Status spomenika -> Nacionalni spomenik

            Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 14/05.

            Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovi člana V stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 30. augusta do 2. septembra 2004. godine, donijela je

O D L U K U

I

            Grobljanska cjelina – Jevrejsko groblje u Sarajevu, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

            Nacionalni spomenik se nalazi na k.č. br. 65, 171, 225, 523, k.o. Sarajevo CXXXV,  općina Centar, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

            Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02, 27/02 i 6/04).

II

            Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je osigurati pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, prezentaciju i rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

            Vlada Federacije dužna je osigurati sredstva za izradu i provedbu potrebne tehničke dokumentacije za rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

            Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) će  utvrditi tehničke uvjete i osigurati finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione ploče sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

            U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuje se sljedeće:

            Na prostoru definiranom u tački I stav 2. ove odluke, na kom se nalazi nacionalni spomenik, primjenjuje se sljedeće mjere zaštite:

-         nije dopušteno izvođenje bilo kakvih radova na objektima ili dijelovima objekata koji čine grobljansku cjelinu, osim arheoloških istraživanja i konzervatorsko-restauratorskih radova odobrenih od federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje (u daljnjem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručni nadzor nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite);

-         nije dopuštena izgradnja objekata, niti postavljanje privremenih ili stalnih struktura čija svrha nije isključivo zaštita i prezentacija nacionalnog spomenika;

-         nisu dopušteni radovi koji bi mogli utjecati na promjenu pejzaža;

-         nije dopušteno obavljanje nikakvih radova na infrastrukturi, osim u izuzetnim slučajevima uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručni nadzor službe zaštite;

-         spomenik treba biti otvoren za javnost i može se koristiti u edukativne svrhe;

-         zabrana odlaganja otpada.

            U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika određuje se zaštitni pojas širine 20 m od granica zaštićenog prostora definiranog u tački I stav 2. ove odluke. U ovom zaštitnom pojasu utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

-         zabrana nove izgradnje;

-         zabrana obavljanja svih radova na infrastrukturi, osim u izuzetnim slučajevima uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručni nadzor službe zaštite;

-         zabrana odlaganje otpada.

            Vlada Federacije dužna je osigurati provedbu mjera urgentne zaštite nacionalnog spomenika:

1. izvršiti radove na izradi drenažnog sistema u cijelom kompleksu, sa ciljem odvođenja podzemnih voda i zaustavljanja daljnjeg tonjenja nadgrobnika;

2. poduzimanje posebnih mjera koje će zaustaviti  pojavu klizišta, a koje su povezane sa problematikom nekontrolirane gradnje;

3. izvršiti demontažu, stabiliziranje podloge i ponovnu montažu glavne ulazne kapije;

4. izvršiti  radove na sanaciji cjelokupnog sistema podzida u groblju;

5. izvršiti čišćenje groblja od samonikle vegetacije.

            Vlada Federacije dužna je posebno osigurati provedbu sljedećih mjera:

1. izradu snimka postojećeg stanja sa evidencijom svih oštećenja i izradom tačne geodetske snimke lokaliteta sa precizno ucrtanom pozicijom svakog nadgrobnika;

2. izradu projekta rehabilitacije u kome će biti obuhvaćeni svi radovi na nacionalnom spomeniku.

            Projekat rehabilitacije mora ispunjavati sljedeće uvjete:

1. svi originalni fragmenti– dijelovi nadgrobnika koji budu pronađeni na lokaciji ponovno se moraju ugraditi. Do momenta ugradnje potrebno je da se na odgovarajući način zaštite;

2. fragmente – dijelove nadgrobnika koji se zbog visokog stepena oštećenja ne mogu ugraditi, na odgovarajući način konzervirati i prezentirati u sklopu kompleksa;

3. izvršiti sanaciju oštećenja nastalih u prijeratnom periodu – ispravljanje oborenih nadgrobnika, vraćanje na originalno mjesto;

4. izvršiti sanaciju oštećenja nastalih u ratnom periodu sa rekonstrukcijom teško oštećenih ili uništenih dijelova nadgrobnika;

5. izvršiti sanaciju oštećenja nastalih na komunikacijama kroz groblje – stepeništima i pristupnim stazama;

6. izvršiti čišćenje nadgrobnika od prljavštine, masne boje i mikroorganizama;

7. izvršiti hortikulturno uređenje groblja, uključujući i uređenje okoline groblja;

8. izvršiti elektroiluminaciju groblja prema odgovarajućem projektu;

9. utvrditi načine moguće prezentacije nacionalnog spomenika. 

IV

            Stavljaju se van snage svi provedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

            Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i općinske službe suzdržat će se od poduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu oštetiti nacionalni spomenik ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.

VI

            Ova odluka će se dostaviti Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za  prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite, općinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi provedbe mjera utvrđenih u tač. II -V ove odluke i nadležnom općinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

            Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresiranim licima u prostorijama i na web stranici Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

            Danom donošenja ove odluke, sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», br. 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske», broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH», broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH», broj 4/03), briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 508.

IX

            Prema članu V, stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

X

            Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objavit će se u «Službenom glasniku BiH».

            Ovu odluku Komisija  je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović 

Broj:07.2-02-201/04-4

30. augusta 2004. godine

Sarajevo                                                                                   

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

             Na osnovi Zakona o provedbi odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2, stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini , kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», br. 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

            Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika u prethodnom sazivu je donijela odluku o stavljanju Starog jevrejskog groblja u Sarajevu na Privremenu listu nacionalnih spomenika, pod rednim brojem 508.

            U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovi člana V, Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je  pristupila provedbi postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom. 

II – PRETHODNI POSTUPAK

             U postupku koji prethodni donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

-         podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o eventualnim oštećenjima tokom rata, podatke o eventualnim intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

-         dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (Općina Centar: kopija katastarskog plana, zemljišnoknjižni izvadak),

-         historijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korištenja dokumentacije u sklopu ove odluke.

            Na osnovu uvida u  prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno  je sljedeće:

1.Podaci o dobru

Lokacija

            Staro jevrejsko groblje nalazi se u jugozapadnom dijelu Sarajeva, u dijelu grada Kovačići - Debelo Brdo. Smješteno je na potezu iznad novoprojektirane tranzitne saobraćajnice. Smatra se da je najstariji dio groblja formiran uz srednjovjekovnu nekropolu stećaka na lokalitetu Borak, iznad ulice Terezije (nekadašnja Miće Sokolovića). Ovaj dio groblja je uništen prilikom urbanizacije područja, te izgradnjom uskotračne pruge Sarajevo-Višegrad (Mutapčić str. 323).

 Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata k.č. br. 65, 171, 225, 523, k.o Sarajevo, CXXXV, općina Centar - Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Historijski  podaci

            Protjerivanje Jevreja sa Pirinejskog poluostrva predstavlja značajnu prekretnicu u historiji jevrejskog naroda. Bježeći iz Španije (1492) i Portugala (1496), sefardski Jevreji su u bijegu od progona rekonkviste, svoje utočište našli u zemljama Otomanskog carstva(1). Sultan Bajazit II je izdao namjesnicima svojih evropskih pokrajina zapovijed da izgnanike ne vraćaju, već da ih prime najprijaznije. Sultan Bajazit II i njegovi nasljednici dali su Jevrejima slobode koje su imali Jermeni i Grci u Otomanskom carstvu (Levy, 1996, str. 9).

            Jevreji su se u Sarajevo počeli doseljavati početkom XVI stoljeća, i to u vrijeme početaka njegovog naglog razvoja(2). Prvi pisani dokument koji govori o njihovom prisustvu je dokument koji se nalazi u sidžilu sarajevskog suda iz 1557. godine. U dokumentu je zabilježeno da je iza smrti nekog pisara - katiba Jusufa, ostalo duga u iznosu od 1.852 akče. Taj novac pokojnik je bio dužan bojadžiji Hasanu i jednom Jevreju. Ovaj podatak upućuje na činjenicu da se spomenuti Jevrej bavio najvjerovatnije bankarskim poslovima, te da je davao novac u zajam (GHB, Sidžil br.1  ) . I u drugom sačuvanom sarajevskom sidžilu iz XVI stoljeća, tačnije u onom iz 1565. godine spominju se Jevreji kao trgovci čohom(3) i sahtijanom(4)(GHB, Sidžil br.2 ). 

            Prvi Jevreji u Sarajevu bili su nastanjeni u Sagrakči hadži Mahmudovoj mahali, u narodu poznatijoj pod imenom Ulomljenica, a koja je obuhvatala dio Sagrđija, Ulomljenicu i dio današnje Toromanove ulice. Krajem XVI stoljeća veliki vezir Sijavuš-paša(5), sagradio je veliki han, tzv. Sijavuš - pašinu dairu, koju su Jevreji nazivali Kortiž, a ostali građani Velika avlija. Ovaj objekat, podignut kao vakuf vezan za Sijavuš-pašine zadužbine i njegovo potomstvo u Istanbulu, poklonjen je Jevrejima da tu stanuju. Ova nastamba bila je locirana u blizini sarajevske čaršije, a uz nju je nešto kasnije sagrađen i Stari jevrejski hram(6). Prvi poznati sarajevski rabin bio je Samuel Baruh porijeklom iz Soluna, grada u kojem je živio veliki broj Jevreja. Sijavuš - pašin han, mada u početku mjesto najveće koncentracije Jevreja, nije nikada poprimio oblike klasičnog getta, kao što je bilo slučajeva na zapadu. Vrata "Velike avlije" nisu se nikada zaključavala, a jevrejski trgovci imali su svoje dućane u sarajevskoj čaršiji i bili članovi pojedinih esnafa. Ova jevrejska nastamba, kao i mnoge građevine u Sarajevu, često je stradala u požarima, a potpuno je izgorjela 8. augusta 1879. godine u velikom požaru koji je zahvatio sarajevsku čaršiju i njenu okolinu. Prema savremenicima, pred njen nestanak ova zgrada imala je 46 soba. Inače, to je bio prvi primjer kolektivnog stanovanja u Sarajevu (Zlatar, str. 58).

            Doselivši se na ove prostore, Jevreji su se uklopili u već ranije utvrđen sistem trgovine. U njega su unosili svoj imetak i naročito svoje trgovačke sposobnosti. Njihova uloga bila je posebno značajna u vanjskoj trgovini, zbog toga što su Jevreji bili povezani sa drugim jevrejskim naseljima i pojedincima naseljenim širom Osmanskog carstva, ali i izvan njega. Jevreji su najviše svojih poslova obavljali preko Dubrovnika, a od kraja XVI stoljeća, kada je otvorena splitska skela, većina sarajevskih trgovaca, kako muslimana tako i Jevreja, orijentirala se na trgovinu sa Venecijom i drugim talijanskim gradovima preko Splita.

            Dolaskom na Balkan, Jevreji su znatno doprinijeli razvoju privredne djelatnosti, posebno u novom načinu organiziranja poslova, uvodeći nove forme i metode privrede(7). Pravni i društveni položaj Jevreja u Sarajevu nije se razlikovao od položaja Jevreja nastanjenih po drugim gradovima Osmanskog carstva(8). Svoje porodične, bračne, nasljedne i druge imovinsko - pravne poslove Jevreji su rješavali pred svojim vjerskim starješinom, dok su u agrarno - pravnim stvarima odgovarali isključivo pred kadijom. Osmanski izvori pokazuju da su Jevreji od svog dolaska u Bosnu mogli slobodno vršiti svoje vjerske obrede. U nekoliko sarajevskih hamama (Gazi Husrev - begov, Firuz - begov, Isa - begov), postojali su bazeni za obavljanje teville, jevrejskog ritualnog pranja. U ove bazene, koji su se nalazili u zasebnim prostorijama, nije mogao ulaziti niko osim Jevreja. Bazen za tevillu u ženskom odjeljenju Gazi Husrev -begovog hamama postojao je do 1939. godine.

            Prolazeći kroz Sarajevo 1659. godine, poznati putopisac Evlija Čelebija zabilježio je da Jevreji stanuju u dvije mahale u Sarajevu (Čelebi, 1954, str. 117).  Krajem XVII stoljeća u Sarajevu je bilo preko 50 jevrejskih domaćinstava (Istanbul, Maliyeden mudewer defter No 1439).

            U prvoj polovini XIX stoljeća u Sarajevu su zabilježene 182 jevrejske porodice nastanjene u nekoliko sarajevskih mahala: Ferhadiji, Gazi Husrev - begovoj, Jagdži - zade mahali (Niže banje), Havadže Kemaludinovoj, Pehlivan Oručovoj, Buzadži hadži Hasanovoj. Ovi podaci sadržani su u dokumentu, u kefilemi - knjiga međusobnog jamčenja muškog stanovništva Sarajeva iznad 18 godina koju je izradio Sarajlija Mehmed Mestvica 1841 – 1842. godine (A. Bejtić, str. 27). Ovaj dokument, pored podataka o broju i mjestu stanovanja sarajevskih Jevreja, daje zanimljive podatke i o porodicama, zanimanjima njihovih članova, imovnom stanju...

Poslije austrougarske okupacije u Sarajevo su se doselili i aškenaski Jevreji, i već 1879. godine odlučili su osnovati svoju općinu i sagraditi hram (Zlatar, str. 62). Prve jevrejske porodice u ovoj drugoj seobi došle su u Sarajevo iz Budima i nekih drugih mjesta Panonije. Među tim novim doseljenicima ovamo je došao i haham(9) Cevi Eškinazi, vrlo učen čovjek, koji je upravo u Sarajevu postao rabinom (Skarić, str. 108).

            Staro jevrejsko groblje u Kovačićima predstavlja, iza praškog groblja, najveći jevrejski sepulkralni kompleks u Evropi. Istovremeno ovo groblje predstavlja jedan od najvrednijih memorijalnih kompleksa u svijetu. Unutar njega zabilježen je, specifičnom fakturom, značajan i nezaobilazan segment hronike Jevreja počevši od sredine XVI stoljeća pa sve do zatvaranja nekropole, 1965. godine (Mutapčić, str. 323). 

            Smatra se da je najstariji dio groblja formiran uz srednjovjekovnu nekropolu stećaka na lokalitetu Borak. Međutim, prilikom urbanizacije ovog područja, te izgradnjom uskotračne pruge Sarajevo – Višegrad,  ovaj dio groblja je uništen (Mutapčić, str. 323) (10) .

            O nastanku i razvoju groblja do XVI stljeća nema pouzdane dokumentacije, ali se na osnovi podataka koji potječu iz protokola Jevrejske općine, 1630. godina može sa sigurnošću uzeti kao godina njegovog osnivanja. Temeljni izvori za proučavanje groblja opljačkani su i uništeni, posebno u požaru 1941. godine, kada je u ruševinama Velikog sefardskog hrama(11)  u Sarajevu spaljena "knjiga umrlih" koju je četrdeset godina brižno ispisivao Moše Altarac, poznatiji pod nadimkom "Moše di la kancelarija", sekretar Sefardske općine i pogrebnog društva "Hevra kadiša" (12).

            Historiografski podaci pokazuju da se Sefardi etapno doseljavaju u Sarajevo tokom XVI stoljeća, odnosno da je oko 1550. godine već formirana prva jevrejska općina. Nedugo zatim, 1558. godine, formirano je i pogrebno društvo "Hevra kadiša". "Jevrejsko groblje bi otvoreno u ovom gradu godine 1545. Sedam odbornika, koji su ga stvorili, počiva tu zajedno, pod istom humkom smješteni oko tijela svog velikog rabina Baruha". Rabin Samuel Baruh, porijeklom iz Soluna, bio je sarajevski rabin između 1623. i1640. godine.  Moritz Levy(13)  navodi sljedeće: "Tradicija označuje nadgrobni kamen Samuela Baruha kao najstariji u groblju. Taj se kamen nalazi na jednom brežuljku u jugozapadnom dijelu, oko 800 koraka udaljeno od južnog reda kamenja. Oko tog kamena niže se pet drugih velikih spomenika, koje tradicija označuje kao počivališta tadašnjih bogoštovanih predstojnika. Samo na Baruhovom kamenu uspjelo se velikom mukom pročitati sljedeći hebrejski natpis: Nadgrobni kamen pravednika Samuela Baruha. U sredini groblja nalazi se jedan onizak kamen, koji je već dobrano u zemlju zapao, te je tu navodno počivalište Machaha Mučačona, savremenika Samuela Baruha. Nadgrobni natpis je već posve nečitljiv. Ta su dva spomenika najstarija u čitavom groblju". Jakov Maestro iznosi podatak da su starješine sarajevske jevrejske zajednice osigurali teren za groblje od strane Vakufa i da su oporučno odredili da ih sahrane na vrhu groblja, odnosno, da je gornji dio groblja bio rezerviran za hahame i druge ugledne osobe.

            Najraniji podatak o parcelisanju groblja datira iz 1901. godine kada je izvršena parcelizacija lokacije na dva dijela, od kojih je manji dio, smješten na južnoj strani gledano od željezničke pruge, ostao odsječen i zanemaren.

            U periodu od 1919. pa do 1930. godine slijedi uređenje, parcelisanje i ograđivanje groblja. Ovom prilikom je završeno uređenje stepeništa, staza i postavljanje klupa. Godine 1923/1924. je u sjeverozapadnom dijelu groblja podignuta kapela. Iste godine je podignuta i ulazna kapija.

            Godine 1952. u groblju je podignut spomenik žrtvama fašističkog terora, djelo ing. arh. Jahiela Fincija(14). U groblju se nalazi i velika aškenaska kosturnica autora ing. arh. Zlatka Ugljena, iz 1962. godine, koja je podignuta nakon ekshumacije starog i novog aškenaskog groblja, 1950. godine. Groblje je zatvoreno za ukope 1966. godine.

            Jevrejsko groblje u Sarajevu je nekoliko puta devastirano:

Ÿ  godine 1967. oboreno je 15 spomenika;

Ÿ  24. novembra 1970. godine oštećeno je 16 grobova i razoreno 5 spomenika. U cilju izrade temelja za dalekovodni stup, također je uništeno 11 grobova, bez obavljene ekshumacije tijela. Tom prilikom je porušeno stablo topole koje je oštetilo 15 nadgrobnika i kameni zid kompleksa u dužini od 8-10 m. Oštećeno je ukupno 200 m zida;

Ÿ  godine 1971. prevrnuto oko 100 nadgrobnika novijeg datuma;

Ÿ  21. novembra 1975. godine na parceli pokopne zadruge «Hevra Kadiša», oštećeno je oko 200 nadgrobnika;

Ÿ  13. februara 1983. također je zabilježena devastacija groblja;

Ÿ  godine 1985. u kompleksu groblja je napravljeno improvizirano igralište kom prilikom je pomaknuto i oštećeno nekoliko nadgrobnika, oštećena kapela, slomljene klupe  i dr.;

Ÿ  godine 1987, usljed nestručne sječe stabala, bez saglasnosti službe zaštite, oštećeno je nekoliko nadgrobnika;

Ÿ  u toku rata 1992 – 1995. godine, groblje se nalazilo na prvoj liniji borbenih djejstava. Tom prilikom su velike površine unutar kompleksa bile minirane. Istovremeno je tokom borbenih djejstava oštećen veliki broj nadgrobnika i spomenika koji su nastali kasnije. Također je u ratu oštećena grobna kapela, ulazna kapija i svi ostali dijelovi kompozicije;

Ÿ  novembra 2000. godine izvršeno je rušenje nadgrobnika, kom prilikom je oboreno i oštećeno ukupno 36 nadgrobnih spomenika.

 2. Opis dobra

            Na području Sarajeva lociran je veliki broj grobalja koja predstavljaju složene duhovne simbole prošlosti i trajanja. Kao dijelovi urbane prostorne kulture, u kojima je oslikana tradicija i kultura, stoljetnim prisustvom u prostoru, groblja su stekla status spomenika sepulkralne umjetnosti (Stara sarajevska groblja, str. 5).

            Jevreji svoja groblja smatraju svetim mjestima nazivajući ih kućom grobova, kućom života, kućom vječnosti. Orijentacija pokojnika usmjerena je glavom prema istoku - Jeruzalemu i brdu Cion. Običaj da se groblje ogradi i da se označi grob vodeće, značajne ličnosti uvjetovan je time da je u njemu već sahranjeno deset članova zajednice. Nadgrobni spomenik se postavlja po isteku ŠIVA (sedam dana), ŠELOŠIM (trideset dana) ili nakon dvanaest mjeseci poslije smrti sahranjene osobe. Za Jevreje je karakteristično i "sahranjivanje" oštećenih i dotrajalih knjiga i spisa u zasebne rake, tzv. GENIZE, što je zabilježeno i na ovom groblju. Ovom prigodom se održavala svečanost uz tradicionalnu muziku (Jedan lijepi jevrejski običaj (Povodom ovogodišnje genize), potpis P. Jevrejski život br. 154, Sarajevo, 1927, str.2)).

            Sarajevsko jevrejsko groblje predstavlja svojevrsni dokument o određenim aspektima života Sefarda, kasnije i Aškenaza u gradu(15).

            Grobljanski kompleks se prostire na strmom terenu, ukupne površine od 31.160 m2. Na ukupno sedam parcela nalazi se preko 3850 nadgrobnih spomenika, četiri spomen-obilježja podignuta žrtvama fašističkog terora (od kojih prostorno i skulptoralno dominira djelo ing. arh. Jahiela Fincija iz 1952. godine) i nekoliko kenotafa(16). Među ovim spomenicima je umjetnički najvredniji kenotaf Blanke Alkalaj i njene porodice. Najviše kenotafa podignuto je u godinama nakon završetka nacističkog progona Jevreja. Na nadgrobnom spomeniku Simona Katana, koji je umro 1933. godine, naknadno je upisano "1882-1942 Nepoznat grob Done Katan". 

            U groblju se nalazi i velika aškenaska kosturnica autora ing. arh. Zlatka Ugljena, iz 1962. godine, koja je podignuta nakon ekshumacije starog i novog aškenaskog groblja, koja je izvršena 1950. godine.

Ulazne kapije u groblje

            U groblje se ulazi kroz 3 kapije. Na sjevernoj strani zida, sa orijentacijom prema gradu, nalazi se glavna - monumentalna kapija, dok se manja nalazi na suprotnoj, južnoj strani groblja. Treća kapija se nalazi na jugozapadnom uglu groblja.

            Glavna-sjeverna kapija je sastavljena iz tri dijela -  centralnog sa dvokrilnim i dva bočna dijela sa jednokrilnim vratima. Centralni ulaz je širine cca 3,00 m. Bočna vrata služe za ulaz pješaka i široka su cca 1,00 m. Centralni dio kapije služi za dovoženje mrtvaca u prostore grobne kapele. Konstrukciju ulazne kapije sačinjavaju masivni stupovi urađeni od 7 redova kamena krečnjaka, međusobno povezanih cementnim malterom. Širina stupova u donjem dijelu iznosi 1,00 m. Kapija je završena kamenim nadvratnikom u vidu polukružnog luka, sa jako naglašenim centralnim kamenim blokom, na kome se nalazi natpis o godini izgradnje. Gornja površina kapije je obložena slojem betona debljine cca 10 cm u cilju zaštite od prodora oborinske vode. Ograda kapije je urađena od stiliziranog kovanog željeza s dekoracijama u vidu menore (gornji - nepokretni dio kapije) i Davidove zvijezde.

            Južna  kapija groblja je nešto jednostavnija i naglašena je sa dva stupa od pet horizontalno poredanih blokova kamena krečnjaka sa završetkom u vidu spljoštene piramide, urađenim u betonu. Kapija ima dvokrilna vrata od kovanog željeza, sa stiliziranom dekoracijom u vidu zvijezde. Na sličan način je urađena i jugozapadna kapija groblja.

Groblje

            Groblje je nastalo uz srednjovjekovnu nekropolu stećaka na lokalitetu Borak uz stari kamenolom na Šatoriji(17) iz koga je vađen kamen kako za srednjovijekovne stećke, tako i za jevrejske nadgrobnike. Sefardi na ovom prostoru stvaraju jedinstvene nadgrobnike kakvih, po njihovim domomorfnim oblicima i simboličkoj motivici, nema među jevrejskim spomenicima nigdje u svijetu.

            Tradicionalni sefardski nadgrobnici oblikovani su kao jednostavne horizontalne ploče ili prazni sarkofazi s urezanim natpisom. Kao primjer mogu poslužiti nadgrobni spomenici toga tipa iz XVII stoljeća sa dubrovačkog i splitskog  groblja na Marjanu. Ovi spomenici rađeni su po uzoru na spomenike u Španiji, i nemaju sličnosti sa sarajevskim spomenicima. O pažnji koju su Sefardi, čak i u izgnanstvu, posvećivali svojim nadgrobnim spomenicima, svjedoče groblja u Amsterdamu, Londonu, Altoni i dr. Njihovi nadgrobni spomenici su često u obliku ploče koja ima veličinu grobnog mjesta. Otmjeniji primjer predstavljaju sarkofazi s dvovodnim krovom i stepenasto oblikovanim postoljem. Teške i ogromne gromade kamena imale su namjenu da grob ne može niko pomaknuti ili oskrnaviti (Pinto, 1987, s. 60 – 64). U epohi baroka nadgrobne ploče dekorirane su na sličan način kao i grobne ploče uzidane u crkve. Prisutni simboli spadaju u opće sepulkralne motive: posječeno drvo, slomljena ruža, mrtvačka glava, kosa, oborene baklje, pješčani sat, geniju žalosti, biblijske scene, itd. Uzglavni dio spomenika nosio je grb sefardske porodice, dok su ostale površine mogle biti razdijeljene u polja od kojih jedno sadrži epitaf (Encyclopedia Judaica, Berlin, 1929).  Imajući u vidu da su pojedine sefardske sinagoge Iberijskog poluotoka imale svoja obilježja u načinu sahranjivanja prije egzodusa (Aragonska, Kostiljska i dr.), biće neophodno obaviti komparativno istraživanje relevantnih karakteristika sepulkralne tradicije onih područja sa kojih su potekli Sefardi koji su bili nastanjeni u Bosni i Hercegovini. Smatra se da se enigma jedinstveno oblikovanih sefardskih nadgrobnika u Sarajevu može najbolje protumačiti karakterističnošću stapanja sefardske tradicije, koja sadrži sedimente judaizma antičko-rimske i medijevalne arapske i španske civlizacije sa tradicijom lokalne sredine (Mutapčić, str. 326).

            U osebujnoj poetici, metaforičnosti i likovnosti nadgrobnika, u njihovom sinhronijskom modeliranju i postepenom odumiranju, te u pojavi novih sepulkralnih oblika, spomenici ovog groblja po stilu, formama i stanovitim simbolima, mogu se podijeliti u nekoliko vrsta:

            -položene monolitne ploče i sanduci, sa ili bez natpisa. Ovaj oblik direktno slijedi oblike stećaka i onu razvojnu nit koja povezuje sefardsku tradiciju jednostavnih oblika s autohtonim prelaznim stilom u sepulkralnoj umjetnosti Bosne i Hercegovine na prelazu srednjovjekovnog u osmanski period;

            -monolitni sljemenjaci i kompozitni (prazni) sarkofazi. Ovi nadgrobnici su uvijek sa natpisima, koji se uporedo oslanjaju i na tradiciju stećaka i na pradavne sarkofagne oblike;

            -javljaju se i razni modaliteti sanduka i sarkofaga koji se na gornjoj strani završavaju: ravno, obličasto, obličasto-stepenasto, sljemenasto, s karakterističnim skraćenjima visine i širine, idući od prednje prema stražnjoj strani spomenika.

            Ukrasni motivi imaju najčešće višestruko simboličko značenje. Sadržajno su tradicionalnih, religioznih i profanih konotacija, sa figuralnim predstavama geometrijskih i biljnih motiva, i dekorativnom plastikom spomenika.

            Na starim spomenicima ukrasni motivi su izvedeni rustično, shematizirano, sa svrhom isticanja statusa i zanimanja pojedinih članova jevrejske zajednice (Kohena, Levija, rabina i uopće uglednih ljudi). Tako pružena ruka vezana uz kohenski grob simbolizira blagoslov i svetost, knjiga ukazuje na znalca knjige, štap označava svešteno lice, jare i jagnje, odnosno pojedini predmeti i životinje simboliziraju kako jevrejski narod, Gospodom izabran i otkupljen, tako i pojedine narode koji su dolazili u dodir s Jevrejima (što je češće kod Aškenaza).  Jaje je simbol života i smrti, ponovnog rađanja. Astralni simboli: krug, rozeta, polusfera (okrugla i ovalna), polumjesec - govore jezikom tadašnjeg doba o vječnim temama cikličnog - univerzalnog kretanja prema konačnom odredištu duše. Prema nekim tumačenjima svjetlost je simbol duše jer asocira na ljudsku besmrtnost, a put ka razumijevanju ovih simbola vodi preko religiozne i eshatološke sfere i preko odgonetanja samih epitafa na spomeniku.

            Pri određivanju porijekla ovih motiva mora se imati na umu nekoliko izvora:

            - srednjovjekovno,

            - islamsko i

            - sefardsko,

a njihovo objašnjenje svakako se daje u vezi sa lokalnim sinkretičkim elementima, samim sepulkralnim kultom i sa čisto dekorativnom ulogom na spomeniku (Mutapčić, str. 327).

Stari nadgrobnici izrađeni su prema obrascima standarne klesarske obrade kamena iz obližnje Šatorije. Ovi nadgrobnici su nastali u periodu od XVI  do XVIII stoljeća. Noviji nadgrobnici koji potječu iz perioda od XIX  do XX stoljeća očituju varijacije starih formi i predstavljaju drugačija kreativna rješenja vertikalnih i horizontalnih ploča, njihovih uzajamnih kombinacija i drugih oblika tipičnih za savremena gradska groblja. Novi nadgrobnici  izvedeni su u novim, često skupocjenim vrstama kamena – mermer, granit i sl. (Mutapčić, str. 327), dok su oni stariji izrađeni od sarajevskog krečnjaka.

            Izuzetnu vrijednost nadgrobnih spomenika predstavlja njihova epigrafika rađena reljefnim i urezanim slovima hebrejskog kvadratnog pisma, rasi kurzivom i latinicom. Na starim spomenicima epitafi su obično postavljeni na sjevernu čeonu stranu (sa ili bez niše), zatim na gornju horizontalnu i na bočne strane, dok su na novim postavljeni i na ovaj i na način ispisivanja vertikalnih dijelova grobnice. Pored formule "ovdje počiva", sadrže ime pokojnika, datum rođenja i smrti, ponekad kratak tekst o životu i djelu pokojnika, stihove i citate iz jevrejske tradicije (Mutapčić, str. 327).

            Osim rabina Samuela Baruha na groblju u Kovačićima počiva rabin Isak Pardo (rabin od 1781. do 1810. godine) i rabin Avraham Abinun (nadrabin od 1856. do 1858. godine) i drugi koji nisu identificirani. Od značajnih ličnosti ovdje počivaju pjesnikinja Laura Papo Bohoreta i književnik Isak Samokovlija, dok o drugim nemamo podataka (Mutapčić, str. 328 ).

Grobljanska kapela (Ciduk Adin)

            Kapela je smještena na sjeverozapadnoj strani groblja. Izgrađena je u periodu od 1923. do 1924.  godine i djelo je ing. Scheidinga.

            Kapela predstavlja u arhitektonskom smislu tipičan objekat izgrađen u duhu historicizma, što je vidljivo po mješavini raznorodnih stilskih elemenata, naročito dekorativnih elemenata koji imaju korijene u tradiciji jevrejskog naroda.

            Objekat kapele prije svega ima namjenu obavljanja vjerskog obreda prije početka sahranjivanja. Dimenzije kapele su cca 13,34 x 13,34 m. Objekat ima složenu osnovu i, uprkos dodatim dijelovima sa južne i jugozapadne strane, na planu je vidljiva određena simetrija, naročito centralnog dijela.

            Prostor kapele se sastoji iz četiri cjeline:

            - centralnog dijela koji se nalazi ispod centralne kupole. Pod ovog dijela objekta  označen je u podu Davidovom zvijezdom,

            - apsidalnog dijela kapele koji se nalazi na zapadnom dijelu i koji je podignut za cca 35 cm u odnosu na centralni dio objekta,

            - dijela koji se nalazi sa južne strane centralnog dijela u istom nivou, ali ima zaseban ulaz sa istočne strane preko dvokrilnih vrata i

            - četvrtog dijela koji se nalazi u jugozapadnom dijelu objekta i koji ima zaseban ulaz sa južne strane. Ovaj prostor je za 50 cm viši od nivoa centralnog dijela objekta. Ulaz se nalazi sa južne strane preko jednokrakog stepeništa i  otvorenog trijema.

            Glavni ulaz u objekat nalazi se sa istočne strane, preko 35 cm podignutog ulaznog trijema. Širina ulaznih vrata u ovom dijelu iznosi 2,68 m. U nivou prizemlja su još dva ulaza, od kojih jedan također sa istočne (širina vrata 1,46 m), a drugi sa južne strane kapele (širina vrata 1,22 m).

            Centralni prostor kapele je pokriven kupolom. Prelaz iz kvadratne osnove prizemlja u osmougaonu osnovu kupole riješen je trompama sa sferičnim trouglovima u koje su aplicirani stalaktitni ukrasi. U gornjem dijelu kupole nalaze se po tri kvadratična prozorska otvora, od kojih se u srednjem prozorskom otvoru nalazi predstava Davidove zvijezde.

            Bočne prostorije kapele su polukružno zasvedene, dok su sa vanjske strane pokrivene jednovodnim, odnosno dvovodnim krovom u nižem nivou. Apsidalni dio objekta sa zapadne strane ima pet polukružno završenih prozorskih otvora širine cca 57 cm. Radijus apside iznosi 2,72 m.

            Zidovi su u enterijeru omalterisani cementnim malterom i bogato ukrašeni profiliranim vijencima, stalaktitnim ukrasima i slikanim dekoracijama. U nekoj od ranijih sanacija, u cilju izravnavanja zidnih ploha, korištena je šuplja opeka, čiji tragovi su nađeni prilikom posljednjih radova na sanaciji objekta. Debljina zidova u prizemlju objekta je različita i kreće se od 0,50 do 0,63 cm u prizemlju, do 0,60, 0,66, pa čak i do 0,90 m (dio magacinskih prostorija) u suterenu.   Ukupna netto površina prizemlja iznosi 107 m2.

            Sa nivoa prizemlja se jednokrakim vanjskim stepeništem, koje se nalazi na zapadnoj strani objekta, silazi se na nivo suterena. Sa podesta stepeništa, koji se nalazi na međuetaži između prizemlja i suterena, se ulazi u magacinski prostor površine 9,00 m2, sa jednim prozorom orijentiranim na zapadnu stranu. 

            U suterenu kapele se nalazi stan namijenjen za čuvara groblja. Ulaz u stan se nalazi sa zapadne strane objekta, na nivou terena. U ulaznom dijelu se nalazi hodnik sa stepeništem kojim se savlađuje visina od 70 cm. Na istočnoj strani suterena se nalazi kuhinja, južnoj kupatilo, dok se dnevni boravak nalazi na sjevernoj strani. Spavaća soba se nalazi sa zapadne strane. Sve prostorije su prirodno ventilirane preko uskih, a visokih prozora, osim prostora magacina i kupatila koji su ventilirani putem svjetlarnika i kanala.  Ukupna površina prosotorija u suterenu iznosi 92,00 m2.

            Visina objekta iznosi:

-         sa nivoa prizemlja do vrha kupole – cca 11,26 m,

-         sa nivoa suterena do vrha kupole – cca 15,68 m,

-         svijetla visina suterena iznosi – 2,80 m,

-         visina centralne prostorije prizemlja - 7,68,

-         visine bočnih prostorija - 3,70, 3,35 i 4,91 m.

            Objekat je izgrađen kombinacijom kamena i opeke austrijskog formata. Međuspratna konstrukcija između suterena i prizemlja sastavljena je od radijalno slaganih opeka na željezne I profile. Svodovi i lukovi koji nose kupolu su urađeni od betona, dok su ostale krovne površine urađene od drveta. Podovi prizemlja kapele su urađeni od livenog terazza, a djelomično je upotrijebljen zaglađeni beton. U nivou suterena korišten je zaglađeni beton, keramika i dijelom nabijena zemlja.

            Vanjske fasade su urađene produžno-cementnim malterom, sa bogato ukrašenim vijencima, portalima i floralnim prikazima na gornjim zonama uglova objekta. Ulazi su dodatno naglašeni okvirom sa stiliziranim cvjetovima i na vrhu timpanonima. Na prednjoj fasadi, iznad ulaza u centralni prostor kapele, nalazi se ukras u vidu otvorene jevrejske svete knjige.

            Objekat kapele je bio pokriven pocinčanim limom.

Spomen-kosturnica iz 1952. godine

            Oblik spomenika predstavlja stiliziran oblik starog sefardskog nadgrobnika, s tim da je urađen od više horiznontalno poredanih i dotjeranih blokova kamena krečnjaka bijele boje, sa trakom od crnog granita u sredini na kojoj se nalaze natpisi uklesani na sve četiri strane. Sa južne strane spomenika je uklesan tekst napisan latinicom: «Jevrejima palim borcima i žrtvama fašizma Bosne i Hercegovine, 1941-1945.» Sa sjeverne strane se nalazi isti tekst ispisan hebrejskim pismom. Sa istočne strane je tekst: JASENOVAC - STARA GRADIŠKA – ĐAKOVO - JADOVNO I OBORGRAD – AUŠVIC – BERGEN BELZEN, dok se sa zapadne strane nalazi natpis ćirilicom: «SLAVNO MRITE KAD MRITI MORATE»NJEGOŠ.

            Spomenik je podignut na postamentu, na koji se sa sjeverne strane dolazi pristupnim stepeništem. Dimenzije sarkofaga iznose 3,50 x 2,00 m.

Spomenik žrtvama ustaškog terora

            Spomenik je urađen od kamena granita i u obliku pravilne pravougaone prizme. Smješten je neposredno uz spomen-kosturnicu na udaljenosti od 2 m sa jugoistočne strane.

Aškenaska kosturnica iz 1962. godine

            Kosturnica je sastavljena iz više elemenata – pravougaonog postamenta, kvadratne prizme sa urezanom stiliziranom menorom, pravougaone grede sa uklesanim tekstom na hebrejskom jeziku i vertikalnog elementa sa simboličnom predstavom Mojsijevih tablica na kome je sa istočne strane urezan tekst 1957 – 1961. Tekst sa zapadne strane nije čitljiv zbog oštećenja nastalih u posljednjem ratu u BiH. Konstrukcija spomenika je urađena od armiranog betona, dok je oblaganje izvršeno pločama od kamena krečnjaka.

Spomen-kosturnica uz Aškenasku kosturnicu

            Predstavlja obelisk od crnog granita. Sa sjeverne strane su uklesana imena žrtava rata 1941 – 1945. godine.

Česma

            Česma se nalazi sa istočne strane glavnog - sjevernog ulaza u kompleks groblja. Napravljena je od klesanih blokova bijelog kamena krečnjaka. Na česmi se nalaze tri lulice – na zapadnoj, sjevernoj i južnoj strani, iz kojih teče voda u manja kamena korita. Česma ima kvadratnu osnovu širine cca 70 cm i završena je polukružno sa sve četiri strane.

            Na česmi se sa južne strane nalazi natpis na hebrejskom i bosanskom jeziku:  Postavio SALAMON R. KABILJO, 1930. godine. Sa iste strane u polukružnom završetku česme nalazi se natpis: GROB MU JE NEPOZNAT, STRADAO U FAŠISTIČKOM LOGORU 1943. g.

Ograda

            Groblje je u cjelini ograđeno zidom od klesanog kamena krečnjaka, gdje je gornja zona završena betonskim balustradama. Stupovi koji pridržavaju balustrade imaju betonske završetke u obliku spljoštenih piramida.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

            Rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Sarajevo br. 955/51 od dana 12. novembra 1951. godine, objekat je stavljen pod zaštitu države.

            Mišljenjem SM-234/90 od dana 3. aprila 1991. godine, Gradski zavod za zaštitu spomenika Sarajevo, izvršio je kategorizaciju kompleksa groblja u spomenik I kategorije.

Prostornim planom Bosne i Hercegovine do 2002. godine Sefardsko groblje u Sarajevu  je evidentirano pod rednim brojem 42. i kategorizirano kao objekat I kategorije.

            Dobro se, pod nazivom Jevrejsko groblje u Sarajevu, nalazi na Privremenoj listi Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine pod rednim brojem 508.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

-         Prve aktivnosti na uređenju grobljanske cjeline izvršene su 1919. godine. Organizator je bio nadrabin Moritz Levy putem Odbora za regulisanje i obrađivanje Sefardskog groblja;

-         1923/1924. godine podignuta je grobljanska kapela Ciduk Adin na sjeverozapadnoj strani kompleksa.

-         U periodu od 1926. do 1930. godine izvršeno je podizanje kamene ograde oko kompleksa. Istovremeno su urađene ulazne kapije na sjevernoj i južnoj strani i popravljeni nadgrobnici.

-         Godine 1953/1954. izvršen je popis svih spomenika sa osnovnim podacima o umrlim i urađena je kapela. Od te godine, svake dvije godine vršeno je čišćenje i uređenje groblja.

-         Godine 1970. obavljeni su sanacioni radovi na kamenoj ogradi groblja. Troškove je platila Komunalna služba SO Centar, Sarajevo.

-         Godine 1974. SO Centar obavještava dopisom 05-ML-624-1/74 da je usvojen Program uređenja svih zatvorenih groblja na području te općine, među kojima s enalazi i Jevrejsko groblje, te da je u toku izrada glavnih projekata uređenja nekih zatvorenih groblja.

-         Godine 1975. od strane g. Maltarića, urađen je Projekat hortilkulture groblja, prema kojem je kompleks pretvoren u parkovski.

-         Godine 1978. u organizaciji Gradskog zavoda za zaštitu spomenika Sarajevo i Organizacije gorana izvršeno čišćenje groblja.

-         Godine 1982. tražena su sredstva za radove na grobljima.

-         Godine 1983. dopisom 260/83 od strane Jevrejske općine pokrenuta je inicijativa za dogovor o statusu groblja.

-         Godine 1983. sačinjena je Informacija o stanju sefardskog groblja u Sarajevu i mogućnostima njegovog trajnog održavanja sa usvojenom dinamikom neophodnih radova na groblju, u cilju njegovog pretvaranja u park –groblje.

-         Godine 1983. poslovi oko čuvanja, zaštite i održavanja groblja povjereni su KJO Pokop Sarajevo.

-         Godine 1983. restaurirana je kapela u groblju (na osnovi ugovora sklopljenog između Jevrejske općine i Pokopa), započeta sanacija i rekonstrukcija grobljanskog zida, popravljena česma (vraćena u funkciju), a oko 2/3 površine groblja očišćeno od samonklog rastinja.

-         Godina 1983-1990. vršena je sanacija ogradnog zida groblja u dužini od cca 100 m.

-         Intenzivne aktivnosti oko uređenja groblja vođene su prije početka Olimpijskih igara u Sarajevu i obavile su se 1983. i 1984. godine.

-         U periodu od 1985. do 1988. godine sanirani su veći dijelovi ogradnog zida.

-         Godine 1987. na južnu (gornju) kapiju ogradnog zida, vraćena je originalna kapija od kovanog željeza.

-         Godine 1987. sanirana je spomen-kosturnica.

-         Godine 1992. Gradski zavod za zaštitu spomenika Sarajevo (arh. M. Buljina i hist. umj. Snježana Mutapčić) je izradio Program zaštite Starog jevrejskog groblja u Borku na Kovačićima. Tom prilikom su evidentirana oštećenja na svakom pojedinačnom spomeniku. Evidentirano je ukupno 626 oštećenih nadgrobnika. Istovremeno je urađena prateća foto-dokumentacija.

-         U toku su radovi na sanaciji, rekonstrukciji i revitalizaciji grobljanske kapele. Urađena je tehnička dokumentacija za radove.

-         Izvršeno je deminiranje cijelokupnog kompleksa groblja.

-         Nakon posljednje devastacije groblja 2000. godine, kojom prilikom je oboreno i oštećeno 36 nadgrobnika, izvršeno je snimanje postojećeg stanja i ubikacija oštećenih spomenika. Izrađena je situacija  sa pozicioniranim spomenicima. Kod većine nadgrobnika – stela, a koje su pale na prednju stranu, zbog njihove težine nije bilo moguće izvršiti potpuni uviđaj u stepen oštećenja. O oštećenjima svakog pojedinačnog spomenika urađen je izvještaj sa fotografijom i opisom oštećenja.

-         Izvršen je uvid u stanje na terenu od strane Sekretarijata Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH.

5. Sadašnje stanje dobra

            Tokom višestoljetnog postojanja groblja primjetna su velika oštećenja pojedinačnih nadgrobnih spomenika. Uzroci ovakog stanja su višestruki i vezani su uglavnom za nepoduzimanje mjera zaštite kao i za djelovanje tzv. ljudskog faktora, odnosno namjerna oštećenja.

            Do 1992. godine, kada je urađen sveobuhvatan Program zaštite groblja na Borku od strane Gradskog zavoda za zaštitu spomenika Sarajevo, i kada je izvršena analiza stanja njegove očuvanosti, u groblju je bilo oštećeno ukupno 70 % nadgrobnih spomenika (oštećeno ukupno 626 nadgrobnih spomenika).

            Zbog činjenice da je Jevrejsko groblje tokom rata u Bosni i Hercegovini bilo na prvoj borbenoj liniji, došlo je do njegove daljnje destrukcije. Na kamenim nadgrobnicima je došlo do pojave teških oštećenja nastalih usljed direktnih udara artiljerijskih projektila i puščanih zrna, kao i čestih požara nastalih eksplozijama.

            Nakon rata u Bosni i Hercegovini i nakon posljednjih namjernih destrukcija, a koje su se desile 2000. godine, kao i na osnovi uvida i analize obavljene od strane Sekretarijata Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH, može se izvesti zaključak da je u groblju oštećeno oko 95% nadgrobnika.

            Ono što je uočljivo je:

-         da su najbrojnija oštećenja nastala usljed nasilničkog obaranja vertikalnih elemenata spomenika, na kojima su urezani ili upisani natpisi. Horizontalne ploče nadgrobnika su oštećene u manjoj mjeri. Veliki broj i horizonotalnih i vertikalnih elemenata oštećen je ili direktnim pogotkom ili udarima dijelova artiljerijskih projektila i puščanih metaka;

-         oštećenja horizontalnih dijelova grobnica nastala su usljed pucanja i lomljenja pokrivnih ploča,

-         najveći broj oštećenja nastao usljed ratnih djejstava zabilježen je uglavnom na novijim nadgrobnicima iz XIX i XX stoljeća;

-         djelovanje prirodnih faktora na stanje groblja ogleda se u pojavi klizišta, koje ima za posljedicu: pomjeranje spomenika iz svojih ležišta, nagnutost pojedinih nadgrobnika, slijeganje pojedinih nadgrobnika ili grupa nadgrobnika, i do pojave destabilizacije grobnih konstrukcija i na kraju teška konstruktivna oštećenja na pojedinim elementima kompleksa;

-         usljed slijeganja terena nastali su poremećaji stabilnosti pojedinih nadgrobnika i razni oblici razdvajanja grobne konstrukcije;

-         na pojedinim mjestima samonikla vegetacija korijenjem razara kamenu strukturu nadgrobnika;

-         betonska stepeništa koje vodi kroz kompleks su dotrajala i oštećena;

-         skoro cjelokupno groblje je zaraslo u samoniklo rastinje. Posljednjim uvidom uočeno da radnici KJP «Pokop» vrše njegovo raščišćavanje;

-         gornja kapija je utonula i ugrožena je zbog lošeg stanja južnog zida kompleksa; stanje ispod južnog zida kompleksa nije poznato zbog samoniklog rastinja jer ovaj dio groblja, još uvijek nije raščišćen;

-         na parceli koja se nalazi južno od grobne kapele, a u kojoj se nalaze spomenici podignuti u XX stoljeću, primjetna su oštećenja vertikalnih dijelova spomenika;

-         zid koji odvaja plato kapele od grobne parcele je ugrožen klizištem;

-         na parceli koja je locirana pored centralne staze i stepeništa koje vodi prema kosturnicama i sadrži spomenike iz XIX i XX stoljeća, primjetan je veliki broj oštećenih nadgrobnika usljed njihovog prevaljivanja i namjernog uništenja. Na ovoj parceli velika su oštećenja spomenika nastala u posljednjem ratu;

-         kameno stepenište koje je postavljeno na istočnoj strani od glavne kapije je također oštećeno, također i kameni podzid stepeništa;

-         došlo je do opasnog naginjanja glavne ulazne kapije prema sjeveru;

-         registrirana su oštećenja površinskih slojeva spomenika ili manjih detalja nastalih ili nasilnim putem ili prirodnim procesima;

-         na više mjesta primjetno je obrušavanje kamenih elemenata ogradnog zida, naročito na istočnoj i zapadnoj strani kompleksa;

-         primjetna su oštećenja podzida nastala usljed klizanja terena ili drugih tektonskih pokreta;

-         primjetno je da postojeće stanje u broju nadgrobnika ne odgovara snimljenom stanju iz 1975. godine. Uočeno je da nedostaje veliki broj nadgrobnika (najmanje 76);

-         primjetno je da je cijeli kompleks Jevrejskog groblja ugrožen nekontroliranom gradnjom, naročito objekata sa južne i istočne strane kompleksa;

-         u toku su radovi na sanaciji, rekonstrukciji i adaptaciji kapele koja je bila treško oštećena u posljednjem ratu.

            Većina radova na grobnoj kapeli je završena. Na objektu je izvršeno sljedeće:

1. ranije je izvršena sanacija krova (izrada nove krovne konstrukcije, hidroizolacionog sloja kao i pokrivanje krova bakarnim limom);
2. izvršena sanacija oštećenja na konstruktivnim dijelovima objekta – zidovima, stropnoj konstrukciji, podovima;
3. izvršena izrada drenaže oko objekta sa ciljem da se velika količina vode, a što je primjećeno na unutrašnjim zidovima suterena, cijevima odvede od objekta. U augustu mjesecu 2004. godine, prilikom uvida u stanje na terenu, uprkos visokoj vanjskoj temperaturi, u izvedenim drenažnim cijevima primjećena je velika količina podzemne vode;
4. u entrijeru objekta u toku su radovi na uređenju centralnog prostora – izrada dekoracija i ravnih površina;
5. u suterenu je završena sanacija stana za čuvara groblja, kojom prilikom su upotrijebljeni savremeni građevinski materijali;
6. u toku je priprema za izradu platoa koji se nalazi ispred kapele – izrada balustrade, stupova koji nose betonske elemente i uređenje podzida. 

            S obzirom na navedene činjenice, kao i hitnost poduzimanja mjera zaštite, grobljansku cjelinu Jevrejsko groblje u Sarajevu, potrebno je uvrstiti u listu ugroženih nacionalnih spomenika BiH.

III  -  ZAKLJUČAK

           Primjenjujući Kriterije za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH”, br. 33/02 i 15/03), Komisija donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:

A. Vremensko određenje

B. Historijska vrijednost

C. Umjetnička i estetska vrijednost

i. Kvalitet obrade

ii. Kvalitet materijala

iii. Proporcije

iv. Kompozicija

v. Vrijednost detalja

vi. Vrijednost konstrukcije

D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i. Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim historijskim razdobljima

ii. Svjedočanstvo o historijskim mijenama

iii. Djelo značajnog umjetnika ili graditelja

iv. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru

v. Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom razdoblju

E. Simbolička vrijednost

iii. Tradicionalna vrijednost

v. Značaj za identitet skupine ljudi

F. Ambijentalna vrijednost

G. Izvornost

v. Položaj i smještaj u prostoru

H. Jedinstvenost i reprezentativnost

I.  Cjelovitost (cjeline, područja, zbirke)

i. Fizička cjelovitost (kompaktnost)

ii. Homogenost

iii. Zaokruženost (kompletnost)

            Sastavni dio ove odluke su:

- kopija katastarskog plana,

- z.k. izvadak,  posjedovni list,

- fotodokumentacija,

- situacija.

Korištena literatura

            Tokom vođenja postupka proglašenja grobljanske cjeline Jevrejsko groblje u Sarajevu  nacionalnim spomenikom,  korištena je sljedeća literatura:

1927     Jedan lijepi jevrejski običaj (Povodom ovogodišnje genize), potpis P. Jevrejski život br. 154, Sarajevo, 1927, str.2

1929.    Encyclopedia Judaica, Berlin, 1929.

1936.    Maestro, Jakov, Sefardsko groblje u Sarajevu, Jevrejski glas, 30.novembra 1936.

1937.    Tadić, J. , Jevreji u Dubrovniku, Sarajevo, 1937, str. 156

1953.    Hadžibegić, Džizja ili harač. Prilozi za orijentalnu filologiju, III - IV,

Sarajevo, 1953, str. 93,100,107

1954.    Čelebi, Evlija , Putopis, Sarajevo 1954, str. 117 

1966.    Tadić, J. , Doprinos Jevreja trgovini sa dalmatinskim primorjem u XVI i XVII vijeku, Spomenica 400 godina od dolaska Jevreja u B i H, Sarajevo, 1966, str. 40

1966.    Bejtić, Alija, Jevrejske nastanbe u Sarajevu, Spomenica 400 ..., str. 27

1966.    Kamhi, dr Haim, Sarajevski rabini, nav. Spomenica, str. 273-278

1966.   Taubman, Ivan,  Sefardsko groblje na Borku, Spomenica, str. 127-129

1966.    Sučeska, A, Položaj Jevreja u Bosni i Hercegovini za vrijeme Turaka, Spomenica 400 godina od dolaska Jevreja u B i H, str. 47-49

1969.    Levi, Moric, Sefardi u Bosni, Beograd, 1969, str. 96-97

1982.    Bešlagić, Šefik, Stećci - kultura i umjetnost, Sarajevo, 1982, str. 561 - 563

1984.    Stvaralaštvo Jevreja u kulturnoj baštini i razvoju Bosne i Hercegovine, Sveske, Institut za proučavanje nacionalnih odnosa, Sarajevo, 1984, br. 7-8

1984.    Mutapčić, Snježana, Staro jevrejsko groblje na Borku u Kovačićima, nav. Sveske br. 7-8, Sarajevo, 1984, str. 89-95

1987.    Pinto, Avram, Jevreji Sarajeva i Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1987, str. 60 - 64

1988.    Izložbeni katalog Židovi na tlu Jugoslavije, Zagreb, 1988.

1991.    H. Kreševljaković, Banje u Bosni i Hercegovini (1462 - 1916), Izabrana djela, knj. III, Sarajevo, 1991, str. 32

1992.    Nezirović, Muhamed, Jevrejsko - španjolska književnost, Sarajevo, 1992, str. 34-35

1992.    Izložbeni katalog Staro jevrejsko groblje u Kovačićima, autori izložbe, kataloga i likovne postavke: Snježana Mutapčić i Munib Buljina, autor fotografija: Zoran Dragoljević, Sarajevo, 1992.

1992.    Zlatar, dr. Behija, Dolazak Jevreja u Sarajevo, Zbornik SEFARAD, Sarajevo, 1992, str. 57 – 64

1992.    Mutapčić, Snježana, Staro jevrejsko groblje u Kovačićima, Zbornik SEFARAD, Sarajevo, 1992.

1992.    Mutapčić, Snježana, Buljina Munib, Program zaštite starog jevrejskog groblja na Borku u Kovačićima, Gradski zavod za zaštitu i korišćenje kulturno – istorijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo, Sarajevo, 1992.

1998.    Stara sarajevska groblja, katalog izložbe, Kantonalni zavod za zaštitu kulturno – historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo, Sarajevo, 1998.

Arhivska dokumentacija

Gazi Husrev - begova biblioteka (GHB), Sidžil br. 1

Gazi Husrev - begova biblioteka (GHB), Sidžil br. 2

Istanbul, Maliyeden mudewer defter No 1439, str. 8.

Ankara, Tapu ve kadastro No 477 fo 33.   

Historijski arhiv u Dubrovniku (HAD), Diversa Cancelariae, CLVIII124- 125.

Tehnička dokumentacija iz :

-Kantonalnog zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo,

-AGI CONSULTING

-MINE ACTION CENTER – Sarajevo

-Jevrejske općine Sarajevo

Foto-dokumentacija iz:

-Kantonalnog zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo,

-Jevrejske općine Sarajevo

-Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH

(1)Jevreji su bili primljeni u sljedeće gradove: Izmir, Bursa, Carigrad, Solun, Jedrene, Sofija, Ruščuk, Plovdiv, Samokov, Bukurešt, Istib-Štip, Monastir-Bitolj, Eskopia-Skopje, Niš, Beograd i Sarajevo, gdje su počeli mirno i radino da stvaraju na dobrobit cjelokupnog stanovništva. S druge strane, krenuli su i prema još jednoj islamskoj zemlji: Maroku. Odmah poslije 1492. godine u tu zemlju je stiglo oko trideset hiljada Sefarda. Oni su tu zatekli autohtone marokanske Jevreje. Ovi Jevreji nazivali su Sefarde riječju "Mogarachim" što na hebrejskom znači "protjerani". Sefardi su se naselili u Fezu, Rabatu, Meksenu, Tetuanu, Larachiju, Alkazarkiviru, to jest u svim velikim gradovima ove sjevernoafričke zemlje (Nezirović, str. 19).

(2)Broj stambenih četvrti - mahala u gradu predstavlja najbolji pokazatelj razvijenosti jednog orijentalnog grada. Krajem XV stoljeća u Sarajevu su postojale samo tri muslimanske mahale, džemat kršćana i džemat Dubrovčana, a krajem XVI stoljeća postoje: 91 muslimanska mahala, dvije kršćanske i džemat Jevreja. Tu je bilo preko 100 džamija, 6 hamama, 3 bezistana, nekoliko medresa i više hanova i karavan-saraja, prostrana čaršija u kojoj je egzistiralo preko 80 različitih zanata. Bio je to grad pun zelenila, bašči, česama, šadrvana. XVI stoljeće bilo je doba općeg prosperiteta Sarajeva (Zlatar, str. 57).

(3)Čoha – vrsta tkanine

(4)Sahtijan – uštavljena koža

(5)Sijavuš - pašini biografi zabilježili su da je on bio porijeklom iz naših krajeva, jedno vrijeme rumelijski beglerbeg, a potom veliki vezir. Umro je u Carigradu 1602. godine.

(6) Taj prvi sakralni objekat sarajevskih Jevreja Sefarda nazvan je još i "II Kal Grandi". Po svojoj koncepciji ovaj hram podsjeća na hramove daleke Španije.

(7)U XVI stoljeću Sarajevo je jak privredni i trgovački centar, najznačajniji u Bosni i jedan od najvećih na Balkanu. Karavane, natovarene raznovrsnom robom, pristizale su u ovaj grad i sa istoka i sa zapada, da bi zadovoljile potrebe šarolikog sastava gradskog stanovništva. I Mlečani i Dubrovčani bili su zainteresirani da na svoju stranu privuku jevrejske trgovce. Sarajevski Jevreji su poslije otvaranja splitske skele znatno više poslova obavljali preko ove luke, nego preko Dubrovnika, kao ranije. Sačuvana je jedna predstavka sarajevskih trgovaca iz 1607. godine koji su bili zainteresirani za trgovinu preko Splita, koju su potpisali 21 muslimanski i 18 jevrejskih trgovaca. Među trgovcima Jevrejima nastanjenim u Sarajevu u XVI stoljeću, spominje se Mojsije Kuzino, Haim Menahem i Josip Lukelo. Trgovačke poslove između Sarajeva i Ankone vodili su dubrovački Jevreji Salamon Oef kao i David i Josip Koen, te Davidov sin Aron i njihovo trgovačko društvo.

(8)Kao nemuslimani, Jevreji su bili dužni plaćati glavarinu, džizju-harač i ispendžu za nevršenje vojne službe i imovinsku sigurnost. U XVI stoljeću Jevreji su na ime džizje plaćali 25 akči godišnje, dok je u XVII stoljeću taj iznos povećan na 35 akči. Oni koji su ubirali džizju bili su dužni da u posebne deftere unose, pored imena, imena oca, mjesta stanovanja (mahala) i lični opis onog koji plača džizju. Krajem XVII stoljeća propisano je da se u čitavom Osmanskom carstvu džizja uzima prema imovnom stanju na tri klase. Za periferne vilajete bilo je određeno da se plaća po najnižoj stopi, što se odnosilo i na Bosnu (H. Hadžibegić, Džizja ili harač, Prilozi za orijentalnu filologiju, III - IV, Sarajevo, 1953, str. 93,100,107).

(9)Hebrejski: mudrac, rabin

(10)Naš dosadašnji terenski rad na groblju nije rezultirao identifikacijom spomenutih najstarijih nadgrobnih spomenika, kao ni mjesta za prvobitno sahranjivanje Jevreja. Pretpostavljamo da su u XVI i XVII stoljeću razvoja svoje zajednice Jevreji pokojnike sahranjivali upravo na Borku u Kovačićima, mada o tome nemamo konkretnijih podataka, izuzev samih nadgrobnika čije epitafe nismo mogli pročitati niti prevesti. Stoga smo se poslužili formalno - stilskom analizom spomenika, došavši do zaključka da se najstariji nadgrobnici nalaze na južnoj strani i u središnjem dijelu groblja - gdje se nalaze između novijih spomenika, također, u znatno manjoj mjeri i na ostalim djelovima, izuzev parcela broj 1 i br. 7. Sjeverni dio groblja novijeg je datuma, s kapelom, reprezentativnim grobnicama i spomen-kosturnicama (Jakov Maestro, Sefardsko groblje u Sarajevu, Jevrejski glas, 30.oktobra 1936).

(11)Veliki hram – Novi jevrejski hram –gradnja počela 1927, a završena 1931. godine. Građen u pseudomaurskom izrazu, i bio je najveći jevrejski hram na prostorima Balkana. Bio je pokriven kupolom velikog promjera koja se oslonjala na kolonadu kamenih stupova povezanih potkovičastim lukom. Kupola je bila pokrivena debelim bakarnim limom. U enterijeru je hram bio bogato oslikan stiliziranim biljnim dekoracijama. Uz hram se nalazila općinska vijećnica, arhiva i biblioteka.

1941. godine, nekoliko dana nakon ulaska fašističke vijske u Sarajevo, izvršena je pljačka hrama i njegovo razaranje. Tom prilikom je uništen cjelokupan enterijer, skinut bakarni krovni pokrivač i spaljena sva dokumentacija iz arhiva i knjige iz biblioteke. Iste godine je iz ovih prostorija odnesen u Njemačku, od strane jednog profesora iz Leipziga, u cijelom kulturnom svijetu poznati, stari općinski ljetopis – «Pinkes» (Spomenica, str. 229). Nakon rata ostaci hrama su adaptirani u multifunkcionalni prostor – tzv. radnički univerzitet, dok je danas u njemu smješten Bosanski kulturni centar.

(12)Hevra Kadisha -- a "Holy Society" which prepares the remains for burial traditionally supervises funerals in Jewish communities, consisting of volunteers who aid the bereaved and ensure that appropriate practices are followed. In some communities this is carried out by local cemetery societies or by funeral homes which observe Jewish customs and traditions. The preparation and burial of the body are highly valued mitzvot. It is a Khesed Shel Emet -- and act of kindness performed without ulterior motive, for the dead cannot repay this service. When a member of a community dies, it is the community’s responsibility to lovingly assist the deceased’s family in this final act.

(13)Rođen u Sarajevu 27. februara 1879. godine. Studirao u Beču, gdje je i doktorirao 1906. godine. Nakon povratka u Sarajevo radio u više škola - gimnazija. Dužnost nadrabina obavljao od 1917. do 1941. godine. Nakon okupacije Sarajeva, odveden je u koncentracioni logor, gdje je i umro.

(14)Jahiel Finci – akademik, redovni profesor Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu

(15)O Jevrejskom groblju je pisao nobelovac Ivo Andrić. On nadgrobnike dijeli na osnovi izgleda  i natpisa koji su uklesani na njima:

–glomazni kameni blokovi, grubo tesani, viši sa prednje strane, koji po nekim karakteristikama podsjećaju na lava koji sjedi sa uzdignutom glavom i sa natpisom sa prednje strane – karakteristika su starijih nadgrobnika koji su podizani do početka XX stoljeća i

–nadgrobnici koji se po obliku približavaju izgledu kršćanskih nadgrobnika i koji su nastali početkom XX stoljeća.

(16)Kenotaf označava vrstu memorijala praznih grobnica, sa imenima ljudi koji su umrli na nekom drugom mjestu i kojima se, uglavnom, ne zna za grob.

(17)Snježana Mutapčić, Staro jevrejsko groblje na Borku u Kovačićima, nav. sveske br. 7-8, Sarajevo, 1984, str. 89-95