Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 6. do 10. jula 2004. godine, donijela je

Mjesto i ostaci graditeljske cjeline – Savska (Atik) džamija u Brčkom proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik se nalazi na k.č. 33/1 i 33/2 (novi premjer) , k.o. Brčko 1, Brčko Distrikt Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Brčko Distrikt), Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o implementaciji odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika iz Aneksa 8. (“Službeni glasnik Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine, broj 2/02).

Vlada Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Brčko Distrikta) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, prezentaciju i rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

Vlada Brčko Distrikta dužna je da obezbijedi sredstva za izradu i sprovođenje potrebne tehničke dokumentacije za rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

- nisu dozvoljeni nikakvi radovi, izuzev radova na rehabilitaciji, uz odobrenje organa uprave nadležnog za prostorno uređenje u Brčko Distriktu i uz stručno nadziranje nadležne službe zaštite naslijeđa ;

- na susjednim parcelama nije dozvoljena izgradnja novih objekata koji bi dimenzijama, izgledom ili na neki drugi način mogli da ugroze nacionalni spomenik.

Vlada Brčko Distrikta dužna je da obezbijedi izradu projekta rehabilitacije nacionalnog spomenika. Prilikom rehabilitacije nacionalnog spomenika neophodno je ispuniti sljedeće uslove:

1. graditeljska cjelina Atik (Stare) džamije biće rehabilitovana na izvornoj lokaciji;

2. prilikom rehabilitacije biće zadržani izvorni proporcijski odnosi i izvorni izgled objekta, sa identičnim horizontalnim i vertikalnim dimenzijama, a na osnovu dokumentacije o njenom izvornom obliku, uz moguću upotrebu savremenih materijala, najsličnijih izvornim (pri utvrđivanju vertikalnih i horizontalnih gabarita koristiti elaborat sačinjen na osnovu fotogrametrijskog snimka Brčkog iz 1985. godine);

3. za pokrivanje kosog četverovodnog krova koji skriva slijepu kupolu koristiti ravni biber-crijep; sve otvore raditi od drveta; ogradu munare raditi od kovanog gvožđa; demire na prozorima raditi od kovanog gvožđa; sve prozorske šembrane i stope stubova raditi od kamena; sve stepenice u enterijeru raditi od drveta, jednako kao i mahfil i mimber; mihrab raditi od kamena;

4. kota ulaza u objekat treba da bude prilagođena sadašnjoj koti ulice Konačko brdo, najmanje 30 cm viša od nivoa visokih stogodišnjih voda;

5. izvršiti otkopavanja površinskih slojeva zemlje u cilju pronalaženja originalnih temeljnih zidova džamije;

6. sve dijelove i ulomke koji budu pronađeni na lokalitetu Atik džamije ili na nekom drugom mjestu, uključujući i značajne ulomke iz zidova i drugih dijelova džamije, potrebno je snimiti, istražiti, konzervisati i ponovo ugraditi u rekonstruisani objekat , ukoliko je to moguće;

7. ulomke, koji se zbog visokog stepena oštećenja ne mogu ugraditi, na odgovarajući način konzervisati i prezentovati u sklopu graditeljske cjeline;

8. prije otpočinjanja radova na rehabilitaciji objekta, obavezno je izvršiti arheološka istraživanja u cilju pronalaženja eventualnih starijih materijalnih ostataka, zbog osnovane pretpostavke da se na lokalitetu nalaze ostaci starijeg harema, prvobitnog džamijskog kompleksa (džamija sa dućanima) i eventualnih starijih slojeva;

9. arheološka istraživanja ni u kom slučaju ne smiju da uspore izdavanje dozvole za rehabilitaciju, niti da uspore ili dovedu u pitanje rehabilitaciju objekta;

10. ukoliko arheološka istraživanja pokažu značajnije nalaze starijih slojeva, svi nalazi trebaju da budu prezentovani na način koji će Komisija naknadno utvrditi.

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

Svako, a posebno nadležni organi Brčko Distrikta, suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.

Ova odluka dostaviće se Vladi Brčko Distrikta, organu uprave nadležnom za prostorno uređenje Brčko Distrikta i nadležnoj službi zaštite naslijeđa, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II -V ove odluke i nadležnom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

Prema članu V, stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Na osnovu Zakona o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2, stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine, sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu.

Komisija je primila peticiju od strane Centra za islamsku arhitekturu Sarajevo za Atik džamiju u Brčkom, dana 10. februara 2003. godine. U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stava 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom izvršen je uvid u:

Ÿ dokumentaciju o lokaciji imovine i vlasničku dokumentaciju (zemljišno-knjižni izvadak i kopiju katastarskog plana),

Ÿ podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

Brčko je posavski grad koji se nalazi na ušću rijeke Brke u Savu, u sjeveroistočnoj, peripanonskoj Bosni i Hercegovini.

Savska – Atik džamija se nalazi u centru grada, u arhitektonskoj cjelini Konačkog brda, ulica Braće Ćuskića br. 20. Situirana je u neposrednoj blizini ušća rijeke Brke u rijeku Savu, sa desne strane ceste koja iz grada vodi prema mostu na rijeci Savi koji vodi u Republiku Hrvatsku. Bila je izgrađena na zemljištu označenom kao k.č. broj 33/1 i 33/2, k.o. Brčko 1, vlasništvo Medžlisa Islamske zajednice u Brčkom, Brčko Distrikt BiH, Bosna i Hercegovina.

Brčko je u kontinuitetu nastanjeno od praistorije pa sve do današnjih dana. Kao dokaz ovoj tvrdnji idu u prilog pronađeni ostaci rimskih grobnica i predmeta od staklene paste na mjestu oko Atik džamije. Ti nalazi upućuju na postojanje ljudskih staništa i u vremenu II vijeka nove ere. Međutim, nikad nije izvršena njihova naučna obrada, tako da je podatke o Brčkom u razdoblju do XVII vijeka skoro nemoguće pronaći.

Kao toponim Brčko se po prvi put pominje po jednom izvoru 1548. godine (Blago na putevima Jugoslavije, 1983., str. 274.), a po drugom 1620. godine, u jednom od opisa Bosanskog pašaluka (1) . Razvitak Brčkog u razdoblju između 1620. i 1716. godine bio je intenziviran. Tada su sagrađene dvije javne banje, jedna kula, džamija i više stambenih objekata (Hadžimuhamedović, 1989.).

U otomanskom periodu Brčko se razvilo u pet mahala: Atik, Džedid, Varoš, Karanfil i Kolobara. Vrijeme izgradnje mesdžida na mjestu najstarije Atik džamije nije moguće s tačnošću utvrditi, iako je poznato da je postojala prije 1651. godine. Osim nje, sagrađene su u kasnijem razdoblju još tri džamije: Džedid džamija, Hadžipašina i Hadžidizdarova, od kojih je posljednja srušena nakon II svjetskog rata. Već po samom imenu Atik, što na turskom znači stari, može da se zaključi da je riječ o najstarijoj džamiji u Brčkom. Prema nekim podacima podignuta je još 1600. godine (Kreševljaković, 1951.). Prvobitno je bila napravljena od drveta i vremenom je proširivana, zbog povećanja broja vjernika u gradu. Neposredno uz džamiju nalazilo se mezarje, koje je prekopano prilikom izgradnje brčanske zelene pijace. Na austrijskom geodetskom snimku iz 1882. godine, objekat džamije je ucrtan zajedno sa dućanima koji su ga okruživali sa sjeverozapadne i sjeveroistočne strane. Na južnom dijelu parcele nalazio se objekat nepoznate namjene, ali se pretpostavlja da je to mogao da bude mekteb. Prilikom više rekonstrukcija saobraćajnica uz džamiju, došlo je podizanja njihovog nivoa, a samim tim i okolnih objekata, tako da objekat džamije izgleda kao da je «utonuo» u teren.

Savska - Atik džamija pripadala je tipu jednoprostornih džamija natkrivenih četvorovodnim krovom. Po nekim svojim karakteristikama, prvenstveno po koncepciji prostora i upotrebljenim građevinskim materijalima, bila je vrlo slična Atik džamiji u Bijeljini i Čaršijskoj džamiji u Tuzli.

Spoljne dimenzije džamije, mjereno na osnovu katastarskog plana, iznosile su 11,50 x 16,00 m. Sa sjeverozapadne strane objekta nalazio se trijem dimenzija 11,50 x 4,50 m. Centralni molitveni prostor je imao kvadratičnu osnovu dimenzija 11,50 x 11,50 m.

Džamija je u cjelini bila ozidana kombinacijom cigle austrijskog formata i kamena. Debljina zidova je iznosila najmanje 100 cm. U posljednjoj intervenciji iz 1987. godine zidovi su sa obje strane bili omalterisani produžnim cementnim malterom. Ulazni trijem se sastojao od tri stuba kvadratičnog presjeka, međusobno povezana lukovima. Bočne strane su takođe bile povezane sa centralnim dijelom objekta sa po jednim lukom, koji je imao širinu centralnog luka trijema. Stubovi i lukovi trijema su bili izgrađeni od cigle austrijskog formata i kamena, kao i zidovi centralnog dijela objekta. Iznad trijema su se nalazile tri manje kupole, koje su bile omalterisane i okrečene u bijelo. Na toj površini nije bilo nikakvih slikanih dekoracija niti kaligrafskih natpisa. Način konstrukcije kupola nije poznat(2).

Centralni molitveni prostor je zauzimao površinu od cca 81 m2. Džamija je imala mahvil na koji se pristupalo stepeništem na kome se na visini od cca 50 cm nalazio manji podest sa koga se ulazilo u munaru. Mahvil je bio urađen od armiranog betona i bio je oslonjen na spoljne zidove objekta i dva armirano betonska stuba kružnog presjeka. Ograda mahvila je bila drvena, sa mašinski obrađenim elementima i naknadno bojena bezbojnim lakom.

Mihrabska niša je bila «utisnuta» u spoljni zid objekta. Sa prednje strane je iz ravni zida bila izbačena za cca 20 cm. U gornjem dijelu su se nalazili ukrasi u vidu stalaktita u sedam horizontalnih pojaseva.

Mimber je bio urađen od čvrstih građevinskih materijala, najvjerovatnije kamena. Luk koji se nalazio iznad ulaza na mimber je po proporciji podsjećao na ulazni luk trijema džamije.

Džamija je imala i ćurs koji se nalazio u sjeveroistočnom uglu objekta. Bio je, kao i mimber, izgrađen od čvrstih građevinskih materijala, izvana omalterisan. Gornja ploča je bila od bijelog mermera.

Osobenost ove džamije je da je, kao i Bijela džamija u Brčkom, imala neku vrstu podrumskih prostorija smještenih ispod centralnog molitvenog prostora, a koje su služile da spriječe prodor podzemnih voda u objekat. Konstruktivni sistem kojim je ovako veliki raspon bio riješen izvorno se sastojao najvjerovatnije od sistema stubova i greda postavljenih u oba pravca(3). Kasnije je ova konstrukcija zamijenjena betonskom(4).

Fasada džamije je bila horizontalno raščlanjena nizom fasadnih otvora i fasadnim vijencima. Prvi fasadni vijenac se nalazio na polovini visine zidanog dijela objekta, dok je drugi bio ispod same strehe objekta.

Prozorski otvori su bili postavljeni na svakoj od fasada u dva niza. Sa fotografije džamije koja je snimljena sa Savskog mosta, vidljivo je da su na sjeveroistočnoj fasadi bila postavljena po tri prozora u obje zone, dok su se na jugoistočnoj strani nalazila dva prozora u gornjoj zoni. Prozorski otvori u donjoj zoni jugoistočne strane nisu vidljivi zbog visoke vegetacije koja zaklanja pogled na nju. Može se pretpostaviti da je jugozapadna strana bila riješena simetrično kao i sjeveroistočna. Sjeverozapadna - ulazna fasada je imala po dva prozorska otvora u obje zone. Prozorski otvori su imali pravougaoni oblik i bili su lučno završeni. Njihove dimenzije nisu poznate. Sa spoljne strane prozorskih otvora je izvedena dekoracija u malteru.

Munara džamije je imala dvije šerefe i bila je ozidana ciglom austrijskog formata, sa spoljne strane omalterisana i obojena. Donji dio munare imao je kvadratičnu osnovu, dok je osnova gornjeg dijela bila osmostranična. Munara je imala nekoliko nivoa sa dekoracijama, od kojih se prvi nalazio ispod samog krova. Drugi niz se nalazio ispod šerefe, dok je treći bio u sredini tijela munare. Posljednji nivo se nalazio u nivou strehe i predstavljao je nastavak krovnog vijenca. Sve dekoracije su bile izvedene u malteru i bojene drugačijim tonom od osnovnog tona fasade (u ovom slučaju zelena boja). Osvjetljenje je u stepenište munare bilo dovedeno preko osam izduženih, lučno završenih otvora. Ograda munare bila je od kovanog gvožđa.

Oko džamije se nalazio harem, čiji je dio ekshumiran prilikom izgradnje pijace u Brčkom. Prilikom izgradnje saobraćajnice uz Savu 1990. godine, bilo je moguće vidjeti da harem ima više slojeva i veliki broj vrlo starih utonulih nišana. Džamija je u dvorištu imala i bunar, dubok 6 – 7 m koji je služio za uzimanje abdesta.

Džamija se ne nalazi na Privremenoj listi nacionalnih spomenika, niti je nekim ranijim aktom bila stavljana pod zaštitu.

Za džamiju je dana 10. februara 2003. godine od strane Centra za islamsku arhitekturu BiH podnešena peticija, odnosno prijedlog za donošenje odluke za proglašenje nacionalnim spomenikom.

Posljednji radovi na restauraciji džamije izvršeni su 1985. i 1987. godine bez projekta i stručnog nadziranja službe zaštite. Radove je odobrio Opštinski zavod za urbanizam, geodetske i imovinsko pravne poslove – Brčko, br. 06 - 364 – 457, od 2. aprila 1987. godine. Tom prilikom je urađeno sljedeće:

Na pomenute radove izdata je urbanistička saglasnost broj: 06 – 364 – 457, od dana 20. maja 1987. godine.

Džamija je u potpunosti srušena 17. jula 1992. godine. Lokacija na kojoj se nalazila je u cjelini ograđena žičanom ogradom i hortikulturno uređena (trava). Nema vidljivih spoljnih tragova koji bi potvrdili postojanje građevinskog objekta – džamije, izuzev gomile, po svoj prilici, zemlje i dijela betonske konstrukcije. U neposrednoj blizini lokacije smješten je kontejner za smeće.

Prema riječima članova Medžisa IZ Brčko većina građevinskog materijala je odvežena u nepoznatom pravcu. Pretpostavlja se da je jedan dio odvežen na Fazaneriju i tamo deponovan. Pošto je riječ o trošnom građevinskom materijalu, najvjerovatnije je najveći dio uništen.

U Izvještaja Andreasa Riedlemayera, koji je predočen Haškom tribunalu u toku ekpertnog svjedočenja prilikom suđenja bivšem predsjedniku SRJ Slobodanu Miloševiću, navodi se podatak da su ostacima džamije prekrivena tijela pobijenih Bošnjaka u masovnoj grobnici u blizini Brčkog.

Istraživanje ove grobnice vršio je istražiteljski tim iz Ureda tužitelja u Hagu.

Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenikom («Službeni glasnik BiH», br. 32/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

1951. Kreševljaković, Hamdija, Prilozi povijesti bosanskih gradova pod turskom upravom, 1951.

1983. Odluka o provođenju urbanističkog plana općine Brčko, “Službene novine opštine Brčko“, Brčko, 1983.

1985. Prostorni plan Općine Brčko, stanje prostornog uređenja, kulturno-istorijsko i prirodno naslijeđe, Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu, Sarajevo, 1985.

1987. Odluka o provođenju prostornog plana Općine Brčko, “Službene novine opštine Brčko “, Brčko 1987.

1996. Suljkić, Hifzija, (HIKMET(IX)), Spomenici islamske kulture u Brčkom, publikacija Naša Baština, br. 3-4, str. 99 – 100,

1989. Hadžimuhamedović, Amra, Struktura historijske gradske jezgre Brčkog, seminarski rad na postdiplomskom studiju Razvoj arhitekture i naselja na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, maj 1989. godine

(1)Opis naselja je vezan za skelu preko rijeke Save i za stanovnike naselja koji su uglavnom bili skelari.

(2) Izjava imama džamije u Brčkom, Bahrije ef. Smajića, koji je u Atik džamiji službovao do 1992. godine.

(3)Majstor koji je popravljao podove u Savskoj džamiji vidio je « prazni prostor ispod poda, tako da je pod bio na zidanim kulama, preko kojih su bile postavljene masivne grede, preko kojih je bio postavljen pod».

(4) U izjavi jednog od najstarijih džematlija navodi se podatak da je prostor između poda prizemlja i podruma bio visine čak i 3 m. Taj prostor je imao prozore sa demirima koji su služili za ventilisanje podruma.