Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno "Službenom glasniku BiH", broj 104/06.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 4. do 8. marta 2003. godine donijela je
O D L U K U
I
Graditeljska cjelina crkve Vavedenja Bogorodice u Zavali, Opština Ravno, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik se sastoji od: crkve sa zvonikom, podzida sa pristupnim tunelom i terasom, novog konaka, čatrnje, stare škole i pećine (isposnice).
Nacionalni spomenik se nalazi na k.č. br. 411, 413 i dijelu k.č. broj 414 koji se pruža istočno od parcela 411 i 413; granična linija zaštićene zone polazi od sjeveroistočnog ugla parcele 411 i uspravno se spušta na put Zavala – Ravno, koji predstavlja istočnu granicu zaštićene zone; sa jugoistočne strane granica zaštićene zone polazi od jugoistočnog ugla parcele 413 i uspravno se spušta na put Zavala – Ravno; posjedovni list broj 59 (103/01), k.o Zavala, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH” br. 2/02 i 27/02).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, rehabilitaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:
I stepen zaštite obuhvata prostor definisan u tački I stav 3 ove odluke. U toj zoni utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:
- dozvoljeno je izvođenje isključivo konzervatorsko-restauratorskih radova shodno odobrenju federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje (u daljnjem tekstu: nadležno ministarstvo) i uz stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite);
- dozvoljena je rehabilitacija objekata oštećenih u ratu shodno odobrenju nadležnog ministarstva i uz stručno nadziranje nadležne službe zaštite;
- zabranjeni su radovi koji zahtijevaju upotrebu eksploziva;
- zabranjeni su radovi koji ugrožavaju okolinu;
- zabranjena je izgradnja objekata čija je spratnost veća od P+1.
IV
Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su suprotni odredbama ove odluke.
V
Svako a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.
VI
Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web- stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).
VIII
Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
IX
Danom donošenja ove odluke sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske» broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH» broj 59/02 i «Službeni glasnik Distrikta Brčko BiH» broj 4/03) se briše nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 489.
X
Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.
Broj: 08.2-6-148/03-2
5. marta 2003. godine
Sarajevo
Predsjedavajući Komisije
Dubravko Lovrenović
O b r a z l o ž e nj e
I – UVOD
Na osnovu člana 2 stav 1 Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02) sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje, i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika je donijela odluku o stavljanju manastirske crkve Vavedenja Bogorodice u Zavali na Privremenu listu nacionalnih spomenika pod rednim brojem 489.
Shodno odredbama Zakona, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom u skladu sa članom V Aneksa 8 i članom 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U postupku koji je prethodio donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom izvršen je uvid u:
- dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem sopstveniku i korisniku dobra (kopiju katastarskog plana i kk.ul.),
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru itd.,
- istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Manastirska crkva Vavedenja Bogorodice se nalazi u mjestu Zavala u Popovom polju, 3 km istočno od Ravnog, na lijevoj obali rijeke Trebišnjice, k.o. Ravno, Federacija BiH, Bosna i Hercegovina.
Nacionalni spomenik obuhvata k.č. br. 411 i 413, uključujući dio k.č. broj 414 koji se nalazi istočno od parcela 411 i 413. Granična linija zaštićene zone polazi od sjeveroistočnog ugla parcele 411 i uspravno se spušta na put Zavala-Ravno, koji predstavlja istočnu granicu zaštićene zone. Sa jugoistočne strane granica zaštićene zone polazi od jugoistočnog ugla parcele 413 i uspravno se spušta na put Zavala-Ravno, k.o. Zavala, Opština Ravno, Federacija BiH, Bosna i Hercegovina.
Istorijski podaci
Nastanak ove crkve narodna tradicija povezuje sa prvim hrišćanskim carom Konstantinom, koji se, navodno, iskrcao u Slanom i tu izgradio veliku crkvu, a zatim stigao u Zavalu i, vidjevši veliku pobožnost stanovništva, odlučio da i na tom mjestu sagradi hram(1).
Najstariji pisani dokumenat o Zavali je ugovor iz 1514. godine o prodaji jednog vinograda manastiru. Iz ugovora se saznaje i ime tadašnjeg igumana-Serafiona. Očito je da je Manastir u Zavali postojao najkasnije početkom XVI vijeka, ali se ne zna zašto je krajem tog vijeka bilo potrebno obnavljati manastirsku crkvu. Ferman za obnovu stare crkve je izdat 1587. godine uz uslov da crkva ne smije da bude veća nego ranije. S obzirom na to da se u Zavalskom pomeniku navode imena vojvoda iz loze Hrabrena-Miloradovića, može da se pretpostavi da su pravoslavni plemići iz te porodice bili ktitori obnove manastira (Ševo, str. 224, 225).
U XVI vijeku Zavala je imala aktivnu prepisivačku radionicu. Tu je 1566. godine jerođakon Mardarije, prema narudžbi jeromonaha Grigorija, prepisao jedan bogorodičnik. Godine 1560. u Zavali je prepisan minej(2) za februar, a postojala su još tri oštećena rukopisa iz XVI vijeka-panegirik(3), minej za januar i psaltir(4) sa sinaksarom(5).
O povoljnim prilikama, dobrom imovinskom stanju i jakim vezama sa ostalim srpskim pravoslavnim manastirima u prvim decenijama XVI vijeka svjedoči činjenica da su 1619. godine monasi Zavale angažovali u to vrijeme najboljeg srpskog slikara Georgija Mitrofanovića da im živopiše crkvu.
Krajem februara 1600. godine manastir je kupio veći dio posjeda u Orahovom dolu, a u junu 1618. godine vinograd Grudu. O veličini posjeda manastira Zavala govori i popis iz 1811. godine u kome je napisano da manastir Zavala ima zemlju u gotovo cijelom Popovom polju.
Manastir je mogao da strada u tursko-mletačkim ratovima u XVII vijeku. Mlećani su tada zauzeli cijelo Popovo polje i sâm manastir je bio u njihovim rukama. Međutim, Karlovačkim mirom 1699. godine Popovo polje i manastir Zavala ponovo dolaze u posjed Turaka. U novom ratu 1714. godine Mlećani su protjerani iz tog dijela Hercegovine i, osim crkve, manastir je srušen 1722. godine (Mihailović, str.136).
Prepisivačka aktivnost je nastavljena tokom cijelog XVII vijeka. U XVIII vijeku Zavala je primila bogate poklone u vidu knjiga, kao i poklone druge vrste. Tako je Nikola Radonić poklonio manastiru petohljebnicu skovanu u Sarajevu 1732. godine. Još se pominju i pokloni druge vrste poput knjiga, kopči, odjeće za sveštenike itd.
Zavalski iguman Isaija Šojić (1816-1839), koji je bio rodom iz Gacka, pokrio je crkvu, ogradio avliju, podigao pomoćne prostorije, obnovio ćelije i u Orahovom dolu posadio vinograd (Ševo, str. 228). Novi konaci su podignuti 1876. godine, kada su obnovljeni i ostali dijelovi manastira poput ćelija, ulaznog dijela. Godine 1886. pri manastiru je otvorena i škola. Kompletna zbirka manastira Zavala je uništena u II svjetskom ratu.
Nakon II svjetskog rata veliki dio manastirske imovine je nacionalizovan. Manastir u Zavali je oštećen tokom rata 1992-95. godine. Crkva Vavedenja Bogorodičina nije pretrpjela veća oštećenja, a cijeli konak i njegovi prateći objekti su spaljeni.
2. Opis dobra
Graditeljska cjelina manastira u Zavali se sastoji od: crkve sa zvonikom, podzida sa pristupnim tunelom i terasom, novog konaka, čatrnje, stare škole i pećina (isposnica).
Crkva manastira Zavala pripada grupi hercegovačkih zasvođenih crkava sa bočnim prislonjenim lukovima.
To je jednobrodna crkva pravougaone osnove, položena dužom stranom u pravcu zapad-istok i sa obostrano polukružnom apsidom na istoku. Za ovaj objekat je karakteristično to što je njegova cijela sjeverna strana prislonjena uz stijenu, pa je zamišljena osnova građevina pretrpjela određene deformacije.
Dužina objekta sa apsidom, mjereno sa spoljne strane, iznosi 11,95 metara. Priprata je duga 5,16 metara, naos 6,80, a apsida ima dužinu 2,15 metara. Unutrašnja širina objekta je različita i iznosi od 3,40 metara, mjereno na zapadnom zidu objekta, pa do 6,40 metara, mjereno u sredini, i na kraju 5,93 metra, mjereno kod apside. Apsida ima unutrašnji radijus približno 3 metra.
Građevina je u cjelini nadsvođena. Glavni dio gornje konstrukcije čini podužno postavljen poluobličasti svod nad sredinom prostora. Raspon tog prostora otprilike odgovara rasponu apside. Glavni podužni svod je oslonjen na duboke prislonjene lukove, koji su toliko duboki da ih s razlogom treba posmatrati kao bočne prislonjene svodove. Bočni lukovi su na sredini objekta oslonjeni na izdužene pilastre koji imaju različite dimenzije, i to: 80/50, 53/57, 60/50 i 63/54 cm. Da bi se izbjeglo stvaranje međusobno odvojenih bočnih odjeljenja, pomenuti duboki pilastri su olakšani prolazima, tako da se površnim pogledom može da zaključi da je objekat trobrodan. Ovdje se ne radi o bočnim brodovima, već je u pitanju rješenje koje je posljedica izvođenja osobene donje konstrukcije(6). Glavni svod crkve je ojačan lukovima koji spajaju pilastre, nosače bočnih prislonjenih lukova.
Na zapadnoj strani crkve svod je nešto niži i završen je ravno pošto se sa te strane nalazi stijena. Taj dio objekta ima prizemlje i sprat. Iznad svoda se nalazi manja prostorija u koju se nekada ulazilo sa platoa današnje terase sa zapadne strane. Ulaz u ovu prostoriju je zazidan. Postoji i jedan tajni ulaz koji se nalazi u sjeverozapadnom dijelu crkve i koji je bio zatvoren kamenom pločom sa freskom. Danas je taj prolaz sakriven ikonom koja je obješena nad njegovim otvorom i koja ga potpuno zaklanja.
U objekat se ulazi sa južne strane u dio koji, prema svojoj funkciji, predstavlja pripratu. Od centralnog dijela ovaj dio je odvojen velikim polukružnim otvorom, odnosno pregradom sa dva manja ulaza sa strane, koja, takođe, imaju polukružni završetak. Isti takav otvor – pregrada, sa dva manja ulaza sa strane dijeli glavni prostor crkve od oltarskog prostora.
Oltarski prostor je prostran, jer se sa južne strane nalazi veća niša poluobličasto zasvedena. Sa sjeverne strane je manja niša, koja je i deformisana zato što je ta cijela strana prislonjena uz prirodnu stijenu. Sa sjeverne i južne strane od oltarske niše, na kojoj se u sredini nalazi širok pravougaoni prozor, nalazi se i po jedan, takođe pravougaoni ali znatno manji, otvor. Iznad poluloptaste(7) niše se nalazi okrugli prozor u obliku okulusa. Na južnoj strani objekta je još jedan veliki prozor, kao i iznad ulaznih vrata. Crkva je dobro osvijetljena, jer dobija svjetlost kroz dva veća prozora na jugu i kroz tri manja prozora i okulus sa istoka. Prozori su uokvireni kamenim gredama, zakošenim prema vani.
U enterijeru crkva je popločana kamenim pločama položenim dijagonalno sa amvonom u centralnom dijelu. Veličine ploča su 20x20 cm. Prilikom konzervatorsko-restauratorskih radova u enterijeru objekta ispod postojećih kamenih ploča su pronađene originalne kojima je crkva bila popločana. Postojeće popločanje objekta urađeno je najvjerovatnije u XIX vijeku. Centralni dio objekta je malo niži od ostalih dijelova crkve. Razlika nivoa crkve u apsidi i u centralnom dijelu iznosi 7 cm.
Ulazna vrata u crkvi su pravougaonog oblika. Ona su, takođe, sa kamenim gredama, ali su dovratnici i nadvratnik, za razliku od onih na prozorima, ravni, bez ikakvih zakošenja.
Zidovi crkve su od kamenih blokova, veličine približno 0,30x0,20 metara, i spolja su bolje obrađeni i složeni u horizontalne redove, a sa unutrašnje strane su omalterisani krečnim malterom. Debljine zidova su različite i iznose od 43 cm na ulaznom dijelu – priprati, do 60 cm u centralnom dijelu. Zidovi na istočnoj strani crkve, kao i zidovi apside su debeli 70 cm.
Na zidovima crkve Sv. Vavedenja u Zavali je pet natpisa.
Natpis na južnom zidu, iznad ulaznih vrata u crkvu, u cjelini je pročitan 1963. godine, u vrijeme izvođenja konzervatorskih radova na crkvi. Tom prilikom je otkriven fragment natpisa koji je, zajedno sa kamenom, uzidan u lijevi dovratak 1911. godine, kada su vrata proširena, a iznad njih probijen otvor za prozor.
Natpis je pisan u dva reda, široka po 5 cm, a duga 80 cm. Iz njega se saznaje mjesec (maj ili juni) u kom je završeno oslikavanje crkve, ime živopisca Georgija, te da je on od Svete gore:
(Kajmaković, 1971, str. 202).
Sljedeća tri zapisa imaju istu sadržajnu kompoziciju. Natpis iznad prolaza u sjevernu pjevnicu glasi:
odnosno, ktitor oslikavanja sjeverne pjevnice je monah (Skovran, 1959, str. 54).
Na ovaj natpis se vezuje opširniji tekst o godini živopisanja crkve, (1619). On daje i bližu orijentaciju o datiranju živopisa, navodeći imena patrijarha Pajsija i mitropolita hercegovačkog Simeona. Ispisan je na većoj površini iznad prolaza u južnu pjevnicu:
(Skovran, 1959, str. 51).
Takođe, iznad prolaza u južnoj pjevnici se nalazi četvrti ktitorski natpis:
(Kajmaković, 1971, str. 205).
Iz ovog natpisa se saznaje da je sredstva za oslikavanje južne pjevnice (300 aspri) priložio kujundžija Nikola Marašević.
Peti ktitorski natpis se nalazi ispod Bogorodice u polukaloti apside sa sjeverne strane. Natpis glasi:
(Kajmaković, 1971, str. 206).
Iz natpisa se saznaje da je ktitor živopisanja apside bio jeromonah Josif.
U Zavali se susreće više ktitora, što je uobičajeno u to vrijeme (tako su oslikane Lomnica, crkva Sv. trojice kod Pljevlja i u Ježevici. Nijedan od ktitora pojedinačno nije mogao da iznađe sredstva za živopisanje cijele crkve, ali zajedno su to mogli.
Freske u crkvi Sv. Vavedenja u manastiru Zavala smatraju se najkvalitetnijim slikarskim ostvarenjem u Bosni i Hercegovini nastalim u vrijeme osmanske vladavine. Uradio ih je Georgije Mitrofanović 1619. godine, slikar o čijoj veličini najbolje govori podatak da ga je angažovao patrijarh Pajsije da oslika patrijaršijsku trpezariju i crkvu Sv. Dimitrija u Peći i koji je, nekoliko godina nakon živopisanja Zavale, oslikao trpezariju u Hilandaru. Ovaj živopis, poslije hilandarskog, mogao bi da se svrsta u Mitrofanovićevo najbolje ostvarenje.
Oslikavajući manastirsku crkvu u Zavali, Mitrofanović je ustanovio osnovnu sadržajnu šemu fresaka za živopisanje manjih crkava po Hercegovini, koju su kasnije rado koristili mlađi majstori.
Šematski prikaz fresaka u crkvi Sv. Vavedenja u Zavali: (8)
Freske na istočnom zidu (s→ j):
1. Bogorodica Širšaja sa Hristom na grudima i arhanđelima Mihajlom i Gavrilom (1)
2. Sv. Jovan Zlatousti (2)
3. Sv. Jovan Milostivi (3)
4. Sv. Kiril (4)
5. Sv. Sava Srpski (5)
6. Oštećena figura (153)
7. Sv. Grigorije (154)
8. Sv. Atanasije (155)
9. Sv. Vasilije (156)
10. Rascvjetali krst u doprozorniku apside. Slikano 1833. (157)
11. Zavjesice u soklu (158)
Freske na zapadnom zidu (s→ j):
1. Odricanje Petrovo (84)
2. Sv. Varlaam (85)
3. Sv. Josif (86)
4. Zavjesice u soklu (159)
Freske na južnom zidu (i→z):
1. Blagovijesti (6)
2. Silazak Sv. Duha (7)
3. Rođenje Hristovo (8)
4. Sv. Ipatije (9)
5. Sv. Amvrosije (10)
6. Sv. Polikarp (11)
7. Sv. Protasije (12)
8. Raznobojne prskotine na oker pozadini (13)
9. Raznobojne prskotine na oker pozadini (14)
10. Pričešće apostola hljebom (15)
11. Centralna scena pričešća apostola (16)
12. Pričešće apostola vinom (17)
13. Sv. Spiridon (18)
14. Sv. Silvester (19)
15. Sv. Dionizije(20)
16. Sv. Grigorije (21)
17. Sv. Teoten (22)
18. Sv. Arsenije Srpski (23)
19. Poprsje anđela (24)
20. Oštećeno (25)
21. Sv. Protasije (26)
22. Nazupčano sunce u medaljonu (27)
23. Prorok David (28)
24. Prorok Danilo (29)
25. Sv. Alimpije Stolpnik (30)
26. Sretenje (33)
27. Krštenje Hristovo (34)
28. Jevanđelist Matej (35)
29. Jevanđelist Marko (36)
30. Tajna večera (37)
31. Ornament (38)
32. Isus Navin (38b)
33. Pranje nogu (39)
34. Sv. Julita (40)
35. Sv. Kirik (41)
36. Prorok Sofonije (42)
37. Prorok Zaharije (43)
38. Hristos Pantakrator (IC- XC) (44)
39. Sv. Jovan Krstitelj (45)
40. Nepoznati mučenik (46)
41. Nepoznati mučenik (47)
42. Sv. Teodor Stratilat (48)
43. Sv. Teodor Tiron (49)
44. Sv. Nestor (50)
45. Natpis ktitora fresaka u južnoj pjevnici (51)
46. Sv. Antonije Veliki (52)
47. Medaljon (53)
48. Prorok Jeremije (54)
49. Prorok Jezekilj (55)
50. Sv. David Stolpnik (56)
51. Sv. Jefrem Sirski (57)
52. Lazarevo vaskrsenje (60)
53. Ulazak Hristov u Jerusalim (61)
54. Sv. Teofan (62)
55. Ornament (63)
56. Molitva na Maslinovoj gori (64)
57. Ruganje Hristu (65)
58. Hristos pred Anom i Kajafom (66)
59. Arhanđel Gavrilo (67)
60. Natpis o živopisu crkve (68)
61. Anđeo u medaljonu (69)
62. Sv. Evstatije (70)
63. Sv. Manuil, Perzijanac (71)
64. Sv. Isavel, Perzijanac (72)
65. Sv. Ismail, Perzijanac (73)
66. Anđeo (74)
67. Sv. Markijan (75)
68. Arhanđel Mihailo (76)
69. Arhanđel Gavrilo (77)
70. Hristos pred Pilatom (78)
71. Šibanje Hrista na stubu (79)
72. Anđeo se javlja Pahomiju (80)
73. Sv. Pahomije (81)
74. Sv. Melhisedek (82)
75. Sv. Aleksije (83)
76. Uspenje Bogorodice (87)
Freske na sjevernom zidu (z→i):
77. Preobraženje Hristovo (88)
78. Rođenje Bogorodice (89)
79. Sv. Kuzma Majumski (90)
80. Sv. Josif (91)
81. Ornament (92)
82. Podizanje Hrista na krst (93)
83. Raspeće Hristovo (94)
84. Skidanje Hrista sa krsta (95)
85. Sv. Kozma (96a)
86. Sv. Damjan (96b)
87. Sv. Dimitrije (97)
88. Sv.Đorđe (98)
89. Ktitorski natpis (99)
90. Arhanđel Mihajlo (100)
91. Anđeo u medaljonu (101)
92. Nepoznati svetitelj (102)
93. Nepoznati svetitelj (103)
94. Sv. Zaharije (104)
95. Sv. Ananije (105)
96. Prorok Isaije (106)
97. Prorok Avakum (107)
98. Sv. Danilo Stolpnik (108)
99. Sv. Sava Osvećeni (109)
100. Vavedenje (110)
101. Vavedenje-prorok Zaharije predaje Bogorodicu Josifu (111)
102. Jevanđelist Luka (112)
103. Jevanđelist Jovan (113)
104. Ornament (114)
105. Oplakivanje Hrista (115)
106. Polaganje Hrista u grob (116)
107. Vaskrsenje Hristovo (117)
108. Sv. Jeftimije Veliki (118)
109. Nečitak tekst (119)
110. Nepoznati svetitelj (120)
111. Sv. Evgenije (121)
112. Sv. Evstratije (122)
113. Sv. Aksentije (123)
114. Sv. Mardarije (124)
115. Sv. Orestije (125)
116. Sv. Trifun (126)
117. Tekst iz vavedenjskog tropara (127)
118. Bogorodica Zastupnica (128)
119. Prorok Solomon (129)
120. Prorok Jona (130)
121. Sv. Simeon Stolpnik (131)
122. Vaznesenje Hristovo (132)
123. Sv. Andrej (133)
124. Sv. Vukol (134)
125. Sv. Partenije (135)
126. Nepoznati svetitelj (136)
127. Polja pokrivena raznobojnim prskotinama (137)
128. Polja pokrivena raznobojnim prskotinama (138)
129. Žrtva Avramova (139)
130. Hristos u grobu (140)
131. Hram svjedočanstva (141)
132. Sv. Parmen (142)
133. Anđeo (143)
134. Sv. Jakov Ispovjednik (144)
135. Sv. Kiril Jerusalimski (145)
136. Vizija Petra Aleksandrijskog (146)
137. Arija (147)
138. Sv. Lavrentije (148)
139. Sv. Roman (149)
140. Sv. Stefan (150)
141. Sv. Nikanor (151)
142. Sv. Prohor (152)
Freske na svodu (i→z):
1. Hristos kao starac danima (31)
2. Hristos Pantokrator ((IC- XC) (32)
3. Hristos Emanuil (58)
4. Hristos kao anđeo velikog savjeta (59), (Kajmaković, 1971., str. 357- 360).
Repertoar ilustrovan u Zavali je veoma bogat. Izbor tema je probran i ukazuje da je slikar dobro poznavao ikonografiju.
Ciklus Muka Hristovih dat je opširno uz ilustrovanje nekih scena koje se kod nas rjeđe slikaju, na primjer, Šibanje Hrista na stubu. Ova scena obično se slika bez stuba.
Upravo su scene Muka Hristovih i najinteresantnije, posebno scena Podizanja Hrista na krst. Obično, ova scena prikazuje kako se Hristos sâm penje na krst.
Scena Hristovog Raspeća je, takođe, rijetko prikazivana. Scena u Zavali prikazuje trenutak probadanja Hristovog tijela kopljem. Desno i lijevo od Hrista stoji grupa Jevreja, ali nema Bogorodice i Jovana, što sasvim odgovara tekstu Jevanđelja po Jovanu, u kom se kaže da njih dvoje nisu prisustvovali tom činu.
Vrlo rijetka scena je i Polaganje Hrista u grob.
Teme ilustrovane u proskomidiji, Umrli Spasitelj, Šator svjedočanstva, Vizija Petra Aleksandrijskog i Avramova žrtva, potvrđuju slikarevo poznavanje ikonografije i liturgijskih tumačenja Hristovih muka. Kompozicija Šator svjedočanstva jednako je naslikana i signirana u Zavali i u trpezariji Hilandara.
Niz scena ovog živopisa sadrži u sebi arhaizme ikonografskog karaktera koji upućuju na XIV vijek. Izvjesni latinizmi koji se primjećuju na zavalskim freskama, kao u sceni Blagovijesti, nemaju veze sa Dubrovnikom, već su preuzeti preko Svete gore (Skovran, 1959, str. 58).
Ispitivanjem je utvrđeno da su freske rađene na podlozi od tri sloja maltera. Prvi sloj je debeo oko 5 mm, drugi oko 15 mm, a treći sloj od 5 do 6 mm. Slojevi su međusobno slabo vezani i odvajaju se. Živopis je rađen tehnikom al secco, odnosno fresco secco.
Zavalski zograf ima precizan elegantan crtež. Služi se gotovo arabesknim završavanjem poteza i bavio se slikanjem ikona. Inkarnat podslikava tamnom bojom preko koje modeliše raznim tonovima okera i ružičastom bojom. Njegova obrada lica je karakteristična: ne mnogo krupne oči sa visoko postavljenim zjenicama, tako da se donjom ivicom vidi bionjača, nos koji je dug i tanak, usta sa nagore zavijenim krajevima, brada malo uvučena, sjenke oko usana i dva pramena na čelu.
Vrlo slobodno i lako slika komplikovane stavove. Ima smisla za obradu draperije, koju nikada ne pripija uz tijelo. Odlično izrađuje ornamente. Ima izvanredno osjećanje za prostor i kompoziciju. Arhitektura koju slika je realnih proporcija u odnosu na figure. Građevinama daje najrazličitije oblike, a često preko njihovih krovova slika draperije. Pejzaž slika sa dobrim osjećanjem za prostor u čemu mu pomaže i osjećanje za boje i pri čemu izvanredno primjenjuje bogati meki kolorit (Skovran, 1959, str. 59).
Lica Mitrofanovićevih likova su gotovo redovno oštećena. Uzrok za to su hemijski sastav boje inkarnata i slikarska fresko-tehnika sa završavanjem al secco. Obrađujući detalje na licu, slikar sitnom četkicom boju stavlja jednu preko druge. Ti slojevi ne mogu da se vezuju za podlogu, te se s vremenom odvajaju i povlače za sobom druge slojeve (Kajmaković, 1971, str. 216).
Sjeveroistočno od crkve na stijeni se nalazi kameni zvonik na preslicu sa tri zvona, izgrađen 1899. godine.
Podzid sa pristupnim tunelom se nalazi sa sjeveroistočne strane crkve. On je predstavljao pristupni put sve do izgradnje stepeništa. Potpuno je izgrađen od kamena krečnjaka sa krečnim malterom kao vezivnim sredstvom. Sa istočne strane visina podzida iznosi više od 5 metara. Tunel je dug oko 15 metara, njegova širina iznosi oko 1,70, a visina 1,80 metara. Ulaz u tunel se nalazi južno od crkve na udaljenosti od oko 15 metara.
Konak je podignut 1876. godine. Pravougaone je osnove čije su dimenzije oko 11x7,50 metara. Spratnost objekta je iznosila P+1. Objekat je u cjelini izgrađen od kamena. Ulaz u prizemlje se nalazi sa istočne, a ulaz na sprat je bio sa sjeverne strane. U posljednjem ratu 1992-95. objekat je zapaljen.
Stara škola se nalazi ispod pristupnog puta u crkvu, na udaljenosti od otprilike 30 metara od objekta crkve. Pravougaone je osnove, dimenzija oko 5,80x3,80 metara. Izgrađena je od kamena. Trenutno je u ruševnom stanju.
Pećine – isposnice se nalaze zapadno od crkve, na udaljenosti od otprilike 10 metara.
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR Bosne i Hercegovine iz 1950. godine objekat je upisan u registar nepokretnih spomenika kulture pod rednim brojem 521.
Prostornim planom BiH iz 1980. godine Manastir u Zavali je valorizovan u I kategoriju i zaveden pod rednim brojem 4.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Na objektu manastirske crkve u Zavali je izvršeno mnogo intervencija kojima nije narušen njen autentičan izgled, ali su dovedeni u opasnost slikani dijelovi objekta.
Intervencije koje su na objektu izvršene nakon II svjetskog rata, uz obimnu upotrebu modernih građevinskih materijala, odnosno veziva, dovele su do teških oštećenja u enterijeru objekta, i to na njegovom možda najvrednijem dijelu – živopisu. Zatvaranjem fuga između kamenih blokova cementnim malterom, kao i popunjavanjem međuprostora kamenih krovnih ploča istim materijalom pojavile su se velike količine vlage koja je prouzrokovala brzo propadanje fresaka. Konzervatorsko-restauratorske radove, shodno podacima koji su dobijeni u Zavodu za zaštitu spomenika BiH, vršio je tadašnji Savezni institut za zaštitu spomenika kulture. Značajan podatak je i da je u crkvi postojao kameni ikonostas nastao u vrijeme austrougarske uprave. Intervencijama iz 1960. godine ikonostas je srušen, zato što, prema tadašnjim shvatanjima konzervacije i restauracije spomenika, nije bio autentičan, odnosno nije nastao kad i objekat.
Hronološki su izvršeni sljedeći radovi:
Godina 1958.
1. otvoren zazidani prostor između sjevernog zida crkve i stijene,
2. izvršene manje opravke krova.
Godina 1959.
1. čišćenje stijene iznad objekta od naslaga zemlje, ispiranje i ispunjavanje lomljenim kamenom sa betonskom podlogom debljine 8 cm i cementnom košuljicom. Zidovi oko ovih uvala su isfugovani cementnim malterom i izvršeno je odvođenje vode olukom do terase na zapadnoj strani objekta, a dalje preko kanala u crkveno dvorište,
2. zamijenjen krovni pokrivač – oko 30 m²,
3. zapadni otkriveni dio crkve je poravnat, pokriven pločom u produžnom cementnom malteru,
4. pokrivena apsida kamenim pločama,
5. nakon završene zamjene ploča, izvršeno «podmazivanje» cementnim malterom,
6. popravljen dio porušenog svoda u skrivnici,
7. uklonjen trotoar uz južni zid crkve,
8. izvršeno potkopavanje južnog zida i postavljanje horizontalne i vertikalne hidroizolacije,
9. izvršeno potkopavanje temeljnog zida apside, «popravljanje» i izravnavanje temelja, kao i njihova vertikalna hidroizolacija,
10. nakon završenih radova na hidroizolaciji, izvršeno zapunjavanje ilovačom i njeno nabijanje,
11. izrađen trotoar od kamenih ploča sa nagibom od objekta, sa zapunjavanjem fuga cementnim malterom,
12. postavljena izolacija uz zapadni zid crkve,
13. uklonjen kameni ikonostas pošto je on «naknadna dogradnja»,
14. u udubljenju između dijela sjevernog zida i stijene izvršeno podziđivanje i poravnavanje sjevernog zida i urađena izolacija bitumenom i cementnom košuljicom sa urađenim nagibom prema prirodnom rigolu u stijeni,
15. popravljen prozor skrivnice i dopunjen željeznim rešetkama,
16. zatvorene pukotine na apsidi,
17. prostorija ispod pećine popravljena, a krov pokriven kamenom pločom i «podmazan» cementnim malterom,
18. stari prolaz očišćen od materijala i osposobljen za upotrebu izradom izlaznih stepenica i opravkom oštećenog svoda,
19. obnovljena isposnica uz crkvu.
Godina 1960.
1. izvršeno «odbijanje» maltera i naslaga kreča, kao i fugiranje produženim cementnim malterom,
2. izvedeni konzervatorsko-restauratorski radovi na freskama.
Godina 2000/2001.
1. izvršena demontaža kamenih ploča uz južni zid crkve uz prethodno označavanje fragmenata i njihovo odlaganje na stranu,
2. arheološko istraživanje prostora uz crkvu sa južne i istočne strane objekta uz privremeno dislociranje nadgrobnog spomenika sa posmrtnim ostacima,
3. demontaža kamenih ploča iz enterijera objekta uz prethodno obilježavanje i snimanje fragmenata,
4. iskopavanje ilovače sa spoljne i unutrašnje strane objekta do donje kote temeljnog zida objekta sa južne i istočne strane,
5. konstruktivna sanacija temelja objekta metodom dubokog temeljenja i konsolidacijom temeljnih zidova,
6. vraćanje objekta u prvobitno stanje.
Godina 2002.
1. fiksiranje fresaka jutanom tkaninom i ljepilima s ciljem njihove zaštite od oštećenja
2. priprema i skidanje fresaka na dijelovima na kojima je došlo do oštećenja nosivog sloja maltera – dio u apsidi i iznad oltara,
3. sanacija sloja maltera koji nosi slikani dio,
4. demontaža kamenih ploča crkve i analiza sastava i omjera hidrauličnog krečnog maltera,
5. sanacija svoda u apsidi,
6. sanacija luka i dijela svoda iznad uz sjeverni zid objekta,
7. injektovanje pukotina smjesom hidrauličnog krečnog maltera,
8. čišćenje fuga od sloja cementnog maltera i ponovno fugovanje krečnim malterom,
5. Sadašnje stanje dobra
Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH je izvršio uvid u stanje objekta 1998. godine, kada su ustanovljena teška oštećenja na crkvi nastala usljed slijeganja terena, i to u jugoistočnom dijelu i na dijelu crkve kod apside, gdje su se pojavile pukotine široke i do 5 cm, a duboke 30-40 cm.
Crkva je uklesana svojom sjevernom i zapadnom stranom u krečnjačku stijenu, te se vlaga infiltrira u zidove. Živopis je bolje očuvan na zapadnom nego na sjevernom zidu. Oštećenja zahvataju najvećim dijelom prizemne zone i sokl.
Trenutno se na objektu vrše konzervatorsko-restauratorski radovi koje finansira švedska fondacija CHwB i u kojim učestvuju Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH i Zavod za zaštitu kulturno-istorijskog nasljeđa Republike Srpske. Izvršena je konstruktivna sanacija temelja, zidova i krova, a u toku su i radovi na restauraciji živopisa.
III - ZAKLJUČAK
U skladu sa navedenim, a koristeći Kriterijume za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (“Službeni glasnik BiH” br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:
A. Vremensko određenje
B. Istorijska vrijednost
C. Umjetnička i estetska vrijednost
C. i. kvalitet obrade,
C. ii. kvalitet materijala,
C. iii. proporcije,
C. iv. kompozicija,
C. v. vrijednost detalja,
C. vi. vrijednost konstrukcije.
D. Čitljivost
D. iii. djelo značajnog umjetnika ili graditelja,
D. iv. svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru.
E. Simbolička vrijednost
E. ii. sakralna vrijednost,
E. iii. tradicionalna vrijednost,
E. iv. vezanost za rituale ili obrede,
E. v. značaj za identitet grupe ljudi.
F. Ambijentalna vrijednost
F. i. odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline,
F. ii. objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja.
G. Izvornost
G. i. oblik i dizajn,
G. ii. materijal i sadržina,
G. iii. namjena i upotreba,
G. iv. tradicija i tehnike,
G. v. položaj i smještaj u prostoru,
G. vi. duh i osjećanja.
H. Jedinstvenost i reprezentativnost
H. i. jedinstven ili rijedak primjerak određenog tipa ili stila,
H. ii. vrhunsko umjetničko ili arhitektonsko djelo,
H. iii. djelo vrhunskog umjetnika ili graditelja.
Korišćena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja istorijskog spomenika crkve Vavedenja Bogorodičina u Zavali korišćena je sljedeća literatura:
1959. Zdravković, Ivan, Skovran, Anika, Manastir Zavala- Arhitektura i freske, "Naše starine", br. VI, Sarajevo, 1959, str. 37- 63.
1964. Sikimić, Rajko, Konzervatorski radovi na živopisu u manastiru Zavala, "Naše starine", br. IX, Sarajevo, 1964, 69- 79.
1964. Korać, V.-Đurić, V. J., Crkve sa prislonjenim lukovima u staroj Hercegovini i dubrovačko graditeljstvo XV-XVII vek, Zbornik Filozofskog fakulteta VIII, Beograd, 1964, 579 - 581.
1971. Kajmaković, Zdravko, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1971.
1977. Kajmaković, Zdravko, Georgije Mitrofanović, Sarajevo, 1977.
1991. Šuput, Marica, Spomenici srpskog crkvenog graditeljstva XVI-XVII vek, Beograd-Novi Sad-Priština, 1991.
2002. Ševo, Ljiljana, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, "Glas srpski", Grad Banja Luka, Banja Luka, 2002.
(1) Na brežuljku Petkovica, između pećine Vjetrenice i mjesta na kome se nalazi današnji manastir, car je ostavio ikonu Bogorodičinu, kaneći da mu zadužbina bude tu podignuta. Drugog dana ujutro ikonu su zatekli ispred pećine na koju je naslonjena postojeća crkva. To čudno premještanje se desilo i naredna dva jutra, nakon čega je, navodno, car Konstantin shvatio da mu zadužbinu valja dizati na mjestu na kome se ukazala sama ikona (Čokorilo, Pamučina, Skenderova, str. 84-85). Postoji i predanje o nemanjićkom ktitorstvu u Zavali. To kazivanje pominje i manastirski pečat koji u natpisu nosi godinu 1271, ali se ne čini pouzdan za datiranje manastira Zavala.
(2) Mjesečnik.
(3) Svečani govor.
(4) Bogoslužna knjiga iz koje se čitaju i pjevaju psalmi.
(5) Sinaksa je crkvena skupština, zbor, sastanak.
(6) Slične prolaze u donjem dijelu prislonjenih pilastara imaju i crkve manastira Gomionica, Piva, Sveta trojica u Pljevljima (M. Suput, Srpska arhitektura u doba turske vlasti 1459-1690, Beograd, 1984, 60, 64).
(7) To je četvrt lopte ili polukalota.
(8) Šematski prikaz se navodi prema podacima iz knjige Z. Kajmakovića.
|
