Status spomenika -> Nacionalni spomenik

           Objavljeno "Službenom glasniku BiH", broj 36/05.

            Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 30. avgusta do 2. septembra 2004. godine, donijela je

O D L U K U

I

Arheološko područje – Rimske iskopine na Ilidži kod Sarajeva -  proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik čini arheološko područje sa ostacima iz rimskog perioda i pokretno naslijeđe pronađeno na arheološkom području koje se nalazi u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine u Sarajevu, a koje je popisano u inventarnim  knjigama nalaza Muzeja.

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. 1063, 1064,  1065, 1066, 1067, 986/1, 987,  987/1, 1006, 1007, 1045, 1048, 1049, 1052, 1053, 1054, 1056, 1057/1, 1057/2, 1057/3, 1057/4, 1057/5, 1057/6, 1057/7, 1057/8, 1057/10, 1057/12, 1057/13, 1057/14, 1057/15, 1019/2, 1058, 1060/1, 1060/2, 1062/1 i 1062, k.o. Ilidža (novi premjer), odnosno k.č. 2805/3 upisan u z.k. 2580, k.č. 2372/7 upisan u z.k. 3256, k.č. 2365/2 upisan u z.k. 1650, k.č. 2365/3 upisan u z.k. 21, k.č. 2290/3 i k.č. 2805/2 upisane u z.k. J I, k.č. 2368/3 upisan u z.k. 497, k.č. 2368/1, k.č. 2368/2, k.č. 2371/1 upisan u z.k. 495, k.č. 2368/4 upisan u z.k. 496, k.č. 2732/2 upisan u z.k. 862, k.č. 2732/1, k.č. 2732/3, k.č. 2732/4 upisan u z.k. 18, k.č. 2730/2 i 2730/3 upisan u z.k. 1687, k.č. 2733 upisan u z.k. 862, k.č. 2369/1 i k.č. 2369/4 upisan u z.k. 614, k.č. 2369/5 upisan u z.k. 463, k.č. 2369/2 i k.č. 2369/3 upisan u z.k. 462, k.č. 2372/11 upisan u z.k. 3254, k.č. 2372/3 upisan u z.k. 580,  k.č. 2372/5 upisan u z.k. 892, k.č. 2362/4 upisan u z.k. 899, k.č. 2372/9 upisan u z.k. 3253, k.č. 2372/8 upisan u z.k. 3255, k.č. 2372/10 upisan u z.k. 1150, k.č. 2372/1, k.č. 2372/2,   k.č. 2372/6, k.č. 2372/13,   upisan u z.k. 1142, k.č. 2375, k.č. 2734/1, k.č. 2734/2, k.č. 2736/1, k.č. 2736/2, k.č. 2736/3,  upisan u z.k. 1123, k.č. 2376/4, k.č. 2376/5, k.č. 2379/2, k.č. 2379/3 upisan u z.k. 4586, k.č. 2376/3, 2379/4  upisan u z.k. 3282, k.č. 2376/1, k.č. 2376/2, k.č. 2379/5, k.č. 2379/6 i k.č. 2379/7 upisan u z.k. 3669, k.o. Hrasnica (stari premjer), opština Ilidža, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02, 27/02 i 6/04).

II

           Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

           Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

            U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuje se sljedeće:

I stepen zaštite primjenjuje se na prostoru definisanom u tački I stav 3. ove odluke. U tom prostoru sprovode se sljedeće mjere zaštite:

-     dozvoljeni su samo istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i one koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručno nadziranje nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine;

-     izvršiti šire ograđivanje, ozelenjavanje i uređenje područja prema odgovarajućem projektu;

-     prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti, a može da se koristi i u edukativne i kulturne svrhe;

-     nije dozvoljeno odlaganje otpada.

Vlada Federacije dužna je posebno da obezbijedi:

-     reviziona arheološka ispitivanja oko Hotela Bosna, gdje su 1893.-1896. godine otkriveni ostaci pet stambenih vila;

-     nastavak istraživačkih radova na objektu između vile i hospitiuma, kako bi se utvrdila njegova funkcija i povezanost sa susjednim objektima;

-     izradu dugoročnog programa faznog istraživanja na dijelovima područja gdje je zaštitnim arheološkim istraživanjima i metodom detekcije nagoviješteno postojanje drugih objekata.

IV

            Iznošenje pokretnog naslijeđa iz tačke I stav 2. ove odluke (u daljnem tekstu: pokretno naslijeđe) iz Bosne i Hercegovine nije dozvoljeno.

            Izuzetno od odredbe stava 1. ove tačke, dozvoljeno je privremeno iznošenje pokretnog naslijeđa iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije, ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini.

            Odobrenje u smislu prethodnog stava daje Komisija, ukoliko nedvosmisleno bude utvrđeno da to ni na koji način neće ugroziti pokretno naslijeđe.

            Komisija u svom rješenju o odobrenju privremenog iznošenja utvrđuje sve uslove pod kojima se to iznošenje može da izvede, rok za povrat u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduženja pojedinih organa i institucija na obezbjeđenju tih uslova i o tome obavještava Vladu Federacije, nadležnu službu bezbjednosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.

V

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

VI

Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VII

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, federalnom ministarstvu kulture, nadležnoj službi zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - VI ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VIII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

IX

Danom donošenja ove odluke, sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske», broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH», broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH», broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 566.

X

Prema članu V, stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

XI

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom  glasniku BiH».

           Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Predsjedavajući Komisije

                                                         Dubravko Lovrenović

Broj: 05.1-02-78/03-7

30. avgusta 2004. godine

Sarajevo

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

           Na osnovu Zakona o provedbi odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2. stav 1., “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnešen zahtjev.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika u prethodnom sazivu donijela je odluku o stavljanju arheološkog  područja – Ilidža - rimske substrukcije na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH,  pod imenom Kasnoantička bazilika, pod rednim brojem 566.

            U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V, stav 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II - PRETHODNI POSTUPAK

            U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

• dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (kopiju katastarskog plana i zemljišnoknjižni izvadak) (1),
• podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,
• istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

            Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1.  Podaci o dobru

Lokacija

Opština Ilidža je jedna od 9 opština Kantona Sarajevo. Obuhvata jugozapadni dio grada i od centra je udaljena 12 km. Jugozapadnu granicu čini podnožje planine Igman, na istoku i sjeveru rijeka Željeznica, a na zapadu rijeka Bosna. Kroz Ilidžu prolazi važan magistralni put koji prema jugu ide dolinom Neretve, a prema sjeveru dolinom Bosne.

Na lijevoj obali Željeznice, uz termalni izvor na području Lužana, nalaze se ostaci rimskih objekata.

Istorijski podaci

Na kontinuitet naseljavanja u regionu Sarajevskog polja uticali su raznovrsni, prije svega prirodni faktori. U središnjoj Bosni Rimljani su zatekli Desitijate, brojno i snažno pleme, relativno razvijene kulture zasnovane na preradi metala. Najranija, primitivna naselja autohtonog stanovništva bila su gradinskog tipa (castella), situirana na uzvišenjima. Povoljan geografski položaj omogućio im je dalji razvoj i postepeno prerastanje u središta teritorijalne zajednice oppidum (pl. oppida). U neposrednoj blizini Ilidže razvilo se nekoliko oppida: Gradac (Ilinjača) u Gornjem Kotorcu, Gradina u Zeniku, Debelo brdo na obroncima Trebevića, Naklo u Vojkovićima i Gradac u okolini Hadžića (E. Pašalić, 1959.,116).

Na intenzivniji razvitak naselja na Ilidži u rimskom periodu uticala je važna komunikacija koja je iz Narone, dolinom rijeke Neretve, pored Boračkog jezera, Konjica i Ivan-sedla vodila u Sarajevsko polje i dalje nastavljala prema Drini. Postojanje sumpornog vrela imalo je veliki značaj za postepeno prerastanje rimskog naselja seoskog tipa (vicus) u urbanu cjelinu, sa jasno izdvojenim banjskim sadržajima, u I vijeku n.e. U prilog ovome govori i rimski natpis Aquae S...(Banja S...), pronađen 1936. godine.

Na osnovu podataka prikupljenih analizom rimskih natpisa može da se zaključi da je Ilidža imala autonomnu gradsku upravu, te da se kao naseobinska cjelina nije razvijala spontano i organski kroz duži vremenski period. Najvjerovatnije je nastala planskom aktivnošću rimskih vlasti, odnosno cara Marka Aurelija (161.-180.), koji je u drugoj polovini 2. vijeka na području Sarajevskog polja izvršio naseljavanje isluženih rimskih vojnika-veterana. Naselje je dobilo punopravni status kolonije rimskih građana kroz formalni čin osnivanja kolonije (M.H.Ćeman, 2000., 134). Dekretom Constitutio Antoniniana 212. godine, sve autonomne plemenske zajednice i njima pripadajuće naseobinske cjeline postale su municipalne teritorijalno-političke zajednice.

Jasno profilisanoj naseobini ovim dekretom se zagovara status kolonije. Aquae S... postaje značajna i stabilna tačka rimskog prisustva.

Ager kolonije Aquae S...najvjerovatnije je obuhvatao široko područje Sarajevskog polja, protezao se na sjever dolinama Bosne i Željeznice, do Breze i Podlugova, sjeverozapadno do Kiseljaka, Podastinja, Gromiljaka, Višnjice i Busovače i južno do Pazarića i Tarčina. Kolonija Aquae S...je postala upravni centar ovog područja, a vremenom je postigla i poseban ugled kao lječilište i trgovačko središte.

Arheološka istraživanja su pokazala da je naselje uz termalno vrelo bilo razvijeno već krajem 1. vijeka. Značajniji razvoj doživljava tokom 2., 3. i 4. vijeka i traje u kontinuitetu do 6. vijeka. Termalni komleks, kao središte naselja, izgrađen je u 2. i 3. vijeku.

Do danas nije precizno definisan obuhvat i veličina ovog antičkog naselja, kao ni konačan izgled građevinskih objekata koji su u njemu sagrađeni. U ranom srednjem vijeku ovi su objekti poslužili za dalje naseljavanje i sahranjivanje, o čemu svjedoče nalazi keramike i nakita iz perioda od 9. -12 vijeka. Iz kasnog srednjeg vijeka sačuvano je 17, danas dislociranih stećaka, u obliku sanduka.

2. Opis dobra

           U objekte iz rimskog perioda na lokalitetu Ilidže spadaju:

-     kompleks stambenih vila oko hotela Bosna (sa objektom 1),

-     villa urbana (objekat A),

-     objekat nepoznate namjene, neistražen, (objekat B),

-     hospitalium i hospitium, (objekat C).

            Kompleks stambenih vila oko Hotela Bosna čini pet stambenih vila. Ispod hotela su pronađeni temelji velikog objekta. Pod sjeveroistočnim ulazom u hotel pronađen je najbolje sačuvan mozaik. U centralnom polju mozaika prikazana je ženska glava koja predstavlja nimfu banjskih izvora, a u eliptičnom medaljonu su njeni simboli, ribe i morski konjici. Likovni motivi, bogat kolorit i vrlo precizna izrada datuju ga u 1. vijek, kada je rimska mozaička umjetnost bila na vrhuncu.

            Sistematska istraživanja, obavljena na slobodnom prostoru sjeverno i istočno od Hotela Bosna, pokazala su da je ovaj objekat dio većeg stambenog kompleksa. Istražen je još jedan objekat dimenzija 19,22 x 12,33 m, pravougaonog oblika.  U dvjema prostorijama pronađeni su ostaci mozaika sa geometrijskim motivima, bogatom skalom boja i kvalitetnom izradom (kraj 1. i početak 2. vijeka).

            Villa urbana (objekat A) je u potpunosti istražen. Dimenzije objekta su 33,9 X 36,85 m. Sagrađen je 75 m zapadno od objekta 1. Njegova prostorna koncepcija odgovara tipu gradskih vila čija je osnovna namjena stanovanje. Približno je kvadratne osnove, sa trideset prostorija različite veličine i namjene, koje su grupisane oko središnjeg prostora sa peristilom. Orijentacija objekta je sjever – jug, sa manjim odstupanjima prema sjeveroistoku. Odstupanja od osnovnih proporcija u odnosima između centralnog dijela i prostorija oko njega nastala su kao posljedica čestih dogradnji i transformacija prema novim potrebama. Središnji dio zgrade oko peristila predstavlja najstariji dio objekta koji potiče iz 1. vijeka n.e. Istočna strana sa portikom, koji je dograđen u 2. ili 3. vijeku, bila je okrenuta prema nekoj komunikacijskoj transferzali ili mjesnom trgu.

            Objekat je zidan kamenom iz okoline Ilidže. Pri gradnji su korišteni krečnjak i pješčar. Zbog vlažnog terena temelji objekta su ukopani na dubini od 1 m, a mjestimično i dublje. Za temelje je korišten lomljeni kamen, porozni malter i riječni agregat (oblutak, šljunak). Jezgro zidova je čvrsto nabijena masa sastavljena od lomljenog kamena i zalivena malterom. Oblaganje zidova je izvedeno na različite načine: pločastim lomljenim kamenom, lomljenim kamenom nepravilnog oblika (opus incertum), pravilnim kamenom u obliku kvadara (opus quadratum) i kombinovano. Prilikom iskopavanja nisu pronađeni dijelovi prozorskih otvora, te na osnovu komadića stakla u centralnoj prostoriji može samo da se pretpostavi njihov raspored. Kao pokrov upotrijebljena je opeka (tegulae, imbrices). Objekat nije imao podrum, niti hipokaustnu konstrukciju. Zagrijavanje je riješeno na neki drugi način. 

            U objektu su pronađene dvije vrste poda. U većini prostorija pod je sastavljen od riječnog agregata, komadića opeke i maltera kao podlogom, sa estrihom na površini. U tri prostorije (21, 22 i 13) je pronađen pod dekorisan u tehnici mozaika. Svi mozaici su brižljivo izvedeni. Karakteristični su po bogatoj skali boja i dekorativnim motivima. Podloga za mozaike je bila sastavljena iz tri sloja: sloj nuclusa (fini crveni malter), sloj rudusa (sivi malter sa šljunkom) i sloj statumena.

            Prostorija 21, dimenzija 10 x 8 m, vjerovatno je služila kao triklinij(2) (lat. triclinium) ili tablinum(3). Imala je najljepši i relativno najbolje sačuvani mozaički pod. Okvirni pojas čine srcoliki elementi koji izrastaju jedan iz drugog. Centralna emblema je ukrašena rombovima (pet velikih i četiri mala) i medaljonima, a svi motivi su povezani pletenicom. Veliki rombovi su zaobljenih uglova i raspoređeni tako što je jedan u centru, a četiri u krajnjim uglovima. Na dva romba se ne vidi figuralna predstava, zbog oštećenja. Dva su ukrašena predstavama morskog lava, a u jednom je morski konj (hipokamp) kojeg jašu Amori. Mali rombovi su između velikih i ukrašeni su maskaronima(4). Na ukupno 16 medaljona su predstave koje simbolizuju more (ribe, meduze, galije, morske zvijezde) i ptice kao simboli vrta i vječnog života. U istočnom dijelu mozaika, unutar jednog pravougaonog polja, su dvije antilope koje nose drvo života. Dvije prednje noge su im predstavljene u skoku, a zadnji dio se završava zmijoliko. Okvir ove predstave čini niz malih polja sa srcolikom pletenicom, povezanih krstastim meandrom.

            Mozaik u prostoriji br. 13 je otkriven 1955. godine, odmah snimljen i konzervisan. Ukupna površina mozaika iznosi 39 m2. Oštećen je na ivicama i u centralnom dijelu, na kojem se naziru ostaci neke figuralne predstave, najvjerovatnije personifikacije godišnjih doba. Kompozicija se sastoji iz tri okvirna pojasa i središnjih polja. Dva spoljna okvira su bordure bez ornamenta. Treći pojas je znatno širi i sa tri strane ispunjen nizom četverolisnih ornamentiranih rozeta. U središtu trećeg pojasa, na južnoj strani mozaika, umjesto rozeta se javlja dvostruki meander u kome se vodoravno i uspravno smjenjuju dva ornamenta: uokvireni kvadrati sa okulusima i lavirint-svastika u neprekinutom nizu. Ovim dijelom dekoracije naglašen je ulaz u prostoriju. Središnji prostor mozaika je uokviren dvojnom pletenicom. Podijeljen je na nekoliko vrsta polja i različito ornamentiran. Na centralnu emblemu u obliku kvadrata naslanjaju se četiri osmougaona medaljona bez ikakvih figuralnih ili geometrijskih predstava. Ostali dijelovi središnje površine pokriveni su rombovima, trapezima i nepotpunim kvadratima sa predstavama raznih riba. Rombovi i trapezi su ispunjeni dijagonalno stilizovanim trouglovima od bijelih kockica i nižu se naizmjenično uz sam rub. Uokvireni su dvojnim pletenicama.

            Od mozaika iz prostorije 22, koji je bio dimenzija 5 x 5,3 m, sačuvan je jedan manji fragmenat. Na mozaiku su prikazani geometrijski motivi, kvadratna polja uokvirena duplim krstastim meandrom. U dijelu centralnog polja su dva spojena romba koja podsjećaju na otvorenu knjigu kao i trouglasta polja.

            Zidovi objekta bili su ukrašeni freskama. Za vrijeme iskopavanja su na ulomcima sitnog maltera pronađene dekoracije u vidu pravih i valovitih traka izrađenih u više boja (crvena, zelena, oker, siva). Tragovi stilobata u spoljnom, i kružni obrisi u unutrašnjem zidu portika, svjedoče o nekada bogatoj i raznovrsnoj kamenoj plastici.

Objekat nepoznate namjene (objekat B) pronađen je između objekata A i C. Od objekta A je udaljen 30 m. Arheološka istraživanja su vršena u nekoliko navrata na ovom objektu, ali nisu nikada u potpunosti završena. Zato se ne može utvrditi jasna prostorna koncepcija niti namjena objekta, ali se sa sigurnoću može da ustanovi povezanost sa objektom C. Orijentacija zidova je ista kao kod objekata A i C. 

Hospitium ili hospitalium (objekat C) je situiran sjeveroistočno od objekta A. Objekat karakterišu zanimljiva građevinska rješenja i raznolikost arhitektonskih detalja. Radi se o objektu javne namjene. U osnovi je izduženi pravougaonik (površine 2880 m2), sa nizom prostorija oko unutrašnjeg dvorišta. Arheološka istraživanja su pokazala da je objekat prvobitno imao termalni karakter, sa lječilištem (pars balnearia) i rekrativnim centrom. Kasnije je dograđen gostinjski dio (hospitium). Bio je opremljen različitim savremenim uređajima i opremljen vodovodnim i kanalizacionim instalacijama. Za zagrijavanje je korišten sistem hipokaustnih uređaja. Pronađeni su ulomci olovnih vodovodnih cijevi i ostaci kanalizacijskog i hipokaustnog sistema. Debljina spoljnih zidova iznosi 70, 72 i 76 cm, a unutrašnjih 56 i 60 cm. Zidovi i temelji su izvedeni kombinovanom tehnikom upotrebe pločastog i grubo obrađenog kamena. Unutrašnjost zidova je kompaktna masa od lomljenog kamena i maltera. Kao pokrov korištena je krovna opeka (tegulae, imbrices). Podovi u prostorijama su bili izvedeni na četiri načina: pokriveni pločama od opeke, šestougaonim klinastim kockama ili estrihom, a u sedam prostorija su pronađeni podovi dekorisani mozaikom. U tri prostorije mozaički podovi su relativno dobro sačuvani, a u ostale četiri su pronađeni samo u fragmentima.

Kao podloga za mozaike korišten je kreč sa zdrobljenim primjesama opeke. Mozaičke kockice su utisnute u fini malter kojim je premazivana podloga. Preovladavaju tonovi bijele i sive boje. Ornamentalni motivi su geometrijske trake, pravougaonici, kvadrati i dvije figurativne predstave delfina. Na osnovu izražene stilizacije kompozicije, siromaštva motiva, tehnike izvođenja i veličine složenih tesela, mozaici u ovom objektu se mogu okvirno datovati u 3. i 4. vijek n.e., kada se kriza u društvu sve više odražavala i na mozaičku umjetnost.

Sačuvani su i manji ostaci fresaka. Složena prostorna koncepcija objekta potvrđuje da se radi o objektu visokog standarda, koji je u vremenu od 2. do 4. vijeka bio otvoren za smještaj banjskih pacijenata i drugih gostiju.

Arheološki materijal

Kamena plastika:

-     u objektu A: postament i baza stuba sa plintom pronađena in situ u peristilu;

-     u objektu C: dio arhitravne ploče, tri baze i nekoliko fragmenata kapitela i dva fragmenta kaneliranog korpusa stuba.

Keramika:

-     u objektu A: najznačajniji je vrat amfore sa ručkama i utisnutim žigom radionice: COSSII. Posuda je blijedožute boje i bez ornamenata. Pronađeni su raznovrsni primjerci provincijske terra sigillatta–e bez ornamentike, fragmenti terra nigra–e i u najvećem broju fragmenti domaće keramike, grube izrade i fakture. Iskopano je više ulomaka rimskih zemljanih lampi i dva kupasta klina kojima su se amfore usađivale u zemlju;

-     -u objektu C je pronađena mala posuda tankih zidova, bez ornamenta.

Novac:

-     -u objektu A pronađeno je 25 primjeraka rimskog novca. Najstariji iz 42. godine i najmlađi iz 364.-375. godine;

-     u objektu B pronađena su tri primjerka novca, jedan iz 98. -118.godine i dva iz 364. -378. godine;

-     u objektu C pronađeno je 15 novčića, od kojih je najstariji iz 253.-268. godine, a najmlađi iz 276.-282. godine.

            Ostali arheološki materijal je: bronzana pređica, ulomci staklenih posuda, koštana igla, razni dijelovi nakita (uglavnom fibule), kozmetički pribor, vršak strijele i klinci sa konstruktivnih elemenata.

Epigrafski spomenici su nađeni u sekundarnom položaju, na Ilidži i u nekim dijelovima Sarajevskog polja, gdje su korišteni kao građevinski materijal. Kod sumpornog vrela je pronađen žrtvenik, sa posvetom Apolonu Tadenu kojeg je postavio Harmidis rob Kolonije, na osnovu kojeg se saznalo koji je rang imalo ovo naselje.

Veličina i brojnost objekata, kao i izgled i kvalitet mozaika i pojedinačnih nalaza, ukazuju na veoma luksuznu opremu ove banje, a istorijske, umjetničke i estetske vrijednosti svrstavaju je u djela nastala u vrhuncu rimskog graditeljstva na prostoru rimske Dalmacije, kojoj je ovo naselje pripadalo. 

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Na osnovu zakonske odredbe, a Rješenjem Gradskog zavoda za zaštitu i uređenje spomenika kulture u Sarajevu, broj: 288/67 od 1. marta 1967. godine, arheološki lokalitet "Rimsko naselje na Ilidži" stavljen je pod zaštitu države. Upisan je u sudski registar zaštićenih spomenika pod dn. br. 1677/67.

Arheološko područje se nalazi na Privremenoj listi nacionalnih spomenika pod imenom Ilidža - Rimske supstrukcije, pod rednim brojem 566.

U Prostornom planu BIH do 2000. godine uvršten je kao spomenik II kategorije.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi 

1893. godine, prilikom gradnje Hotela Bosna, otkriveni su ostaci pet rimskih stambenih vila. Iskopavanja su obavljena pod nadzorom J. Kellnera. Mozaik pronađen kod ulaza u hotel izmješten je u Zemaljski muzej.

Od 1949. do 1950. godine iskopavanja je obavio arheolog-amater dr. Niko Andrijašević, djelimično otkrio villu urbanu (objekat A) i otkrio mozaik u jednoj prostoriji.

1951. godine nastavljeni su radovi na villi urbani, pod rukovodstvom dr. Abramića, kojeg u jednom periodu zamjenjuje prof. Sergejevski.

1953. godine izvršeni su konzervatorski radovi na dijelu zidova ville.

Od 1955. do 1963. godine preduzeto je nekoliko kampanja na sistematskom otkrivanju antičkih ostataka, pod rukovodstvom dr. Pašalića.

1979. godine izvršena su sondažna iskopavanja, prilikom uređenja parking-prostora uz objekte hotela Bosna i Jadran, a potom i prilikom kopanja rovova za kolektor kišnih voda uz lijevu stranu asfaltnog puta prema zgradi katastra općine Ilidža. Otkriveni su ostaci dva ili više objekata. Metodom detektora je ustanovljeno postojanje i drugih objekata, međusobno povezanih šetnicama sa kolonadama stubova i bedemi.

1988.  i 1989. godine izvršeni su konzervatorsko–restauratorski radovi na zidovima i mozaicima ville A. 1989. godine su potpuno otkriveni zidovi hospitiuma i izvršeni konzervatorsko-rastauratorski radovi na ovom objektu.

1990. godine vršena su iskopavanja na objektu između ville i hospitiuma (objekat B). Radovi su prekinuti početkom rata 1992. godine.

Iste godine Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo izvršio je radove na raščišćavanju objekata od samoniklog šiblja i postavljanju table sa natpisom.

Pokretni arheološki materijal je deponovan u prostorijama Zemaljskog muzeja u Sarajevu.

5. Sadašnje stanje dobra

Uvidom na licu mjesta, jula 2004. godine, ustanovljeno je sljedeće:

-     do danas su sačuvani temelji zidova i mozaični podovi ville urbane i hospiciuma, te dio objekta "B". Arheološko područje je moguće samo djelimično sagledati;

-     objekat vile je potpuno zarastao u visoko neprohodno rastinje. Ne može se sa preciznošću da utvrdi njegovo trenutno stanje;

-     neistraženi objekat B je devastiran gradnjom puta od nasutog šljunka na sjevernoj strani, a na južnoj strani je zatrpan zemljom;

-     zidovi hospitiuma su konzervisani i u dobrom stanju. Dio objekta je takođe zarastao u šiblje, koje je potrebno raščistiti.

III - ZAKLJUČAK

           Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH”, broj 33/02 i 15/03), Komisija donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima: 

A)Vremensko određenje

B)Istorijska vrijednost

C)Umjetnička i estetska vrijednost

iv. Kompozicija 

             vi. Vrijednost konstrukcije

D)Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i.Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim razdobljima

ii.Svjedočanstvo o istorijskim mijenama

F) Ambijentalna vrijednost

iii. Značenje u strukturi i slici grada

G)Izvornost                                  

i.    Oblik i dizajn

ii.   Materijal i sadržaj

v.   Položaj i smještaj u prostoru

H)Jedinstvenost i reprezentativnost

i.  Jedinstven i rijedak primjerak određenog tipa

           Sastavni dio ove odluke su:

-     kopija katastarskog plana,

-     fotodokumentacija,

-     grafički prilozi.

Korištena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH,  korištena je sljedeća literatura:

1906.    Patsch, Karlo, Arheološko-epigrafska istraživanja povijesti rimske provincije Dalmacije, VII dio, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XVIII, Sarajevo, 1906., 151-181

1959.    Basler, Đuro, Ruševine zgrada iz rimskog doba na Ilidži kao konzervatorski problem, Naše starine VI, Sarajevo, 1959.,167-172

1959.    Pašalić, Esad, Rimsko naselje u Ilidži kod Sarajeva, Glasnik Zemaljskog muzeja   u Sarajevu XIV, 1959., 113 -134

1960.    Pašalić, Esad, Antička naselja i komunikacije u Bosni i Hercegovini, Posebna izdanja Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Sarajevo, 1960.

1972.    Basler, Đuro, Arhitektura kasnoantičkog doba u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1972.

1977.    Imamović, Enver, Antički kultni i votivni spomenici na području Bosne i Hercegovine,  Sarajevo, 1977.

1986.    Basler, Đuro, Kršćanska arheologija, Mostar, 1986.

1988.    Bojanovski, Ivo, Bosna i Hercegovina u antičko doba, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Djela LXVI, Centar za balkanološka ispitivanja, knj. 6, Sarajevo, 1988.

2000.    Ćeman, Mirza Hasan, Res Publica Aquarum S...U: Ilidža Sarajevo, Sarajevo 2000, 123- 

(1)  Komisiji nisu dostavljeni usklađeni podaci o katastarskom i zemljišnoknjižnom stanju.

(2)  Starorimska trpezarija sa tri počivaljke oko stola

(3)  Soba u kojoj je domaćin primao goste i stranke

(4)  Fr. mascaron, tal. mascarone, ljudska glava, obično iscerena lica koja se kao ukras koristila u građevinarstvu170