Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 14/05.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 30. avgusta do 2. septembra 2004. godine, donijela je
O D L U K U
I
Istorijsko područje – ostaci predromaničke crkve i srednjevjekovno groblje Crkvina kod sela Vrutci proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik čini arheološko područje-ostaci crkve, nekropola sa stećcima i pokretno naslijeđe pronađeno na arheološkom području koje se nalazi u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine u Sarajevu, a koje je popisano u inventarnim knjigama nalaza Muzeja.
Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. 644 (novi premjer), k.o. Vrelo Bosne, što odgovara k.č. 2088 (stari premjer) upisan u z.k. uložak br. 1542, k.o. Hrasnica, opština Ilidža, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02, 27/02 i 6/04).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuje se sljedeće:
Zaštitni pojas obuhvata prostor definisan u tački I stav 3. ove odluke. U tom pojasu utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:
- dozvoljeni su samo istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i one koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručno nadziranje nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine;
- prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti i može da se koristi u edukativne i kulturne svrhe;
- nije dozvoljeno odlaganje otpada;
- područje spomenika potrebno je da se uredi i očisti od samoniklog rastinja.
IV
Iznošenje pokretnog naslijeđa iz tačke I stav 2. ove odluke (u daljem tekstu: pokretno naslijeđe) iz Bosne i Hercegovine nije dozvoljeno.
Izuzetno od odredbe stava 1. ove tačke, dozvoljeno je privremeno iznošenje pokretnog naslijeđa iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije, ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini.
Odobrenje u smislu prethodnog stava daje Komisija, ukoliko nedvosmisleno bude utvrđeno da to ni na koji način neće ugroziti pokretno naslijeđe.
Komisija u svom rješenju o odobrenju privremenog iznošenja pokretnog naslijeđa iz Bosne i Hercegovine utvrđuje sve uslove pod kojima se to iznošenje može da izvede, rok za povrat u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduženja pojedinih organa i institucija na obezbjeđenju tih uslova i o tome obavještava Vladu Federacije, nadležnu službu bezbjednosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.
V
Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno - planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.
VI
Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu.
VII
Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, federalnom ministarstvu nadležnom za kulturu, nadležnoj službi zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - VI ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VIII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).
IX
Danom donošenja ove odluke, sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», br. 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske», br. 79/02, «Službene novine Federacije BiH», br. 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH», br. 4/03), briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 568.
X
Prema članu V, stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
XI
Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.
Predsjedavajući Komisije
Dubravko Lovrenović
Broj: 05.1-02-203/04-2
1. septembra 2004. godine
Sarajevo
O b r a z l o ž e n j e
I – UVOD
Na osnovu Zakona o provedbi odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, člana 2, stava 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacinalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8., Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», br. 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnešen zahtjev.
Komisija je na sjednici održanoj od 1. do 2. jula 1999. godine donijela odluku o stavljanju arheološkog područja Vrutci, opština Ilidža, na Privremenu listu nacionalnih spomenika, pod rednim brojem 568.
U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V, stav 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.
II - PRETHODNI POSTUPAK
U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:
- dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra
(kopiju katastarskog plana i zemljišnoknjižni izvadak),
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,
- istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je
sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Vrutci su selo ispod Igmana, oko 3 km zapadno od Ilidže. Na lokalitetu Crkvina, oko 500 m sjeverno od Vrela Bosne, a 300 m od seoskih kuća, pokraj aleje Ilidža – Vrelo Bosne, nalazi se istorijsko područje - ostaci preromaničke crkve i srednjevjekovno groblje.
Istorijski podaci
Arheološka područja na Butmiru, Naklu kod Vojkovića, Gracu na Ilinjači kod Kotorca, Debelom Brdu, Zlatištu i brojnim gradinama svjedoče o kontinuitetu naseljavanja regiona Sarajevskog polja, od neolita do danas. Rimski period takođe je ostavio značajne tragove materijalne kulture. Pored naselja na Ilidži, u Blažuju i obližnjim Rogačićima, pronađeni su pojedinačni objekti u Butilima uz rijeku Bosnu, Osijeku i Stupu. Ostaci spomenika iz rimskog perioda pronađeni su i u sekundarnom položaju, upotrijebljeni kao kvalitetni građevinski materijal, tokom srednjeg vijeka i ranog osmanskog perioda.
Početkom 7. vijeka započinje faza naseljavanja Slovena na zapadni dio Balkanskog poluostrva. Podaci o životu stanovnika današnje Bosne i Hercegovine u naredna dva vijeka su sporadični i nedovoljno jasni. U 9. vijeku sa sigurnošću može da se kaže da se ovaj prostor uklapa u savremene kulturne tokove, identične onima u susjednim zemljama. Pouzdane vijesti iz 10. vijeka govore o postojanju čvrstih mikropolitičkih jedinica, župa. Gornju, Užu ili Pravu Bosnu, jezgru ranosrednjevjekovne bosanske države, činilo je sedam župa među kojima je bila i župa Vrhbosna. Nema sumnje da se nakon smirivanja novodoseljenog etnosa u 7. i 8 vijeku u području Sarajevskog polja razvijao jak politički i kulturni centar Gornje Bosne. Za župu Vrhbosnu istoričari vežu i podizanje Katere, jednog od dva grada koje pominje Porfirogenet polovinom 10. vijeka, ali mjesto na terenu još nije identifikovano. Gradnja crkve u Vrutcima u 9. vijeku ili početkom 10. vijeka takođe je dokaz organizovane i ekonomski moćne zajednice, odnosno pojedinca - zakladnika.
Župa Vrhbosna, čijim je zapadnim predjelima pripadala i današnja Ilidža, obuhvatala je porječja rijeka Miljacke i Željeznice i gornji tok Bosne. Od druge polovine 14. vijeka južna granica župe se pomjera do Kijeva, odakle se Kasindolskim potokom pruža ka Jahorini. Istočna granica je pomjerena do rijeke Bistrice, Miljackom do Buloga i preko Vučje Luke do Ozrena. Do početka 14. vijeka ova župa je bila pod neposrednom vlašću bosanskih banova. U 14. i 15. vijeku je sporna njena pripadnost bosanskom kralju ili porodici Pavlovića. Polovinom 15. vijeka dio župe držale su i Kosače(1). Oko njenih granica su se sudarali interesi bosanskog kralja i dviju porodica oblasnih gospodara. Od treće decenije 15. vijeka do konačnog zauzeća 1448. godine, župa je često bila izložena upadima Osmanlija.
Jedna od najstarijih srednjevjekovnih crkava u centralnoj Bosni je crkva u Vrutcima. Na osnovu analogija, ulomci crkvenog namještaja mogu se datovati u drugu polovinu 9. vijeka i prvu deceniju 10. vijeka (T. Glavaš, 1982.,117). Nabrojana je među 12 posjeda bosanske biskupije u povelji iz 1244. godine(2), a posvećena je svetom Stjepanu Prvomučeniku.
Vrijeme i okolnosti rušenja crkve nisu poznate(3). Nakon rušenja oko nje je nastala nekropola sa stećcima.
2. Opis dobra
Crkva je impozantnih dimenzija (18,30 x 8,00 m) i pripada tipu jednobrodne longitudinalne građevine sa pravougaonom apsidom u starijoj fazi, a unutar zaobljenom, u obnovljenoj građevini. Orijentacija je istok-zapad, sa malim odstupanjem prema sjeveroistoku. Ulaz u crkvu je na zapadnoj strani, apsida je na istoku. Unutrašnji prostor je podijeljen na dvije cjeline – svetište i prostor za vjernike. Na prelazu apside u svetište nalazio se oltar pravougaone osnove.
Arheološkim iskopavanjima su ustanovljeni ostaci iz dvije različite faze gradnje. Osnovne dimenzije unutrašnjosti u starijoj fazi su 17,25 X 6,40 m, a u mlađoj 17, 40 X 8,20 m. Ulazni otvor je širok 1,75 m. Unutrašnje dimenzije naosa su 9 x 6,40 m u mlađoj, i 9,90x 8,20 m, u starijoj fazi.
Zidovi starije građevine su debeli od 0,75 do 0, 90 m. Sačuvani su na cijeloj dužini objekta, iako njihova maksimalna visina ne prelazi 0,60 m, uključujući i temelje. Masivni i čvrsti zidovi, mogućnost postojanja kontrafora u jugozapadnom i sjeverozapadnom uglu građevine, velika količina sedre, kao i prisustvo zaglavnih kamenih fragmenata u ruševini objekta, upućuju na zaključak da je crkva bila presvođena. Jedini sačuvani dio oltara je podnožje, koje se sastoji od monolitne kamene ploče dimenzija 1 x 1,5 m, obzidane blokovima sedre, što zapravo predstavlja ostatke oplate oltara na kojoj je stajala oltarska pregrada. Sitni fragmenti bojenog maltera pokazuju da je unutrašnjost crkve bila oslikana. Prije podizanja mlađe crkvene građevine, zidovi stare su zaravnjeni iznad temelja, na cijeloj svojoj dužini.
Mlađoj fazi su pripadali zidovi od sedre, debeli do 0,35 m. Bili su u vrlo lošem stanju, sačuvani samo u temeljima. Zapadni zid je bio potpuno iskrčen. Sjeverni zid se očuvao u dužini od 8, a južni od oko 7 m. Maksimalna sačuvana visina iznosi 0, 75 m. Pregradni zid, debeo 0, 70 m, je bio zidan blokovima od krečnjaka. U jugoistočnom i jugozapadnom uglu naosa pronađeni su dijelovi konstrukcije 0, 50 x 0, 50 m, od blokova sedre, koji su najvjerovatnije predstavljali temelje za nosive stubove. Podnica crkve bila je nabijena crvenicom, na kojoj su primjetni tragovi požara –ugljenisano drvo i gar koji najvjerovatnije pripadaju daščanom podu ili gornjim dijelovima konstrukcije. Mlađa građevina je imala drvenu stropnu i drvenu krovnu konstrukciju (T. Glavaš, 1982., 104-105).
Arheološkim iskopavanjima je pronađeno pedeset ulomaka kamena ukrašenog predromaničkim pleternim ukrasima. Motivi su raznovrsni, od najjednostavnijeg dvotračnog do mrežastih prepleta izvedenih troprutim trakama. Ostali motivi su kuke, plastična perforirana rebra i rozete. Najveći broj ulomaka kamene plastike potiče sa dijelova oltarne pregrade: pluteja, pilastara, kapitela i stubova. Nekoliko ulomaka pripadalo je ciboriju. Zbog velike usitnjenosti, prikupljeni materijal ne pruža dovoljno elemenata za potpunu, pa ni za djelimičnu rekonstrukciju prvobitnog izgleda. Jedino je krst, koji je stajao na vrhu zabata oltarske pregrade, moguće potpunije rekonstruisati. Za kamenu dekorativnu plastiku je korišten bijeli sitnozrnasti pješčar koji je zbog svoga homogenog sastava pogodan za obradu.
Srednjevjekovno groblje čini nekropola sa stećcima i veliki broj grobova bez nadgrobnika.
Nekropolu sa stećcima čini 80 spomenika u obliku sanduka. Orijentisani su po pravcu zapad – istok, sa neznatnim odstupanjima na sjeverozapadnu ili jugozapadnu stranu i poređani u nizove. Svi su dobro obrađeni, ali su prilično oštećeni, zbog lošeg kvaliteta kamena. Nemaju ukrasa. Neki od stećaka su postavljeni na zidove porušene crkve, ali ni jedan stećak nije bio u njenoj unutrašnjosti.
Pored ovih grobova, prilikom iskopavanja je pronađen i veliki broj ravnih grobova koji su ukopani u zemlju i pokriveni sedrenim komadima. Istraženo je devet ravnih grobova i jedan grob koji se nalazio ispod stećka (br. 32). Dva istražena groba bila su ukopana u podnicu, u sjeverozapadnom uglu naosa, paralelno sa sjevernim zidom crkve. Grobovi su bili bez ikakve arhitekture. Jedan pokojnik je bio položen direktno na zdravicu. Stratigrafski podaci govore o tome da su pokojnici ukopani u vrijeme dok je crkva bila aktivna, a najkasnije prije njenog rušenja. Ostali istraženi grobovi su bili raspoređeni uz građevinu ili na njenim porušenim zidovima. Većina grobova je bila zidana blokovima od sedre koji potiču sa građevine, bez upotrebe maltera. Tri groba su bila ukopana u građevinskom šutu. Sudeći po ostacima ugljenisanog drveta koji su pronađeni u dva groba, pokojnici su sahranjeni u drvenom sanduku ili položeni na dasku.
Grobni prilozi:
- dvije fragmentirane naušnice, datovane od 9. do 11. vijeka,
- 9 novčića; svi su srebrni piccoli, kovani u sjevernoj Italiji, od druge polovine 12. vijeka do prve polovine 14. vijeka.
Ostali grobni nalazi: naušnica od posrebrene bronze sa tri bikonične jagode, datovana od 9. do 15. vijeka, bronzani prsten i keramika, pronađeni su u iskopu.
U supstrukciji groba ispod stećka br. 28 pronađena su dva fragmenta dovratnika crkve.
Pod stećkom br. 29 pronađen je rimski žrtvenik posvećen rimskoj Trijadi, koji je tu najvjerovatnije dospio sa rimskog nalazišta na Ilidži. Natpis na žrtveniku je oštećen i može samo djelimično da se pročita(4).
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Predromanička crkva i srednjevjekovno groblje u selu Vrutci je evidentovani spomenik kulture, upisan u evidenciju spomeničkog fonda Kantonalnog zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo.
Arheološko područje se nalazi na Privremenoj listi nacionalnih spomenika pod nazivom Ilidža - Vrutci, pod rednim brojem 568.
U Prostornom planu BiH do 2000. godine uvršten je kao spomenik III kategorije.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Od 1960. do 1962. godine izvršeno je probno arheološko iskopavanje na nekropoli sa stećcima. Tom prilikom su pronađeni ostaci crkve. Radove je obavio Š. Bešlagić.
1975. godine obavljena su sistematska arheološka iskopavanja kojima je rukovodila Margita Gavrilović.
Od maja do jula 1999. godine, pod rukovodstvom Kantonalnog zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo, izvršeni su slijedeći radovi:
-čišćenje i sječa samoniklog grmlja i šiblja,
- ispravljanje i konzervacija stećaka,
- pravljenje pristupne staze iz Velike aleje do lokaliteta stećaka,
- izrada i postavljanje ploče sa natpisom.
Pokretni arheološki materijal pohranjen je u Arheološkom odjeljenju Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine.
5.Sadašnje stanje dobra
Uvidom na licu mjesta, u julu 2004. godine, ustanovljeno je sljedeće:
- usljed dugogodišnjeg neodržavanja područje je zapušteno, pokriveno visokim samoniklim rastinjem i ne može se sagledati niti utvrditi stanje stećaka, odnosno ostataka crkve. Šire područje pripada vodozaštitnoj zoni. Kod prilaznog puta je postavljena ploča sa natpisom, u kojem se navodi pogrešan podatak – bazilika, umjesto crkva.
III - ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima (“Službeni glasnik BiH”, br. 33/02 i 15/03), Komisija donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:
A)Vremensko određenje
B)Istorijska vrijednost
C)Umjetnička i estetska vrijednost
iv. Kompozicija
v. Vrijednost detalja
D)Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)
i. Svjedočanstvo o istorijskim mijenama
iv. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili maniru
E) Simbolička vrijednost
i. Ontološka vrijednost
ii.Sakralna vrijednost
G) Izvornost
i. Oblik i dizajn
v. Položaj i smještaj u prostoru
H) Jedinstvenost i reprezentativnost
i. Jedinstven i rijedak primjerak određenog tipa ili stila
Sastavni dio ove odluke su:
-kopija katastarskog plana,
- fotodokumentacija,
-dokumentacija Kantonalnog zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo,
- grafički prilozi.
Korištena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja istorijskog dobra nacionalnim spomenikom BiH, korištena je sljedeća literatura:
1971. Bešlagić, Šefik, Kataloško- topografski pregled, Sarajevo,1971., 334.
1982. Bešlagić, Šefik, Izvještaj o probnom kopanju na Crkvini kod sela Vrutci 1960-1961. god., Glasnik Zemaljskog muzeja, Sarajevo 1982., 87-92.
1982. Glavaš, Tihomir, Preromanička crkva u Vrutcima, Glasnik Zemaljskog muzeja, Sarajevo 1982., 93-122.
1994. Klaić, Nada, Srednjovjekovna Bosna, Zagreb 1994., 112 -115.
2000. Fekeža, Lidija-Gavrilović, Margita, Od dolaska Slavena do pada bosanskog kraljevstva, u: Ilidža Sarajevo, Sarajevo 2000., 171-190.
(3) U grobu ispred pročelja crkve, ozidanom sedrenim blokovima koji potiču sa ruševina crkve, pronađeni su novci venecijanskih duždeva Giovannia Dandola (1280.-1289.) i Pietra Gradeniga (1289.-1311.).
|
