O b r a z l o ž e n j e
I – UVOD
Na osnovi Zakona o provedbi odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2, stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Koski Mehmed-pašine džamije i medrese na Privremenu listu nacionalnih spomenika pod rednim brojevima – Koski Mehmed-pašina džamija – 402 i Koski Mehmed-pašina medresa - 403. U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovi člana V stava 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila provedbi postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:
Ÿ dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra,
Ÿ podatke o dosadašnjoj zakonskoj zaštiti dobra,
Ÿ podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.,
Ÿ historijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korištenja dokumentacije u sklopu ove odluke.
Na osnovi uvida u prikupljenu dokumentaciju, utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Graditeljska cjelina Koski Mehmed-pašine džamije je smještena u Starom gradu, na lijevoj obali Neretve, između rijeke, ulice Kujundžiluk, oko 150 metara sjeverno od Starog mosta i oko 20 metara južno od Male tepe. Cjelina se nalazi na k.č. 3289, k.o. Mostar, Općina Stari Grad, Grad Mostar.
Graditeljska cjelina se sastoji iz: objekta džamije, medrese, šadrvana, turbeta i džamijskog harema sa par nišana smještenih u kaldrmisanom dvorištu. Sa istočne i sjeverne strane kompleks je oivičen dućanima i pijacom, dok sa strane zapada i juga ima otvoren pogled na Neretvu i Stari most. Pristup kompleksu i džamiji je omogućen samo sa jedne – istočne strane. Kroz prolaz zasvođen polukružnim svodom, iznad kojeg se ranije nalazio privatan stan, ulazi se u prostrano dvorište u čijem centralnom dijelu se nalazi šadrvan. Nasuprot džamiji nalazi se objekat medrese i turbe.
Historijski podaci
O Mostaru i njegovim kulturnim spomenicima pisano je dosta.
Na današnjem području grada Mostara nisu do sada konstatirani arheološki ostaci iz prahistorijskog doba. Veća koncentracija prahistorijskih tumula iz bronzanog i željeznog doba nalazi se na vrhovima okolnih obronaka iznad kotline uz desnu obalu Neretve, sa dvije strane iznad izvora Radobolje i iznad naselja Cima i Ilića. Iz antičkog doba na spomenutom području ima također malo ostataka, i to opet u Cimu na Crkvini i u Vukodolu. Tu su uz antičke (III stoljeće) i kasnoantičke ostatke (V-VI stoljeće) konstatirani i ranosrednjovjekovni nalazi (IX-XII stoljeće), tako da se ovdje može govoriti o nekom kontinuitetu naseljavanja i sahranjivanja. U Cimu je istražena kasnoantička bazilika, oko koje se u ranom srednjem vijeku vršilo sahranjivanje. Sudeći po obilju i vrsti nalaza, izgleda da je u antičko i kasnoantičko doba centar šireg područja oko Mostara bio u Potocima, u kojem je bilo raskršće važnih antičkih komunikacija. Od kasnosrednjovjekovnih nalaza u gradu Mostaru su, za sada, konstatirani samo stećci, čija je koncentracija opet oko izvora Radobolje i u Cimu (AL, 1988, regija 24).
Historijski podaci o užem jezgru današnjeg Mostara pojavljuju se relativno kasno, tek oko polovine XV stoljeća. Poznato je da se cijelo područje južno od rijeke Rame – sjeverno od Čapljine, zapadno od Nevesinja i istočno od Ljubuškog, pripadalo je velikoj ranosrednjovjekovnoj župi Večerić ili Večenike. U kasnom srednjem vijeku župa se raspala na nekoliko manjih upravno-političkih jedinica – kotareva ili župa. Među njima jedna je zadržala staro župsko ime Večerić ili Večenike. Na njenom teritoriju nalazi se Mostar. Oko 1410. godine rijeka Neretva je bila granična linija između zemalja oblasnih gospodara Hrvoja Vukčića (desna obala) i Sandalja Hranića (lijeva obala) (Ćirković, 1964a, 215-217). Kasnije su ove oblasti pripale Kosačama.
Prema tome, kasnosrednjovjekovna župa Večenike je početkom XV stoljeća obuhvatala današnja područja Mostara uz desnu obalu Neretve: Zahum, Cim, Iliće, Hraštane i Vojno. Nije sigurno da li su u njenu terotoriju ulazila i naselja južno od Mostara: Rodoč, Jasenica i Bačevići. U središtu tog područja, koje je 1408. godine pripadalo Radivojevićima, prije 1443. godine sagrađen je Cimski grad, koji se u povelji kralja Alfonsa V iz 1454. godine navodi kao Pons (Most) (Civitas Pontis terrae ili civitate Pontis cum castris et pertinentiis suis ), jer je već tada ovdje bio podignut neki most . Početkom XV stoljeća župa Večenike se vjerovatno protezala i na desnu obalu Neretve, ali taj dio nije pripadao Radivojevićima . Prije 1444. godine podignut je na lijevoj obali Neretve grad Nebojša kojem je pripadala kasnosrednjovjekovna župa koja se još tada zvala Večenike ili Večerić (Anđelić, 1974, 276-278).
Mostar se u izvorima prvi put spominje 3. aprila 1452. godine, kada su Dubrovčani pisali svojim zemljacima u službi Đuraja Brankovića kako se Vladislav Hercegović odmetnuo od svog oca i kako je zauzeo Blagaj i druga mjestu među kojima i «Duo Castelli al ponte de Neretua» (Mujezinović, 1998, str. 144).
«1468. godine pod tursku upravu pada i Mostar. Nastaje urbanizacija naselja po nepisanim orijentalnim zakonima sa čaršijom – zanatskim i privrednim centrom naselja, i mahale – stambene jedinice. Postojeća naselja veoma brzo poprimaju orijentalni karakter. Prve građevine koje označavaju početak naselja su bile džamije uz koje se grade mektebi (osnovne škole). U blizini džamije, duhovnog i društvenog centra, istovremeno se grade objekti privrednog i društvenog karaktera, oko kojih se formiraju stambene četvrti – mahale.» (Bećirbegović, 1974, str. 251)
U najstarije sačuvanom katastarskom dokumentu i poreskom registru – popisnom defteru (Tapu tahrir defter u predsjedničkom arhivu otomanskog carstva u Istambulu) iz 1477. godine (hidžr. 882) po prvi put se spominje Mostar u sadašnjem nazivu, i biva opisan kao naselje od 19 kuća (porodica) i jednog neoženjenog žitelja. Sve kuće su se nalazile na lijevoj strani Neretve, dok je cijela desna strana bila nenaseljena.
Vakufi su dobrotvorne ustanove. U Mostaru je za vrijeme otomanske uprave osnovano više od tri stotine vakufa. Vakfija-vakufnama-zakladnica je dokument o zavještanju novca i nekretnine u razne svrhe. Svaka zadužbina zove se vakuf, zaklada, legat, a njen osnivač vakif, zakladnik, legator. Sačuvale su se vakufname najvećih mostarskih vakufa i osnivača Mostara: Ćejvan ćehaje, Nesuh-age Vučjakovića, hadži Mehmed-bega Karađoza, Derviš-paše Bajezidagića, hadži Balije sina Muhamedova, Koski Mehmed-paše, hadži Hasana Sevrije, hadži Ahmed-bega Lakišića, hadži Ibrahim Čevre i Ali-paše Rizvanbegovića. Četiri najstarije: Ćejvan ćehajina, Nesuh-age Vučjakovića, hadži Mehmed-bega Karađoza i Derviš-paše Bajezidagića napisane su na arapskom, dok su ostale napisane na turskom jeziku (Hasandedić, 2000, str. 8).
Iz pisanih izvora saznajemo da je Mehmed Koski-paša rođen u Mostaru. Kod velikog vezira Lala Mehmed-paše Sokolovića (1604-1606. godine) bio je roznamedžija (kronik), a godine hidžr. 1014/1605. postao je vojni defterdar. Poslije povlačenja iz službe safera 1015. po Hidžri (14. maja 1606) godine, Koski Mehmed-paša je živio još pet godina i umro je hidžr. 1020 (1611) godine. Izgradnju džamije je dovršio njegov brat Mahmud. U istoj vakufnami se spominje i izgradnja Koski Mehmed-pašina hanikaha. Ovaj dobrotvor je za izdržavanje džamije i hanikaha ostavio nekretnine u Mostaru, Suhodolu i Vrapčićima (Hasandedić, 2000, str. 23).
Natpis o izgradnji Koski Mehmed-pašine džamije rađen je u stihovima na turskom jeziku i uklesan je u kamenoj ploči, veličine 35 x 65 cm, uzidanoj nad glavnim ulazom u džamiju. Tekst natpisa je bio jače oštećen, tako da se u hronogramu mogao pročitati jedino drugi distihion i treći stih sa godinom izgradnje – hidžr. 1027 (1618/19) godina (Mujezinović, 1998, str. 220).
2. Opis dobra
U Starom gradu u Mostaru, u periodu osmanske uprave, od XV –do XIX stoljeća, su izgrađene neke od najmonumentalnijih i arhitektonski najznačajnijih građevina grada. Objekti javne arhitekture zidani su od kamena, monumentalno, sa velikim brojem kupola i svodova i bogatim dekorativnim elementima. Izgradnja potkupolnih objekata predstavlja vrhunac primjene materijala i tehnika građenja. Arhitektura kupolnih džamija i drugih objekata sa kupolama i svodovima, slično prostornom rješavanju iz XVI stoljeća, u pogledu primijenjenih materijala, tehnika građenja i konstrukcije pokazuju veliku sličnost sa konstrukcijama koje su primijenjivane na sličnim zdanjima u Maloj Aziji i Turskoj. Osnovnu zidanu građu predstavljaju kamen i opeka, a u njihovoj primjeni prisutni su lokalni graditeljski utjecaji.
KOSKI MEHMED-PAŠINA DŽAMIJA
Od svih mostarskih džamija i mesdžida samo su tri presvođene kupolama, dok su sve ostale prekrivene viševodnim, drvenim krovnim konstrukcijama. Te tri džamije su Karađoz-begova, Nesuh-age Vučijakovića i Koski Mehmed-pašina -.
Koski Mehmed-pašina džamija spada među najvrijednije spomenike Mostara i pripada tipu otomanskih džamija s jednom kupolom (Zvonić, 2003, str. 183). Ova džamija ima veliki značaj i sa urbanističkog stanovišta, posebno za vizure, jer predstavlja urbani akcent nad obalom Neretve, jasno saglediv i sa Starog mosta i sa prostora Male tepe.
Ova džamija spada u red jednoprostornih potkupolnih džamija sa otvorenim trijemom natkrivenim sa tri kupolice i kamenom munarom prislonjenom uz centralni kubus objekta. Centralni prostor džamije omeđen je kamenim zidovima (tenelija) debljine cca. 1,10 m i čini pravilan kubus vanjskih dimenzija 12,60 x 12,60 x 12,50 m i zaprema prostor, bez predvorja, od 163 m2. Centralni prostor je presvođen kupolom sa tjemenom na visini od 15,25 m. Velika i prilično udubljena kupola prečnika cca. 10,00 m oslanja se na kružni (spolja osmougaon) tambur. Prijelaz iz kvadratne osnove centralnog dijela u kružni tambur je riješen pomoću ugaonih stalaktita (kamene stalaktitima ukrašene konzole), polukalotastih trompi (po tri u svakom uglu) sa prelomljenim čeonim lucima i osam sfernih trouglova.
Sa ulazne strane, cijelom širinom spoljašnjeg zida, izveden je trijem sa sofama natkriven trima kupolicama. S obje strane džamijskih vrata nalaze se u visini od 0,70 m kamene sofe, koje su izgrađene iz velikih komada tesanog kamena, dimenzija cca. 4,70 x 4,50 m. Sofe natkrivaju tri kupolice, koja se oslanjaju na četiri masivna kamena stupa kružnog presjeka, sa kapitelima jednostavne stalaktitne dekoracije, a baze su manje naglašen torus. Stupovi su međusobno, ali i sa čeonim džamijskim zidom, povezani kamenim prelomljenim lukovima sa horizontalnim čeličnim zategama, koji formiraju tri traveje. Nad njima, preko pandantifa bez dekoracija, izvršen je prijelaz u tri jednake kupolice sa niskim i spolja osmougaonim tamburom.
Dodatni, vanjski drveni trijem (hajat) se formira kosim drvnim gredama koje se pružaju sa tri strane u odnosu na centralni prostor džamije i oslanjaju na 14 drvenih stupova međusobno povezanih drvenom gredom. Stupovi su oslonjeni na kamene baze prizmatičnog oblika, a kapiteli su u vidu profiliranih drvnih jastuka. I kupolice i drvena konstrukcija hajata prekriveni su olovnim limom. Hajat je sa glavne, ulazne strane dubok 3,80 m, a sa bočnih 3,30 m. Prostor hajata je sa svih strana ograđen sa po 0,75 m visokom kamenom ogradom u vidu kamenih ploča. Centralni, ulazni dio hajata je naglašen pravougaonim, kamenim okvirom. Od svih mostarskih džamija ovakvo predvorje nalazimo još jedino na Karađoz-begovoj džamiji. Kada je ovo proširenje predvorja urađeno, ne zna se tačno, ali je sigurno da ono nije postojalo kada je džamija izgrađena. Pretpostavlja se da je izgrađeno kao zaštita od vjetra.
Munara je prigrađena uz desni, vanjski zid i ona čini dobar sklad u odnosu na samu masu džamije. Visina kamene munare je 28,00 m od džamijskog poda, a njena ukupna visina, bez alema, iznosi 29,90 m. Četrnaestostrana munara ima 78 kamenih stepenica, a šupljina prostora munare iznosi 1,30 m. Postoje dva ulaza na munaru, od kojih je prvi postavljen u desnom uglu molitvenog prostora i služi ujedno i kao prolaz za mahvil, a drugi je postavljen iznad prvog, u visini mahvila. Šerefe ove munare nije dekorirano. Kako i džamija, tako i munara, građene su od istog tesanog bijelog vapnenca - tenelije.
Profilirani kameni portal izvučen iz ravni džamijskog zida dominira centralnim dijelom prostora sofa. Svojom širinom zauzima cjelokupan prostor centralne traveje sofa, a njegova visina seže do početka formiranja trompi – gotovo tri četvrtine visine trijema. Njegov ulazni otvor, drvena vrata, su niža od vanjskog kamenog okvira i rađena su sa kamenim dovratnicima koje povezuje polihromni, kameni segmentni luk. Iznad vrata u džamiju nalazi se kamena ploča sa tarihom, smještena unutar trougaonog polja uvučenog u odnosu na ravan portala. Rub ovog polja je naglašen bojenim stalaktitnim ukrasima.
Unutar džamije, nasuprot vratima, nalazi se masivni i u obliku visokog portala izrađeni mihrab, koji je ukrašen i zasvođen jednim redom stalaktita. S desne strane mihraba nalazi se masivni i također od kamena izrađeni mimber. U desnom uglu od vrata sagrađen je mahvil, koga drže četiri kamena stupa. Ograda mahvila je izrađena u vidu perforiranih kamenih ploča sa uzorkom šestokrake zvijezde i kruga.
Džamija je prozračna i akustična. U unutrašnjosti džamije se nalazi 25 prozora od kojih se po pet nalazi na bočnim i mihrabskom zidu, dva na ulaznom zidu i po jedan na svakoj strani osmougaonika tambura. Prozori na bočnim i mihrabskom zidu centralnog prostora smješteni su u tri pojasa – po dva u prvom i drugom pojasu i po jedan centralno smješten u odnosu na površinu zida u trećem pojasu. Prozori na ulaznom zidu se javljaju samo u donjem pojasu. Svi prozori donjeg pojasa većih su dimenzija, sa jednostavnim, pravougaonim kamenim okvirom čija donja ivica je naslonjena na ravan poda unutrašnjeg dijela džamije. Iznad doprozornika nalazi se kameni prelomljeni luk u čijem polju su smještene kamene tranzene. Prozori gornja dva pojasa, kao i prozori na tamburu, su manjih dimenzija sa završetkom u vidu prelomljenog luka i ispunom od kamenih tranzena.
Slikana dekoracija unutrašnjosti džamije slična je onoj u Karađoz-begovoj džamiji. Centralna rozeta u glavnoj kupoli sa osam vijenaca prema otvorima tambura koji su pravlino raspoređeni, kaligrafski arapski natpisi po zidovima, mnoštvo vegetabilnih motiva rasprostranjenih po zidovima objekta, kao i raznoliki ornamenti na kamenom mobilijaru – mihrabu, mimberu i mahvilu, predstavljaju slikanu dekoraciju ove džamije.
Nedovoljna istraženost objekta otežavala je situaciju kod datiranja, kao i vrijednosti dekoracije, što je zahtijevalo da se provedu naučno-istraživački radovi, restauracija i rekonstrukcija, čime bi se utvrdila i vrijednost zidnog slikarstva, datiranje kao i stilska pripadnost.
Nakon istraživanja džamijske dekoracije i kaligrafije došlo se od sljedećih zaključaka: dezeni centara glavne kupole sa cjevkastim oblicima pripadaju klasičnom osmanskom vremenu XVI stoljeća. Između obručastih dezena i centra dekoracije kupole postoji pet dekorativnih polja u obliku sunca, iz kojih se dalje niz kube razvija osam polja. Na kraju dekoracija u obliku sunca najbližem obručastom dezenu izrađeni su dezeni lale. Između prozora na kubetu nalazi se ukupno osam stabala: šipka, limuna, masline, kruške, hurme, trešnje, grožđa i naranče. Od ovog drveća oko 95% je bilo rasuto sa zidova. Uz motive stabla sa obje strane nalaze se po dvije ruže i četiri karanfila u kompoziciji s vazama - oko čitave kupole nalazi se 16 vaza ruža i 16 karanfila. Iznad pandantifa nadstrešno nalaze se motivi lale u naopako – ravnom obliku iz klasičnog osmanskog perioda XVI stoljeća. U pandantifima su napisana imena: «Allah, Muhammed, Ebu Bekr, Omer, Osman, Alija, Hasan, Husejin». Od ovih natpisa u prijašnjem stanju 99 % sa zida je bilo rasuto. Mukarnasi (stalaktiti) ukrašeni su sa 4 štampana motiva iz XVII stoljeća. Iznad mihraba na 99% površine nalazi se velika kamena kruna sa baroknim dezenima i mihrabskim ajetom iz XVII stoljeća. Odmah ispod nalaze se dva dekorativna polja, tanki i široki, koji su urađeni klasičnom slobodnom kompozicijom iz XVII stoljeća. Na mihrabu oko mukarnasa nalaze se dva međusobno isprepletena dekorativna polja. Oni su urađeni u klasičnoj kompoziciji iz XVII stoljeća. Unutar mihraba je šest slikanih stupova koji se svojom kompozicijom urezuju u mukarnas. Na vratima mimbera je mimberski ajet vijugave kaligrafije, a dezeni njegove krune urađeni su motivima biljne dekoracije. Iznad vrata mimbera nalazi se kompozicija jedne tanke grane ruže koja je urađena u stilu barokne glazure iz XVIII stoljeća. Iznad mimberskih vrata pronađene su dvije male dekoracije zlatnog ispisa. Pripremljene su, očišćene i uvrštene u završni oblik dekoracije ovog dijela. Dekoracija mimbera je kupasto narezana sa navojcima, široki obručasti motivi i trokutasta polja sa zvjezdicama. Na ogradi koja okružuje mahvil ispod kamenog bloka je tanki obruč koji ima klasični štampani motiv iz XVII stoljeća. Džamijski prozori su ukrašeni baroknim motivima iz XIX stoljeća. Na zidovima je ukupno 11 arapskih natpisa, u 6 ovalnih i 5 četverougaonih okvira. Njihovu novu kaligrafiju vješto je uradio Avdo ef. Abaza (Pamuk, 2003, str. 194), Između prozora, sa desne i lijeve strane, nalazi se po jedno stablo, ukupno 16 slobodno izraženih stabala drenjine (igde). S lijeve strane mihraba su dvije vrbe. Iznad ulaznih vrata nalazi se dekorativni okvir sa cjevkastim oblicima koji ih okružuje. Upotrebljeni su klasični barokni dezeni iz XVII stoljeća.
Odmah iznad dekorativnog okvira koji okružuju vrata su dva buketa ruža, nacrtana u stilu barokne glazure u XVIII stoljeća. Na površini trokutastog kompozicijskog mjesta na arapskom jeziku napisana je dova. Ivica ovog natpisa je uokvirena u barokne motive iz XVII stoljeća. Više od 50 % ovih rukopisa i nacrta je vremenom izbrisano. Na vanjskom dijelu ulaznih vrata nalazi se okvir sa tankim cjevkastim motivima koji je ukrašen rokoko stilom iz XVII stoljeća. Iznad vanjskih ulaznih vrata na ivici kamena na kome je tekst tariha nalaze se barokni dezeni iz XIX stoljeća od kojih se otprilike 70 % raspalo. Sve dekoracije su ostale u početnoj ideji. Nakon ispitivanja, idejne dopune dekoracije, ukoliko je bila nerazumljiva, unesene su na nacrt, a potom oslikane. U svakoj od njih ostavljen je dio iz prvobitne kako bi se jasno uočila njena identičnost sa postojećom (Pamuk, 2003, str. 192-195).
U toku ratnih djejstava 1992-1995. godine na ovoj džamiji je srušena munara do postolja, uništen je olovni pokrov, glavna kupola je probijena na pet mijesta, zapadna kupolica trijema je uništena, uništen je vanjski trijem, a južni i zapadni zid su pretrpjeli velika oštećenja. U unutrašnjosti džamije, na mihrabu, mimberu, mahvilima i tranzenama su također napravljena veća oštećenja (Zvonić, 2003, str. 184).
Nakon rata, u periodu 1996-2001. godine, u nekoliko navrata izvršeni su radovi na rekonstrukciji ovog objekta. U periodu od juna 1995. do marta 1996. godine izvršena je nepotpuna sanacija džamije od strane EUAM-a. Izvršena je konzervacija i rekonstrukcija munare od ćupa (postolja), pa do vrha. Stavljen je nov olovni lim na glavnu i tri male kupole, te na drugi trijem. Izvršena je sanacija južnog i zapadnog zida, svi otvori nastali usljed granatiranja i sva oštećenja zatvorena su odgovarajućim kamenom. Izvršena je potpuna rekonstrukcija vanjskog trijema sa parapetnim kamenim pločama, drvenim stupovima i nadstrešnicom. Unutar džamije, oštećenja nastala na kamenom mobilijaru su sanirana. Veća oštećenja pretrpio je mimber, posebno njegov portal, koji je bio izlomljen na više dijelova, ali je prilikom rekonstrukcije uspješno spojen.
Zidna slikana dekoracija, koja je bila u velikom obimu oronula, u potpunosti je rekonstruirana na novoj podlozi. Slikanu dekoraciju čini glavna rozeta u kupoli, osam vijenaca koji se prostiru do tambura, u tamburu stabalca, levhe na zidovima, a u prizemnom dijelu također mediteranska stabalca. Mihrab i mimber su urađeni sa vegetabilnim motivima. Slikarstvo ove džamije je generalno podređeno prirodnim bojama sa bež podlogom (Zvonić, 2003, str. 185).
KOSKI MEHMED-PAŠINA MEDRESA
Medrese se grade u svim većim naseljima BiH od početka XVI stoljeća. Medrese su bile srednje i više skole u kojima se stjecalo vjersko i šerijetsko pravno znanje i poznavanje orijentalnih jezika. Građene su, kao i mektebi, na inicijativu pojedinaca kao njihovi vakufi (zadužbine), pa su vakufname najvažniji dokumenti koji i daju podatke o medresama.
Na području Mostara postojalo je 9 medresa za koje postoje određeni podaci:
Karađoz-begova, izgrađena između 1557. i 1570. godine; Koski Mehmed-pašina, izgrađena oko 1620. godine; Ćejvan-begova (Ćejvan-ćehajina), izgrađena poslije 1558. godine; Roznamedži Ibrahim efendijina, izgrađena oko 1612. godine; Derviš-paše Bajezidagića, izgrađena oko 1601. godine; Hadži Balina, izgrađena poslije 1612. godine, odnosno u XIX stoljeću; Mostarca (Darusseade) Ahmed-age, izgrađena prije 1654. godine; Hadži Velijina (Deli medresa), izgrađena prije 1648. godine; Buka medresa, podignuta najvjerovatnije krajem XVI stoljeća; i Hanikah-medresa Šejh Ismaila Opijača, izgrađena 1668. godine (Bećirbegović, 1974, str. 251-283).
Neposredno spram Koski Mehmed-pašine džamije, kojih desetak metera sjeverno, nalazila se do februara 1951. godine i Hanikah-medresa istoimenog vakifa. U kojoj je godini Hanikah-medresa izgrađena, ne zna se tačno, ali je sigurno da je podignuta nakon dovršenja džamije, tj. iza 1617. godine. Kada je ovaj hanikah pretvoren u medresu nije poznato, jer o tome u pristupačnim dokumentima nema spomena. Sigurno je da je on postojao 1664. godine jer ga putopisac Evlija Čelebi među medresama ne spominje, dok o Mehmed Koski-pašinoj džamiji daje čak i kraći opis. Zadnji muderis ove medrese bio je Sulejman Hamza efendija Puzić, koji je umro 1940. godine i pokopan je u haremu kod Šarića džamije (Hasandedić, 2000, str. 22, 27, 28).
Nakšibendijski hanikah Koski Mehmed-paše u Mostaru – derviški red nakšibendija dobio je ime po Muhamed Bahaudin al-Buhariju Nakšbandiju (umro 1389. godine), ali nakšibendijska tradicija ne smatra njega osnivačem . On je samo preuzeo tradiciju isključivo mentalnog – bezglasnog zikra (zikr-i hafi) kojem ga je podučavao Abdul-Halik Gudždavani, četvrti halifa Jusuf al-Hamadanija i istinski osnivač reda nakšibendija. Ovaj red, kao produženje horosanske mističke škole, naslijedio je melametijske tradicije, ali striktno ortodoksne, budući da predstavlja izdanak sunitskog mističkog pokreta u Horasanu.
Nakšibendijski red derviša pojavio se u BiH u XV stoljeću, što saznajemo na osnovi historijskih izvora i predanja. Osnivanje tekija ovog reda vezuje se uvijek za nekog istaknutog sveca (evliju), šejha ili derviša, a naročito šejha-gaziju, sa čijeg je groba, kako se vjerovalo, zračila svjetlost duha preminulog velikana. Međutim, veoma su malobrojni i oskudni izvori koji mogu pružiti podrobnije informacije o pojavi, aktivnostima i razvoju ovog reda u prvim epohama osmanske vlasti u našim krajevima. O podacima iz XV stoljeća možemo saznati jedino iz pisanih izvora nastalih znatno kasnije, a koji se odnose na spomenuto stoljeće. Tako saznajemo i za prve šejhove nakšibendijskog reda po imenu Ajni Dede i Šemsi Dede, koji su prema tradiciji bili suvremenici sultana Fatiha Mehmeda II, i koji su poginuli prilikom osvajanja Bosne od strane Turaka 1463. godine. Oni su bili sahranjeni u zasebnom turbetu u Sarajevu, koje je poznato pod imenom «Gaziler turbesi» (Mauzolej ratnika), što se nalazilo na drumu koji se tada zvao «Gaziler yolu» (Put ratnika).
Zlatno doba širenja i razvoja reda nakšibendija u BiH predstavlja XVII i XIX stoljeće. Pripadnici ovog reda mogli su se naći u svim slojevima društva. Ovo učenje je prihvatala i visoka feudalna aristokratija i inteligencija (ulema). Nakšibendizam se širio prvo u gradovima, a zatim i u ruralnim područjima gdje se pojavljuje čitava mreža nakšibendijskih tekija: u Sarajevu, Travniku, Jajcu, Foči, Goraždu, Čajniču, Visokom, Mostaru i sl. (Ćehajić, 1986, str. 34-35).
Pored Sarajeva kao centra, nakšibendijski red je bio zastupljen i u Mostaru. Naročitih zasluga za to imao je Koski Mehmed-paša, sin Mustafin, koji je pored svoje džamije na Maloj tepi u Mostaru prije 1612. godine podigao jedan hanikah sa 11 soba. U ovom hanikahu se izučavao tesavuf i vršila edukacija derviša i derviški obredi. Za ovaj svoj hanikah, Koski Mehmed-paša uvakufio je posjed (čifluk), kuće, bašču i vrt. Kao legator, Koski Mehmed-paša je, u svojoj vakufnami, odredio da šejh njegova hanikaha bude veoma učena osoba, da ima i druge kvalitete i vrline uzorna derviša, a definirao je i obaveze šejha i derviša koji stanuju u hanikahu. Po sačuvanoj tradiciji i po predanju prvi šejh ovog hanikaha bio je Koski Mehmed-pašin brat, šejh Mahmud-baba, koji se spominje u Koski Mehmed-pašinoj vakufnami iz 1612. godine. Njega je legator odredio da doživotno vrši ovu dužnost. Po predanju on je i završio izgradnju džamije i bio njen prvi imam, a kada je umro 1572. godine, sahranjen je u posebnom turbetu na Maloj tepi u Mostaru, nedaleko od džamije i hanikaha. Posljednji šejh ovog hanikaha bio je Muhamed Arpadžić, koji je postavljen na ovaj položaj beratom od 1888. godine (Ćehajić, 1986, str. 48-49).
Ova medresa-hanikah je radila i služila svojoj svrsi sve do 1924. godine kada je zvanično prestala sa radom. U jednoj sobi medrese 1916. godine bile su smještene prostorije Muslimanskog sportskog kluba. Od zatvaranja medrese do 1950. godine u njenoj zgradi stanovale su neke porodice iz Gacka. Srušena je 1951. godine, a na njenom mjestu je izgrađen mali park (Kasumović, 1999, str. 195).
Tlocrtno je veoma slična Roznamedžijinoj medresi – pripada tipu medrese u obliku slova «L». Niz od devet soba za učenike sa drvenim trijemom formira jedan krak medrese, a drugi formira predavaonica. Sobe za učenike su prvobitno bile orijentirane prema vani, ali su kasnije prozori zazidani, a otvoreni novi u trijemu. Svaka soba je imala kamin, o čemu svjedoče visoki, kupasto završeni dimnjaci, posebno vidljivi kada se objekat gleda sa Neretve. Drveni trijem se oslanja na sedam profiliranih drevnih stupova sa kamenom bazom trapezoidnoga presjeka. Stupovi su međusobno povezani profiliranom drvenom gredom koja se preko, također profiliranih, drvenih jastuka oslanja na stupove i nosi konstrukciju trijema.
Građena je od lomljenog kamena. Imala je drvenu krovnu konstrukciju i pokrov od kamenih ploča (škriljaca), što je vidljivo iz fotografija objekta. Masivni kameni zidovi i male sobe približno kvadratne osnove mogu upućivati na mogućnost da su ovi prostori bili zasvođeni. S obzirom da nema nikakvih podataka o tome, jedino analogija sa Karađoz-begovom medresom, može se pretpostaviti da su obje medrese prvobitno bile zasvođene (Bećirbegović, 1974, str. 314).
1979. godine rekonstruiran je najveći dio objekta Koski Mehmed-pašine medrese. Medresa je rekonstruirana na osnovi sačuvanih dijelova temelja i zidova i starih fotografija. Objektu je data nova namjena (Pašić, 1989, str. 41). Trenutno se u prostoru Koski Mehmed-pašine medrese nalaze prostorije Medžlisa IVZ-e u Mostaru.
ŠADRVAN
Šadrvani ili vodoskoci podizani su isključivo u dvorištima džamija, medresa, tekija i hamama. Njihov zadatak nije bio samo da daju vodu za uzimanje abdesta pred molitvu, nego i da ukrašavaju predvorja spomenutih ustanova. U Mostaru je bilo pet poznatih šadrvana: pred Karađoz-begovom, Koski Mehmed-pašinom, Ćejvan-ćehajinom i Hafiz-hodžinom džamijom, i pred Roznamedži Ibrahim efendijinom medresom, koji je bio i najljepši i najveći šadrvan u Mostaru. Danas postoje još jedino pred Karađoz-begovom i Koski Mehmed-pašinom džamijom i služe svojoj svrsi (Hasandedić, 1980, str. 135). Svi navedeni šadrvani nalazili su se na lijevoj obali Neretve, a vodom ih je opskrbljivao, izuzev Ćejvan-ćehajinog i Koski Mehmed-pašinog, vodovod koji je išao od Djevojačke vode na Carini.
Šadrvan, koji se nalazi u dvorištu Koski Mehmed-pašine, ima centralan položaj u odnosu na džamiju i medresu. Ovaj šadrvan, uz šadrvan uz Karađoz-begovu medresu, su jedini sačuvani od pet mostarskih šadrvana. Poligonalna jezgra šadrvana je dvanaestostrani kameni bazen jednostavne izrade sa proširenjem u profiliranoj bazi oko koje se nalazi kanal za odvodnju vode. Jezgra se sastoji iz malog bazena iz kojeg voda izbija i prelijeva se preko oboda u veliki bazen iz kojeg se propušta kroz šest česama. Oba bazena su izrađena od velikih kamenih ploča i prekrivena su željeznom mrežom, izrađenom u obliku kupole. Nad jezgrom se nalazi kamenom pločom pokriven paviljon sa krovom u obliku šestostrane piramide. Krov se oslanja na šest četverostranih i od kamena zidanih stupova povezanih segmentnim lukovima. Jednostavna profilacija umjesto kapitela, jednostavan vijenac i natpis su jedini ukrasi na šadrvanu. Na stupovima koji su okrenuti prema ulaznim vratima uzidane su dvije ploče sa isklesanim tarihima iz kojih se vidi da je šadrvan sagrađen hidžr. 1195. (1781) godine. Ovaj hronogram je uklesan na dvije kamene ploče, oivičene tordiranom vrpcom. Natpis je rađen u rimovanoj prozi na arapskom jeziku, pisan krupnim i lijepim nesh-pismom (Hasandedić, 2000, str. 22; Bećirbegović, str. 315; Mujezinović, 1998, str. 222).
Na omanjem prostoru uz Koski Mehmed-pašinu džamiju nalazi se desetak nadgrobnih spomenika (Mujezinović, 1998, str. 223).
ŠEJHA DERVIŠA ISHAKA TURBE
Veoma brojne spomenike osmanlijske arhitekture čine nadgrobni spomenici - bijeli kameni nišani ili bašluci, kameni oklopi i mauzoleji – turbeta. Smještani su uz džamije, prometnije puteve, pa čak i uz same kuće. Uglavnom su ih radili domaći majstori od lokalnog kamena. Turbeta su podizali uglednici i moćnici sebi ili za drugog, koji je obično bio od nekog velikog vjerskog ili kulturnog ugleda, iako su takve gradnje bile u suprotnosti sa islamskim vjerskim kanonima. Dosta često turbeta su skromnijeg izgleda – jednostavne kuće manjih dimenzija sa dvovodnim ili četverovodnim krovom izrađeni od lokalnih materijala – kamena, ćerpića ili drveta (Pašić, 1989, str. 35).
U Mostaru je, za vrijeme turske uprave, sagrađeno sedam turbeta koja su bila locirana po raznim četvrtima grada. Tri i danas postoje, dok su ostala porušena: Šejha Mahmuda Babe, Mustafe Ejubovića (Šejha Juje), Šejha Derviša Ishaka, Mehmed-age Krehe, Šejha Ismaila Opijača, Šejha Mustafe Jusufovića, Nure-hanume (Hasandedić, 1980, str. 99).
Turbe Šejha Ishaka prvobitno se nalazilo u Malom carinskom haremu, a prilikom ekshumacije groblja, 1965. godine, zbog izgradnje željezničke stanice, turbe je preneseno u dvorište Koski Mehmed-pašine džamije, gdje se i danas nalazi. Smješteno je uz sam objekat medrese – njegov sjeverozapadni zid ulazi u trijem medrese, a krovna ploha prodire u krovnu konstrukciju trijema. Objekat turbeta je kvadratne osnove vanjskih dimenzija cca. 4,00 x 4,00 m. Kameni zidovi nose četverostrešnu drvenu krovnu konstrukciju prekrivenu pločom. Jedini otvori na objektu su ulaz u objekat na njegovoj jugoistočnoj fasadi i dva prozorska otvora na njegovoj jugozapadnoj fasadi. Ulaz u objekta je urađen u vidu kamenog profiliranog portala sa završetkom u vidu prelomljenog luka ispod kojeg se nalazi kamena ploča sa tarihom.
Turbe je na prvoj lokaciji obnovio 1933. godine Ibrahim efendija Ribica i bilo je prekriveno ravnim cementnim pokrovom.
O dervišu Šejhu Ishaku nema pouzdanih historijskih podataka. Narodno predanje kaže da je porijeklom iz Mađarske odakle se doselio i stalno nastanio u Mostaru. Postoji legenda da je umro 1737. godine u boju Bošnjaka pod Banjom Lukom.
Natpis u prozi na bosanskom jeziku nalazi se na kamenoj ploči na turbetu derviša Šejh Ishaka. Pismo: lijep i krupan nesh. U natpisu je navedena godina smrti derviša kao hidžr. 1150 (1737) (Mujezinović, 1998, str. 303-305; Hasandedić, 2000, str. 33).
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Prostornim planom Republike Bosne i Hercegovine do 2002. godine Koski Mehmed-pašina džamija je evidentirana i valorizirana kao spomenik I kategorije.
Prostornim planom Republike Bosne i Hercegovine do 2002. godine dijelovi Koski Mehmed-pašine medrese su evidentirani i valorizirani kao spomenik III kategorije.
Na osnovi zakonske odredbe, a rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH u Sarajevu, broj 02-644-3 iz 1962. godine, Koski Mehmed-pašina džamija sa nadgrobnim spomenicima i šadrvanom (vodoskok) u dvorištu džamije u Mostaru upisana je u Registar nepokretnih spomenika kulture.
Na osnovi zakonske odredbe, a rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR BiH u Sarajevu, broj 742/50 iz 1950. godine, Šadrvan u dvorištu Koski Mehmed-pašine džamije u Mostaru upisan je u Registar nepokretnih spomenika kulture.
Na Privremenoj listi nacionalnih spomenika Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika nalaze se sljedeća dobra:
-pod rednim brojem 402, Koski Mehmed-pašina džamija,
-pod rednim brojem 403, Koski Mehmed-pašina medresa.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi:
- 1952. godine – rađeno na uređenju dvorišta Koski Mehmed-pašine džamije;
- 1955. godine – popravak olovnog krova Koski Mehmed-pašine džamije;
- 1979. godine – rekonstrukcija Koski Mehmed-pašine medrese;
- 1999. godine – rekonstrukcija Koski Mehmed-pašine džamije – prema podacima dobijenim iz Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa grada Mostara, investitor rekonstrukcije objekta Koski Mehmed-pašine džamije je bilo Ministarstvo kulture Republike Turske; projekat rekonstrukcije je uradila projektantska firma iz Turske – T.C. Culture Bakanliginin, a vođa projekta je bio Ahmed Selbesoglu. Oslikavanje enterijera džamije je rađeno pod vodstvom Serhata Pamuka. Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa grada Mostara je bio nadzor nad radovima;
- enterijer i unutrašnja dekoracija Koski Mehmed-pašine džamije nisu propisno rekonstruirani (restauracija zidnog slikarstva je loše izvedena).
5. Sadašnje stanje dobra
U okviru programa rehabilitacije historijske jezgre do sada su urađeni i izvedeni projekti rehabilitacije za kompleks Koski Mehmed-pašine džamije sa medresom. Objekti su trenutno u dobrom stanju i služe svojoj svrsi.
III – ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterije za donšenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom («Službeni glasnik BiH», br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:
A)Vremensko određenje
B)Historijska vrijednost
C)Umjetnička i estetska vrijednost
ii.Proporcije
iii.Kompozicija
vi.Vrijednost konstrukcije
D)Čitljivost
iv.Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru
E)Simbolička vrijednost
i.Ontološka vrijednost
ii.Sakralna vrijednost
ii.Tradicionalna vrijednost
iii.Vezanost za rituale ili obrede
v.Značaj za identitet skupine ljudi
F)Ambijentalna vrijednost
i.Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline
ii.Značenje u strukturi i slici grada
iii.Objekat ili skupina objekata je dio cjeline ili područja
G)Izvornost
ii.Namjena i upotreba
iii.Tradicija i tehnike
iv.Položaj i smještaj u prostoru
v.Duh i osjećanja
vi.Drugi unutrašnji i vanjski činitelji
H)Jedinstvenost i reprezentativnost
i.Jedinstven ili rijedak primjerak određenog tipa ili stila
I)Cjelovitost
i.Fizička cjelovitost (kompaktnost)
ii.Homogenost
iii.Zaokruženost (kompletnost)
Sastavni dio ove odluke su:
- kopije katastarskih planova,
- z.k. izvadak, posjedovni list,
- fotodokumentacija,
- grafički prilozi.
Dokumentacija u prilogu odluke je javna i dostupna zainteresiranim osobama. Uvid u dokumentaciju može se izvršiti na pismeni zahtjev Komisiji.
Korištena literatura
1954. Kreševljaković, Hamdija, Stari hercegovački gradovi, Naše starine II, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1954.
1956. Mujić, Muhamed, Stari mostarski vodovod, Naše starine III, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1956.
1956. Čelić, Džemal i Mujić, Muhamed, Jedna novootkrivena građevina starijeg doba u Mostaru, Naše starine III, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1956.
1964a. Ćirković, Sima, Istorija srdenjovjekovne bosanske države, Beograd 1964.
1967. Stanić, Radomir i Sandžaktar, Meliha, Konzervacija Karađoz-begove medrese u Mostaru, Naše starine XI, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1967.
1970. Hasandedić, Hivzija, Nekoliko zapisa iz orijentalnih rukopisa Arhiva Hercegovine, Prilozi Orijentalnog instituta, sv. XVI-XVII, Sarajevo, 1970.
1972. Četvrt stoljeća službe zaštite spomenika kulture i prirode u Bosni i Hercegovini, Naše starine XIII, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1972.
1974. Anđelić, Pavao, Srednjovjekovna župa Večenike-Večerić - postanak Mostara, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, nova serija, sveska XXIX, Sarajevo, 1974.
1974. Bećirbegović, Madžida, Prosvjetni objekti islamske arhitekture u Bosni i Hercegovini, Separat iz Priloga za orijentalnu filologiju XX-XXI, Sarajevo, 1974.
1980. Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu, Prostorni plan Bosne i Hercegovine; Faza «B» - valorizacija prirodne i kulturno-historijske vrijednosti, Sarajevo, 1980.
1980. Hasandedić, Hivzija, Spomenici kulture turskog doba u Mostaru, IRO Veselin Masleša, Sarajevo, 1980.
1982. Zavod za prostorno uređenje - Mostar, Urbanistički plan Mostara, Sinteza, Mostar, 1982.
1984. Andrejević, Andrej, Islamska monumentalna umetnost XVI veka u Jugoslaviji – kupolne džamije, Filozofski fakultet u Beogradu, Institut za istoriju umetnosti, Beograd, 1984.
1986. Ćehajić, Džemal, Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu, Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 1986.
1988. Arheološki leksikon, tom 3, regija 24, razne jedinice, Sarajevo, 1988.
1989. Pašić, Amir, Prilog proučavanja islamskog stambenog graditeljstva u Jugoslaviji na primjeru Mostara, Koliko je stara stambena arhitektura Mostara autohtona pojava, doktorska disertacija, Zagreb, 1989.
1990. Andrejević, Andrej, Neimar Hajredin i njegov rad u Hercegovini, Hercegovina – časopis za kulturno i istorijsko nasljeđe, Arhiv Hercegovine, Mostar, 1990.
1991. Kreševljaković, Hamdija, Izabrana djela III – banje, vodovodi, hanovi i karavansaraji, Veselin Masleša, Sarajevo, 1991.
1994. Pašić, Amir, Islamic Architecture in Bosnia and Hercegovina, Organisation of the Islamic Conference (OIC), Research Centre for Islamic History, Art, and Culture (IRCICA), Istanbul, 1994.
1996. Čelebi, Evlija, Putopis – odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 1996.
1998. Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga III, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 1998.
1999. A Joint Conservation Project of the Aga Khan Trust for Culture's Historic Cities Support Programme & The World Monuments Fund, Reclaiming Historic Mostar: Opportunities for revitalization, 15 Donnor Dossier for Conservation of the high Priority Sities in the Historic Core, New York - USA, Istanbul - Turkey, 1999.
2000. Ayverdi Dr. Ekrem Hakki, Avrupa'da Osmanli Mimari Eserlera Yugoslavya II, 3. kitab, Istanbul, 2000.
2000. Hasandedić, Hivzija, Mostarski vakifi i njihovi vakufi, Medžlis Islamske zajednice mostar, Mostar, 2000.
2001. Grad Mostar, Općina Stari Grad, The Aga Khan Trust for Culture, Geneva & World Monuments Fund, New York, Regulacioni plan očuvanja i razvoja Starog Grada u Mostaru, World Monuments Fund, New York City, 2001.
2001. Šarić, Salko, Likovna pozornica Mostara, Centar za kulturu, Mostar, 2001.
2001. Zvonić, Zlatko, Slikarstvo džamija Mostara, Likovna pozornica Mostara, Centar za kulturu, Mostar, 2001.
2003. Gradski Zavod za zaštitu kulturnog-historijskog i prirodnog naslijeđa Mostar, Rad Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog nalijeđa Mostar u periodu od 1994. do 2003. godine, brošura, Mostar, 2003.
2003. Zvonić, Zlatko, Sanacija Koski Mehmed-pašine džamije u Mostaru, Hercegovina – časopis za kulturno i istorijsko naslijeđe, Arhiv Hercegovine, Mostar, 2003.
2003. Pamuk, Serhat, Slikana dekoracija Koski Mehmed-pašine džamije u Mostaru (prilog rekonstrukciji slikarstva), Hercegovina – časopis za kulturno i historijsko nasljeđe, broj 15-16, Arhiv Hercegovine, Mostar, 2003.
2003. City of Mostar, The Old Town in Mostar – Management Plan, Mostar, 2003.
2003. Dokumentacija Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH
