Status spomenika -> Nacionalni spomenik

             Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 40/02.      

            Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 05. do 11. novembra 2002. godine, donijela je

O D L U K U

I

            Arheološko područje - utvrđena kasnoantička vila Mogorjelo kod Čapljine proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

            Područje se nalazi na k.č. 2275/1, 2275/2, 2276, 2278, 2262/1, 2261/1, 1615/1, 1615/2, 2269, 2270, 2272, 2271, 2274, 2265/1, 2264, opština Čapljina, Federacija Bosne i Hercegovine.

            Na nacionalni spomenik iz prethodnog stava primjenjuju se mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02 i 27/02).

II

            Vlada Federacije Bosne i Hercegovine dužna je obezbijediti pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, prezentaciju i rehabilitaciju nacionalnog spomenika iz tačke I ove odluke.

            Vlada Federacije Bosne i Hercegovine dužna je obezbijediti izradu i sprovođenje Programa trajne zaštite arheološkog područja - utvrđene kasnoantičke vile Mogorjelo.

            Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

             području se ne dozvoljava krčenje zidina, izgradnja objekata, sječa šume, napasanje stoke i ostale radnje koje bi mogle uticati na izmjenu područja. U zaštitnom pojasu minimalne širine 100 m od granica zaštićene cjeline nije dopuštena nikakva gradnja, niti izvođenje bilo kakvih radova osim onih koji se vezuju za arheološka istraživanja ili prezentaciju lokaliteta.

IV

            Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

            Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu oštetiti nacionalni spomenik iz tačke I ove odluke ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.

VI

            Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije Bosne i Hercegovine, Federalnom ministarstvu prostornog uređenja i okoliša, Zavodu za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta, opštinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tački II, III i IV ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

            Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika.

VIII

            Prema članu V, stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika su konačne.

IX

            Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom  glasniku Bosne i Hercegovine» i  «Službenim novinama Federacije BiH».

            Ovu odluku Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je u slijedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 01-273/02

06.novembra 2002.godine

Sarajevo

Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

            Na osnovu člana 2. stav 1. Zakona o provedbi odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu Komisija) proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (u daljem tekstu: Aneks 8.), kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

            Komisija je, na sjednici održanoj 17.decembra 1997. godine donijela odluku o stavljanju Mogorjela kod Čapljine na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 184. i pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom,  u skladu sa članom V  Aneksa 8. i članom 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika.

II - PRETHODNI POSTUPAK

            U postupku koji prethodni donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

-       dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (Općina Čapljina: posjedovni list br: 1235/02, Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH: kopija katastarskog plana, rješenje o zakonskoj zaštiti spomenika kulture od 13.04.1962, i dopunsko rješenje od 12.08.1969.godine),

-       podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o eventualnim oštećenjima u toku rata, podatke o eventualnim intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.

-       istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru

            Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju utvrđeno je slijedeće:

1. Podaci o lokalitetu

Lokacija

            Sklop velike utvrđene vile s početka IV vijeka nalazi se na jednom brežuljku (danas dosta izmjenjenom i sravnjenom) uz rukavac rijeke Neretve, 5 km južno od Čapljine, pored puta prema Gabeli (nekada stari put za Metković).

Istorijski podaci

            Na lokalitetu Mogorjela sredinom I vijeka n.e. doseljeni Italik je izgradio kompleks privatnog poljoprivrednog imanja. Zgradu za preradu poljoprivrednih proizvoda (villa rustica fructuaria) je smjestio na istaknutom dijelu brežuljka (u oviru kasnijih zidova tlocrt vile se nalazi kod sjevernog-glavnog ulaza), a stambenu zgradu (villa rustica habitatoria) na njegovoj prisojnoj padini. Ovaj objekat je izgorio u III vijeku. Početkom IV vijeka preko njegovih ruševina izgrađeno je državno imanje sa vilom koja danas čini glavninu spomeničkog kompleksa. U III vijeku imanje je najvjerovatnije prešlo iz privatnog u državni posjed. Vila na Mogorjelu je služila za snabdjevanje grada Narone, čije se ruševine nalaze u selu Vidu kod Metkovića. Imanje je propalo u velikom požaru. Posljednji nalazi novca koji su ovdje pronađeni u sloju gareži je Honorijeva emisija iz 388. godine, te se pretpostavlja da je Mogorjelo palo između 401. i 403. godine, prodorom Vizigota u ove krajeve. Život se nastavlja u izmijenjenim uslovima. Unutar porušenih perimetralnih zidina, oko polovine V vijeka izgrađene su u sjeveroistočnom uglu razorene vile dvije bazilike, prvo sjeverna, a odmah zatim i južna. Prema raznim pregradnjama objekata očito je da se vršila neka adaptacija prostora za obitavanje. U okrugloj kuli i u susjednim prostorijama nađen je materijal iz IX vijeka karolinške provenijencije. Po cijelom lokalitetu i u njegovoj okolini vršeno je ukopavanje od vremena gradnje kasnoantičkih crkava do XIX stoljeća.

Dosadašnja zakonska zaštita

            Na osnovu zakonske odredbe, a rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH broj: 56/50 od 13.01. 1950. godine u Sarajevu, spomenik kulture-utvrđena kasnoantička vila Mogorjelo u Čapljini stavljen je pod zaštitu države i upisan u Registar nepokretnih spomenika kulture. 12.08.1969. godine je doneseno i Dopunsko rješenje Zavoda za zaštitu spomenika kulture BiH kojim se proširuje zakonska zaštita na bližu okolinu spomenika, kao njegov integralni dio.

            Lokalitet je upisan na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, dana 17.12.1997.godine.

2. Opis spomenika

Arhitektura

            Kompleks građevina na Mogorjelu, smješten na djelimično poravnatom brežuljkastom prostoru, ima oblik neznatno izduženog pravokutnika, dimenzija 102 x 86 m.

            Uglovi i vrata velikog okvirnog zida su zaštićeni isturenim tornjevima kvadratične osnove, izuzev tornja na istočnom uglu koji je bio okrugle osnove i uvučen, zbog blizine Neretve. Jugozapadni zid, koji je imao mala vrata, slična tajnom izlazu na srednjevjekovnom burgu, bio je pojačan jednim tornjem. Ostala vrata su bila široka i dvodjelna. Sjeverna vrata, Porta decumana, bila su ukrašena sa dva ortostata u obliku cippusa, sa prikazom akanta na jednom i vinove loze na drugom bloku. Slično sfingama u Dioklecijanovoj palači, ovi ortostati su činili špalir onima koji su ulazili u vilu. Istočna i zapadna vrata, tzv. Porta principalis (dextra i sinistra), po svemu su slična sjevernom ulazu, samo što nisu bila ukrašena ortostatima. Uz sva vrata, kao i na sjevernom uglu postojale su zidane stepenice za prilaz prsobranima, jer je vila bila koncipirana kao refugij. U unutrašnjosti, uz perimetralne zidove, bio je izgrađen niz prostranih komora za smještaj radnika, te za ostavu alata i poljoprivrednih proizvoda. Ispred ovih prostorija pružao se vrlo prostran i natkriven trijem na zidanim stupovima.

            Ekonomski dio vile iz I vijeka, zajedno sa proizvodnim napravama za vino i ulje, te mlinom i pekarom bio je, uz manje prepravke, uklopljen u novu građevinu. Danas su sačuvani temelji samo istočnog dijela te vile, dok je zapadni dio iskrčen tokom iskopavanja K. Patscha. Četiri velika kanala služila su za odvod otpadne vode, i to jedan prema Neretvi, a ostala tri jugozapadno prema njivi, gdje je u I vijeku postojao stambeni objekat sa piscinom i instalacijama za centralno loženje, koji je uglavnom također iskrčen do 1903. godine. 

            Glavni objekat Mogorjela je velika palača u južnom dijelu. Nije bila postavljena u osovinu kompleksa, nego nešto bliže istočnom perimetralnom zidu. Sastojala se od niza prostorija, na koje se prema sjeveru nadovezivao trijem. Na krajevima ovih prostorija su izbočena krila koja u prizemlju imaju stepenište za sprat. Prostorije na spratu su bile namijenjene luksuznom stanovanju, sa podovima pokrivenim mozaikom i zidovima ukrašenim lažnim mramorom. Trijem na spratu je imao korintske stubove od korčulanskog kamena. Kapiteli sa oštrijim rubovima akantovog lišća i isturenim viticama na uglovima, kao i sistem i raspored prostorija, predstavljaju osnovu za datiranje gradnje u doba cara Dioklecijana (kraj III i početak IV vijeka). Već se osjeća uticaj pojačane uloge istočnog dijela carstva. Palača oponaša tip vile sa porticima i rizalitima na uglovima. Portik na pročelju glavne palače iz IV vijeka je svojstvenost ladanjskih vila, a stan gospodara na prvom spratu unutar utvrđene palače je odraz nesigurnog vremena. Ista pojava je i u Dioklecijanovoj palači u Splitu. Korintski kapiteli su imali obilježje kamenorezačkih radionica sa obala Mramornog mora. Slični kapiteli su nađeni u palačama tetrarha u Solunu, Piazzi Armerini na Siciliji i u Splitu. U VI vijeku još se popravljaju, pregrađuju i podižu ogradni zidovi, preziđuju se ili zaziđuju vrata.

            Unutar vile polovinom V vijeka su sagrađene skoro istovremeno dvije crkve. Prvo je izgrađena sjeverna crkva, a odmah zatim i južna. Ukopane su u temelje dijela rimske stambene zgrade iz I vijeka. Postavljene su paralelno, razdvojene prostorom širine 1.6 m. Njihova ukupna dužina je 21.4 m. Sjeverna crkva je kompleksnija i nešto šira dim. 21,4x14m. Imala je portikus na zapadnoj fasadi sa 5 stubova (A), narteks (B), naos i presbiterij (C), prostoriju (D) sa otvorenim portikusom, krstionicu za odrasle sa piscinom u obliku križa (E), te prostorije E i F kojima je namjena nepoznata. Uz njen istočni zid su bile  prizidane tri grobnice na svod i zgleda da se ovdje nalazio sarkofag koji se danas nalazi u slobodnom prostoru. U drugoj polovini VI vijeka zatrpana je duboka piscina i sagrađena je nadzemna krstionica. Južna crkva ima samo narteks (H) i naos sa presbiterijem (I). Izgleda da su krajem VIII i početkom IX vijeka vršene neke pregradnje u juogoistočnoj-okrugloj kuli. Na tom mjestu su i nađeni predmeti karolinške provenijencije. Također su vršene pregradnje na prostoru kasnoantičkih crkava, vjerojatno za stambene potrebe. Najkasnije u tom periodu su bazilike propale.

            Prvo se ukopavalo oko crkava, ali vrlo brzo su se vršili ukopi na cijeloj površini nekadašnje vile i na prostoru današnjeg parkinga pred ulazom u kompleks, na prostoru ceste i dalje. Grobovi su nađeni i na prostoru između okrugle kule do obala Neretve. Mnoge je otplavila rijeka podrivajući obalu. Na cijelom arealu, unutar i okolo zidina se ukopavalo sve do XIX vijeka. Nađene su antičke grobnice od tegula i imbricesa i grobnice na svod (oba tipa iz V-VI vijeka), slavenski rani i kasni grobovi (IX-XVI vijek), te kasniji grobovi do XIX vijeka.

Tehnika građenja

            Na objektu su uočena dva načina gradnje: opus incertum (slojevi od pritesanog vapnenca debljine 20 cm) koji je karakterističan za period kasne antike i opus mixtum (slojevi kamena, u kombinaciji sa opekom), u kojem se već vide uticaji sa Istoka.

Arheološki nalazi

            Pokretni arheološki nalazi: antički sarkofag iz V vijeka sa akroterijima (dim.: 2.23x6.99x1.11 m), grobne stele, dijelovi arhitektonske plastike (pragovi, osnove stubova, dio nadvratnika sa prikazom vitica vinove loze i pticom koja kljuje grožđe, imposti, stubovi i dijelovi od ograde nadzemne piscine), te razno grublje obrađeno kamenje nedefinirane namjene iz IV-VI vijeka, sitni metalni predmeti, fibule, novac iz antičkog i kasnoantičkog doba, keramika od I-X vijeka, mač i pozlaćena pojasna garnitura karolinškog doba (prelom iz VIII u IX vijeka) i tri stećka.

3. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

-       1899.-1903. godine arheološki radovi pod rukovodstvom K. Patscha.

-       1903.-1904. godine nakon iskopavanja,  pošto je Mogorjelo bilo dobro očuvano, K. Patsch je pristupio konzervaciji zidova objekta iz IV vijeka tako da su kamene ploče koje se upotrebljavaju za hercegovačke krovove postavljene “na suho” na očišćene zidove. Tada su zasađeni i čempresi. Zidovi uglavnom ne prelaze visinu od 1.5 m, i samo su vršene najnužnije intervencije na njima. Tada je lokalitet okružen mediteranskom vegetacijom koja ima tehničko i estetsko svojstvo. Kultivirana flora Mogorjela ne vrši nikakvo razorno djelovanje.

-       1947. godine ekipa Zemaljskog muzeja BiH je pristupila istraživanju dijela groblja sjeverozapadno od Mogorjela preko ceste koja vodi iz Čapljine i raščišćavanju terena unutar zidina. Tada je prikupljeno mnogo novog, naročito ranosrednjovjekovnog materijala.

-       1951. godine započeti su radovi na drugoj konzervaciji (poslije Patscha) zidova na Mogorjelu. Presložene su kamene ploče i položene na namaz produženog maltera tako da se više ne trebaju preslagati. Vršene sitnije intervencije na cijelom sjeveroistočnom zidu.

-       1952. - 1955. godine nastavljeni radovi na kompleksu. Sjeveroistočni zid sa unutrašnje strane djelimično izgrađen od antičke opeke. Stoga su mu ojačani uglovi antičkom opekom iz šuta. Popravke su vršene na način svojstven antičkoj gradnji, ali stručnjak može uočiti modernu intervenciju.

-       1961.-1962. godine nastavak konzervatorskih radova. Temeljita restauracija i djelimična rekonstrukcija sjeverozapadne strane zida.

-       1963. izvršena djelimična restauracija antičkog torkulara na Mogorjelu u okviru ville fructuarije.

-       1964. završni radovi na rekonstrukciji antičkog torkulara.

4. Sadašnje stanje lokaliteta

            Sadašnje stanje područja može biti opisano kako slijedi:

-       područje nije oštećeno uslijed ratnih razaranja;

-       područje nije izloženo nikakvim specifičnim rizicima;

-       izvršeni konzervatorsko-restauratorski radovi. Objekat se održava u onakvom stanju kakvo je ustanovljeno tokom istraživanja početkom XX stoljeća. Stanje crkava je takvo da je mogućnost vizuelne prezentacije svedena na najmanju moguću mjeru. Krstionica je bez organske veze sa sjevernom crkvom. U lapidaru Mogorjela se nalaze svi kameni nalazi, a sarkofag je postavljen na otvorenom prostoru. Ostali materijal: nakit, novac, oružje, keramika čuvaju se u Zemaljskom muzeju BiH, u antičkoj i srednjevjekovnoj zbirci Odjeljenja za arheologiju. Većina materijala je izložena u stalnoj postavci;

-       izvršena prezentacija objekta (potrebno je stalno čišćenje samoniklog rastinja čije korjenje djeluje razarajuće na zidove).

III - ZAKLJUČAK

            Predstavlja objekat visoke umjetničke vrijednosti. Prema Đ. Basleru kulturno-istorijska vrijednost ovog spomenika “leži u širem kompleksu, čije komponente čine vrijeme, mjesto i način postanka”. Kao objekat sa svim karakteristikama novog privrednog sistema u rimskoj državi, vila na Mogorjelu predhodi kulturi ranog srednjeg vijeka.

            Primjenjujući Kriterije za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), s obzirom na: historijsku vrijednost (B), umjetničku i estetsku vrijednost (C), čitljivost (D), ambijentalnu vrijednost (F), jedinstvenost i reprezentativnost (H), Komisija je odlučila kao u dispozitivu.

            Sastavni dio ove odluke su:

-       z.k. izvadak, posjedovni list;

-       fotodokumentacija;

-       tehnička dokumentacija.

            Dokumentacija u prilogu odluke je javna i dostupna zainteresovanim licima. Uvid u dokumentaciju može se izvršiti na pismeni zahtijev Komisiji.

Korištena literatura

-       Đ. Basler, Konzervatorski zahvat na Mogorjelu. NS I, 1953, 145-151; Bazilike na Mogorjelu. NS V,1958., 45-62; Mogorjelo - ljudi vremena i prostori, Arhitektura i urbanizam 31,  Beograd  1965,10-11; Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, 1984, 319-325.

-       I. Bojanovski, Antička uljara na Mogorjelu i rekonstrukcija njenog torkulara. NS XII, 1969,27-54.

-       E. Dyggve-H.Vetters, Mogorjelo,ein spatantiker Herrensitz in Dalmatien. Schriften der Balkankommision XIII, Wien 1966, 62.

-       I. Čremošnik, Keramika iz rimskog nalazišta Mogorjela. GZM 1952, 241-271.

-       H. Kapidžić, Izvještaji dr Karla Pača o Mogorjelu. Glasnik arhiva i Društva arhivskih radnika BiH VII, Sarajevo 1967, 571-618.

-       K. Maly, Eine floristische Skizze, Glasnik Zemaljskog muzeja 19227, 85-110.

-       K. Patsch, Bosna i Hercegovina u rimsko doba , Glasnik Zemaljskog muzeja 1914, 159-161.

-       NS Naše starine. Sarajevo. J. Werner, Ranokarolinška pojasna garnitura iz Mogorjela kod Čapljine, Glasnik Zemaljskog muzeja n.s. A, sv. XV-XVI, 1960.-1961.