbornik referata Međunarodnog simpozijuma «Bosna i Hercegovina u tokovima istorijskih i kulturnih kretanja u jugoistočnoj Evropi», Sarajevo, 6 -7.oktobar 1988, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1989, 99-110.
1994. Klaić, Nada, Srednjovjekovna Bosna. Politički položaj bosanskih vladara do Tvrtkove krunidbe (1377.g.).
1995. Popović, Marko, Srednjovekovne tvrđave u Bosni i Hercegovini, Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine 1, Srpska akademija nauka i umetnosti, Odbor za istoriju Bosne i Hercegovine, Beograd, 1995, 33-55.
Dokumentacija Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH
Dokumentacija Zavičajnog muzeja u Travniku
Dokumentacija Arhiva BiH
Dokumentacija i biblioteka Bošnjačkog instituta u Sarajevu
(1) Prema narodnoj tradiciji, ova kula se veže za prodore Vuka Jajčanina na osmansku teritoriju do Sarajeva 1480. godine ( Mazalić, 1948, 146).
|
