O b r a z l o ž e n j e

I - UVOD

Na osnovu Zakona o provođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2, stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini.

Komisija je primila peticiju od strane IZ BiH  Medžlisa Banja Luka, dana  27. 8. 2002. godine U skladu sa odredbama zakona, a na osnovu člana V, Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila provođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

-         podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.;

-          sadašnje stanje dobra;

-          dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra;

-         historijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korištenja dokumentacije u sklopu ove odluke.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i sadašnje stanje dobra utvrđeno je slijedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Stupnička (Hadži Salihija) džamija je izgrađena u podnožju brda Šehitluci u Donjem Šeheru, na desnoj obali Vrbasa, uz ulicu Miloša Obilića (na uglu nekadašnjih ulica Nurije Pozderca i Pionirske), k.č. br. 851 (novi premjer), odnosno k.č. br. 186/8 (stari premjer), k.o. Banja Luka IV-7, vlasništvo Odbor Islamske zajednice Banja Luka, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina(1).

Historijski podaci

Nakon izgradnje Ferhad-pašine džamije(2) i ostalih javnih objekata Velike čaršije na lijevoj obali Vrbasa, izgradnjom mosta i transferzalne saobraćajnice koja je išla od Pobrđa i Arnaudije džamije kroz Veliku čaršiju, kroz tvrđavu Kastel, te dalje, u pravcu jugozapadnih dijelova grada, počinje se razvijati dio Donjeg Šehera na desnoj obali rijeke Vrbas, čime se intenzivira proces urbanizacije i proširuje urbano jezgro Banje Luke.

Četiri decenije nakon formiranja džamije i mahale Gazanferije(3) razvila se, na desnoj obali Vrbasa, Mala čaršija (Suki sagir)(4) i četiri nove mahale: sjeverno od Gazanferije Mejdan i Kul mahala, a južno od nje Stupnička (Hadži Salihija) džamije i Potočka(5) (Hadži Pervizova) mahala.

Džamija je u narodu prozvana Stupničkom džamijom, zbog stupa, koje su se nalazile na tom dijelu Vrbasa i služile za obradu kudelje i ruja(6), pa je čitava mahala dobila po tome ime(7). Hadži Salih je džamiju popravljao, i o tome postoji i legenda, a ime po tom obnovitelju korišćeno je isključivo u radovima koje su o džamiji pisali istraživači.

U popisu mahala iz 1580. godine ova mahala je upisana kao “Sutisnica” - Stupnica, a zatim u popisu mahala iz 1604(8), naziva se “mahala Hadži-Alijinog mesdžida” sa 87 kuća(9), pa bi se mogla svrstati u najstarije mahale Banje Luke. Osim toga iz tog dokumenta se vidi da je osnivač džamije bio Alija.

2. Opis dobra

Arhitektura

Tipološki objekat pripada jednoprostornim džamijama pod jedinstvenim četverovodnim krovom sa drvenom munarom. Prema stanju iz 1983. godine, u Banjoj Luci je bilo ukupno osam džamija sa drvenom munarom, šest u Donjem Šeheru, a dvije u Novoseliji. Uz Mehdi-begovu (dimenzije molitvenog prostora 7,60 x 9,40 metara), Sefer-begovu (dimenzije molitvenog prostora 7,20 x 8,00 metara) i Hadži Osmanovu (dimenzije molitvenog prostora 7,30 x 7,30 metara), Salihija, pripada grupi džamija sa drvenom munarom koje su imale veće dimenzije centralnog molitvenog prostora(10).

Džamija ima gabarit pravougaone osnove razvijene po dužini, vanjskih  dimenzija cca 10,10 x 14,00 metara. Ulazne sofe (ukupne unutrašnje gabaritne mjere cca 3,55 x 9,70 metara) su bile zazidane, a prostor sofe lijevo od ulaznih vrata, gabarita cca 3,55 x 2,85 metara, je služio za vjersku obuku. Centralni unutrašnji prostor je dimenzija 8,60 x 8,60 metara(11).

Na zazidanim sofama(12) su bili prozori koji su prolazili kroz dva sprata, dok na ostalim zidovima su se sačuvali prozori u dva reda (ukupno po četiri prozora se nalaze na svim vanjskim fasadama, osim na ulaznoj fasadi), i to gornji sa polukružnim lučnim nadprozornikom, a donji pravokutnog oblika.

Objekat je građen od lomljenog kamena(13) čija je debljina zidova bila cca 75 cm. Zidovi su bili malterisani izvana i iznutra. Krov je bio četverovodan i vjerovatno na početku pokriven šindrom, a kasnije biber crijepom(14).

Mihrab je bio raskošno obrađen sa stalaktivnim ukrasima(15) i vertikalnim žljebovima koji su išli po čitavoj visini, dok je krunski dio mihraba imao ukrase u vidu u obliku stiliziranih cvjetova ljiljana.  

Desno od mihraba nalazio se drveni mimber (širine osnovice 75 cm, dužine osnovice od 290 cm i visine, do kupe, od cca 280 cm). Mimber je završavao kupom bez tambura.

Mahfil je stajao na drvenim stupovima i gredama, a na stupovima su se pojavila ojačanja u “obliku sedla”.

Dva drvena stuba(16), preko drvene grede podvlake, preuzimaju opterećenja mahfila. Noseći stubovi mahfila su imali ojačanja u obliku „sedla“. Tzv. prednji mahfil dubine cca 190 cm(17) nije imao istak za mujezina(18).

Munara je bila drvena, izlazila je iz krova i bila  nešto uža nego kod drugih banjalučkih džamija sa pokrivenom šerefom, alem je imao tri jabuke(19). Prema pisanim izvorima, skoro sve džamije sa drvenom munarom u Banjoj Luci imale su noviju munaru sa veoma malim otvorima na šerefi (tzv. “slijepe” munare). Sve su imale osmougaoni oblik, a visina im je bila oko 8 metara (visina mjerena od podnice tavana do alema munare). Šerefe munara su bile malo proširene, a sve munare su bile jednostavne bez ukrasa (Bećirbegović: 1999, str. 126)

Usporedbom fotografija(20) vanjskog izgleda džamije, evidentno je da je promijenjen nagib krova (nagib krovnih ravni je smanjen sa cca 40 stepeni na cca 30 stepeni); promijenjena je i krovna konstrukcija (radikalno mijenjanje nagiba krovnih površina podrazumijeva i velike izmjene na konstrukciji krovišta).

Džamija ima veliki harem, sahranjivanje je počelo još u XVI vijeku, a vrši se i danas. S obzirom na navedeno tu ima različitih vrsta bašluka, od najstarijih sa “turbanom” i kaligrafskim tekstovima, do onih koji svojim izgledom i konceptom odudaraju od tradicije. U haremu je ukopano više članova porodice Karabegović: Omer efendija Karabegović, 1292. h.g. (1875), Sakina, žena hadži Mustafe Karabegovića, 1294. h.g. (1877), Muhamed-beg, sin Hasan-bega Karabegovića, 1295. h.g. (1878) (Mujezinović: 1988, str. 224).

Tu se nalazi i veći broj nišana koji su doneseni sa drugih lokaliteta, a posebno su zanimljivi nišani koji su izmješteni sa lokaliteta nekadašnje Seyydija džamije (ona postoji samo u popisu mahala iz 1604. nalazila se na lijevoj obali Vrbasa u blizini današnje tvornice “Kosmos”. O njoj piše i Ayverdi). Porušena je prije I svjetskog rata.

Uz obnovljenu džamiju nalazi se manji harem sa petnaestak starijih nišana.

Nišan br. 1

Kameni muški nišan sa turbanom, dimenzija 12 x 13 x 60 cm sa tarihom na arapskom jeziku.

هو الباقي المرحوم و المغفور المحتاج الي رحمة ربه الغفور قره بك زاده محمد بك ابن حسن بك روحنه فاتحة سنة 1295

On je Vječan. Pomilovani i oprošteni, potrebni milosti Gospodara svoga koji prašta Karabegović Mehmed-beg sin Hasan-bega. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1295. (1878).

Nišan br. 2

Prelomljeni muški kameni nišan dimenzija 16 x 15,5 x 46.

....قره بك زاده عمر افندي بن حسن بك روحيجون فاتحة سنة 1292

….Karabegović Omer efendija sin Hasan-bega. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1292. (1875).

Nišan br. 3

Ženski kameni nišan dimenzija 23,5 x 10 x 78 cm.

اه من الموت الموت شراب كل الناس شاربون قره بك زاده باشا بكن زوجسي قديره بنت بكر درويشيك روحنه قاتحة سنة 1317

O smrti. Smrt je piče koje će svaki čovjek popiti. Kadira supruga Paše-bega Karabegovića, kćerka Bećira Dervišića. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1317.. (1899/1900).

Nišan br. 4

Muški kameni nišan sa turbanom utonuo u zemlju, dimenzija 15 x 15 x 40 cm.

هو الباقي المرحوم و المغفور المحتاج الي رحمة ربه الغفور...

On je Vječan. Pomilovani i oprošteni, potrebni milosti Gospodara svoga koji prašta…

Nišan br. 5

Oštećen kameni muški nišan sa turbanom, utonuo u zemlju, dimenzija 13 x 13 x 40 cm.

هو الحي الباقي بنا لوقا لي توفي قره بك .....

On je Živi i Vječni. Umro je Banjalučanin Karabegović…

Nišan br. 6

Kameni ženski nišan dimenzija 19,5 x 12 x 96 cm sa tarihom na arapskom jeziku.

هو الباقي المرحومة مكلفه بنت مصطفي بك قربقويك روحنه الفاتحة سنة 1326

On je Vječan. Pomilovana Mukelefa kćerka Mustafaj-bega Karabegovića. Fatiha za njenu dušu. Godina 1326. (1909).

Nišan br. 7

Mezar sa samo nožnim kamenim nišanom dimenzija 26 x 8 x 85 cm.

Nišan br. 8

Ženski kameni nišan dimenzija 28 x 9,5 x 63 cm.

هو الباقي مرحومه قره بك زاده الحاجي مصطفي بكين زوجسي ساكنه خانم بنت ياشار بك روحيجون الفاتحة سنة 1294

On je Vječan. Supruga Karabegović hadži Mustafe Sakina-hanum kćerka Jašar-bega. Fatiha za njenu dušu. Godina 1294. (1877).

Nišan br. 9

Kameni muški nišan sa turbanom dimenzija 15 x 14 x 76 cm.

اه من الموت قره بك زاده مرحوم درويش بك روحنه ...

O smrti. Pomilovani Karabegović Derviš-beg. Za njegovu dušu…

Nišan br. 10

Kameni ženski nišan dimenzija 19 x 12 x 125 cm sa natpisom na arapskom jeziku, djelimično oštećenim.

هو الباقي  المرحومه و المغفوره عايشا بنت الحاج .... زاده لروحها فاتحة سنة  1336

On je Vječan. Pomilovana i oproštena Aiša kćerka hadži… Fatiha za njenu dušu. Godina 1336. (1917/1918).

Nišan br. 11

Kameni ženski nišan dimenzija 17,5 x 9 x 90 cm, sa nečitkim natpisom.

Nišan br. 12

Mezar sa samo nožnim nišanom dimenzija 24 x 11 x 68 cm.

Nišan br. 13

Nišan od sedre bez natpisa, osmougaone osnove stranica 19 i 6 cm i visine 96 cm.

Nišan br. 14

Muški kameni nišan sa turbanom dimenzija 18 x 16 x 40 cm, utonuo u zemlju.

Mezar uz džamiju je samo cestom odijeljen od velikog, još uvijek aktivnog mezaristana sa preko hiljadu nišana, uglavnom novije dobi. Stariji nišani u tom dijelu mezaristana su:

Nišan br. 1

Muški kameni nišan sa turbanom dimenzija 23 x 21,5 x 190 cm, sa nečitkim netpisom.

زيارتدن مراد بردعادر .... عمر اغا بن عثمان اغا هركيك .... سنة 1296

Svrha posjete kaburu je dova. ….Omer-aga sin Osman-age Herkić. … Godina 1296. (1879)

Nišan br. 2

Ženski kameni nišan dimenzija 26 x 12 x 154 cm, lijepo urađen, oivičen tordiranom vrpcom, sa natpisom u nestalik stilu arapskog pisma.

هو الحي الباقي زيارتدن مراد بر دعا در مرحومة هركيك امينه بنت عثمان اغا روحنه فاتحة سنة 1303

On je Živi i Vječni. Svrha posjete kaburu je dova. Pomilovana Herkić Amina kćerka Osman-age. Fatiha za njenu dušu. Godina 1303. (1885/1886).

Nišan br. 3

Muški kameni nišan sa turbanom, utonuo u zemlju, dimenzija 17 x 17 x 62 cm.

Nišan br. 4

Kameni ženski nišan dimenzija 25 x 14 x 115 cm.

هو الحي الباقي ....... مرحوم و مغفور لها عثمان اغا هرغيك خليله سي بشار خانم بنت علي بكر بكلر لي زاده ... سنة 1302

On je Živi i Vječni. …. Pomilovana i oproštena (u arapskom tekstu napisano u muškom rodu) supruga Osman-age Hergića Bašira-hanum kćerka Alije Bećirbeglerovića … Godina 1302. (1884/1885).

Nišan br. 5

Sedreni osmougaoni nišan dimenzija 10,5 x 9 x 138 cm sa kamenim santračem dimenzija 107 x 215 x 32 cm.

Na ovom mezaristanu se nalaze i nišani koji su ovamo preneseni iz harema Medreske džamije. Ovih dvanaest uzglavnih nišana su poredani jedan o drugog u jednom nizu. Dva od ovih dvanaest nišana imaju tarihe.

Nišan br. 6

Muški kameni nišan sa turbanom dimenzija 22 x 18 x 120 cm.

هو الباقي  المرحوم غازي فرهاد باشانك امام و حطيب مفتي زاده الحاج حافظ محمد افنديك روحنه بر فاتخة تاريخ وفاتي محرم الحرام سنة 1320

On je Vječan. Imam i hatib gazi Ferhad pašine džamije Muftić hadži hafiz Mehmed efendija. Proučite jednu Fatihu za njegovu dušu. Datum njegove smrti je mjesec muharem godine 1320. (1902/1903).

Nišan br. 7

Muški kameni nišan sa fesom dimenzija 23 x 23 x 143 cm.

يا هو الموت شراب كل الماس شاربون و الكفن لباس كل النلس لابسون القبر باب كل النلس داخلون مرحوم راغب بن  محي الدين اغا غوشيك روحنه الفاتحة سنة 1320

O On. Smrt je piče koje će svako čovjek popiti, čefini su odjeće koju će svaki čovjek obući, kabur je vrata kroz koja će svaki čovjek proći. Pomilovani Ragib sin Muhjidin-age Gušića. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1320. (1902/1903).

U ovom mezaristanu se nalazi i jedno turbe u kojem nema kubure iako je vidljivo mjesto mezara. Čitavo turbe je poprilično oronulo. Ne zna se ko je ovdje pokopan i koliko je staro ovo turbe.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Objekat nije bio obuhvaćen zaštitom niti upisan u Registar spomenika.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Nisu vršeni do rušenja objekta istraživački radovi. Džamija je obnovljena 1897. godine (Bečirbegović, 1999., 124). Nema dostupnih podataka o tome kada su sofe zatvorene, a imajući u vidu podatak o godini obnove, kao i dispoziciju i dimenzije prozora na ulaznoj, sjeverozapadnoj fasadi (prozori postavljeni “kroz dvije etaže”), može se pretpostaviti da je prostor vanjskih sofa zazidan krajem 19. ili početkom 20. vijeka

Poslije Drugog svjetskog rata, munara je obnovljena i zamijenjena krovna konstrukcija i krovni pokrivač.

5. Sadašnje stanje dobra

Džamija je zapaljena 9. 9. 1993. godine, izgorio je krov i munara, a zidovi oštećeni. Potpuno je porušena 1995. godine.

Na dan izvršenog uvida na terenu, 8. 3. 2003. godine, na mjestu porušenog objekta, bili su završeni grubi građevinski radovi na obnovljenom objektu. Obnovljeni objekat, gabaritnih dimenzija cca 10,02 x 14,05 metara, je sagrađen od opekarskih blokova, sa armiranobetonskim horizontalnim i vertikalnim serklažima, nadprozornicima i nadvojima, zidovima debljine cca 25, i sa novim dispozicionim rješenjem prostora džamije.

Objekat nije izveden u skladu sa stanjem objekta prije njegovog rušenja i nije rehabilitovan u skladu sa Zakonom o provođenju odluka Komisije i drugim važećim propisima, standardima i principima zaštite. Radovi su izvršeni bez dobijenog odobrenja nadležnog ministarstva i bez saglasnosti nadležne službe zaštite. (općinski organ uprave nadležan za poslove urbanizma nije izdao odobrenje).

III – ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterije za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (”Službeni glasnik BiH” br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:

A.         Vremensko određenje

B.         Historijsku vrijednost

E.         Simbolička vrijednost

E. II.     Sakralna vrijednost

E. V.    Značaj za identitet grupe ljudi

Sastavni dio ove odluke su:

-          kopija katastarskog plana,

-          z.k. izvadak,  posjedovni list,

-          fotodokumentacija,

-          grafički prilozi.

Korištena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja harema Stupničke (hadži Salihije); džamije u Banjoj Luci nacionalnim spomenikom BiH, korištena je sljedeća literatura:

1953.    Bejtić, Alija, Banja Luka pod turskom vladavinom, Arhitektura i teritorijalni razvitak grada u 16. i 17. vijeku, Naše starine I (Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine), Sarajevo

1990.    Husedžinović, Sabira, Vakufname-značajni istorijski izvori za upoznavanje urbane topografije Banjaluke XVI-XIX vijeka, Glasnik arhiva i Društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, god. 30, Sarajevo

1991.    Kreševljaković, Hamdija, Izabrana djela II, Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini (1463-1878), Sarajevo

1998.    Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga 2, Istočna i Centralna Bosna, 3. izdanje, Sarajevo

1999.    Husedžinović, Sabira, Džamije Banja Luke u planovima austrijskih ratnih karata iz XVIII stoljeća, Prilozi za orijentalnu filologiju 47-48, Orijentalni institut, Sarajevo

1999.    Bećirbegović, Madžida, Džamije sa drvenom munarom u Bosni i Hercegovini, 2. izd., Sarajevo

Arhitektonska dokumentacija nastala do 1995. (izvor: crteži preuzeti od dr Sabire Husedžinović).

april 2000. Elaborat Banjalučkog muftijstva o stanju islamske zajednice, sakralnih i kulturnih objekta i vakufske imovine, Banja Luka

2003.    Husedžinović, Sabira, elaborat o Stupničkoj (hadži Salihiji) džamiji izrađen za Komisiju za očuvanje nacionalnih spomenika na osnovu građe u rukopisu neobjavljene knjige: „Dokumenti opstanka, džamije u Banjoj Luci“

(1) podaci o katastarskoj čestici i vlasništvu preuzeti iz Posjedovnog lista-Izvoda broj: 1046/5, izdatog od strane Republičke uprave za geodetske i imovinsko-pravne poslove Republike Srpske, Područna jedinica Banja Luka, broj: 10-952-2-5125/2003, od 13. 10. 2003.

(2) Ferhadija džamija je izgrađena 1579. godine.

(3) Gazanferiju džamiju je koncem 16. vijeka podigao Gazanfer, lenski vitez i vojvoda bosanskog pašaluka.

(4) Mala čaršija se razvija kao četvrta po redu nakon Hunćanije (Careve) čaršije, Sofi Mehmed-pašine čaršije i Velike (Ferhad-pašine) čaršije. Trgovački i zanatski centar Male čaršije imao je i svoju posebnu džamiju (Zbog svog položaja u Maloj čaršiji dobiće naziv Sukija. Imala je tri dućana u prizemlju, a molitveni prostor nalazio se na spratu. Kasnije se ova džamija zvala Talina, a ime je dobila po istoimenom imamu koji je dućanu prizemlja džamije prodavao svoju robu.)

(5) U vakufnami se naselje oko ove džamije naziva Jeni mahalom (novom mahalom), što znači da je ovo naselje posljednje među mahalama na desnoj obali Vrbasa (Mujezinović: 1998., str. 224).

(6) biljka koja se koristila za bojenje kože

(7) Mahala Stupnica je dobila ime prema zanimanju stanovništva tog dijela grada (Husedžinović, Sabira: 1990, str. 95-115; podatak preuzet iz Arhiva Odbora Islamske zajednice Banja Luka)

(8) Opširni popis bosanskog sanžaka iz 1604. godine, Sv. III (Naziv originala: Defter-i-mufassal-i liva-i Bosna cild salis, Ankara, Tapu Kadastro, Kuyûd-1 Kadîme Arşivi TD 479), Sarajevo: Bošnjački institut Zűrich, Odjel Sarajevo: Orijentalni institut, 2000, str. 422-423

(9) isto (u popisu je navedeno: “kuća: imam 1, oženjenih 65, neoženjenih 21;”)

(10) Bećirbegović: 1999, str. 125-126

(11) Bećirbegović: 1999, str. 126; istovjetne dimenzije unutrašnjeg prostora su naznačene u crtežima preuzetim od dr Sabire Husedžinović

(12) nema dostupnih podataka o tome kada su ove sofe zatvorene. Imajući u vidu podatak da je džamija obnovljena 1897. godine (Bećirbegović: 1999, str. 124) kao i dispoziciju i dimenzije prozora na ulaznoj, sjeverozapadnoj fasadi (prozori postavljeni “kroz dvije etaže”), može se pretpostaviti da je prostor ulaznog trijema zazidan krajem 19. ili početkom 20. vijeka

(13) …”Građene su od kamena sa zidovima debljine oko 70 cm”. (Bećirbegović: 1999, str. 126)

(14) …”Sve džamije su pokrivene crijepom, a ranije je pokrov bio od šindre”. (Bećirbegović: 1999, str. 126)

(15) prema crtežu mihraba, zasvedeni dio mihrabske niše imao je dekorativne ukrase sa geometrijskim i floralnim motivima smještenim u 7 redova (crteži preuzeti od dr Sabire Husedžinović) 

(16) stubovi kvadratičnog presjeka 15 x 15 cm, postavljeni su u jednom redu na međurazmacima od 270-280 cm (isti izvor kao 15)

(17) isti izvor kao 15)

(18) “…Kod svih džamija u Donjem Šeheru mahfil je novije izvedbe bez istaka za mujezina.” (Bećirbegović: 1999, str. 126)

(19) izvor: fotografija (Muzej Bosanske Krajine, Banja Luka, Inv. broj FIT 43)

(20) fotografije Stupničke džamije novijeg datuma (izvor: Elaborat Banjalučkog muftijstva o stanju islamske zajednice, sakralnih i kulturnih objekta i vakufske imovine, Banja Luka, april 2000.) i fotografije starijeg datuma (izvor: isto kao 19)