Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 78/05.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 4. do 8. marta 2003. godine donijela je

O D L U K U

I

Graditeljska cjelina – Đulhanumina kuća u Stocu proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

            Nacionalni spomenik sastoji se od: selamluka (musafirhane-konaka, ahara, pomoćnih sanitarnih prostorija, sofe, avlije), avlije sa čatrnjom prema haremluku i haremluka (stambene zgrade, pomoćnih prostorija - mutvaka i avlije) a nalazi se na prostoru koji  obuhvata k.č. br. 12, 13, 14 i 15, u skladu sa kartom koja je sastavni dio ove odluke (Prilog 1.1.), k.o. Stolac, Opština Stolac, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o provođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH” br. 2/02 i 27/02).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, prezentaciju i rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

            Vlada Federacije dužna je da obezbijedi sredstva za izradu i sprovođenje potrebne prostorno-planske dokumentacije sprovedbenog nivoa za nacionalni spomenik.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Potrebno je obezbijediti sprovođenje sljedećih mjera:

I stepen zaštite obuhvata prostor definisan u tački I stav 2 ove odluke. U tom  prostoru utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

• Zadržati izvornu namjenu objekata u najvećoj mogućoj mjeri. Izuzetno, dozvoljena je promjena namjene u ugostiteljske ili kulturne svrhe na način da izvornost graditeljske cjeline ne bude ugrožena;
• Graditeljska cjelina biće konzervisana i restaurisana, a dijelovi koji nedostaju će biti rekonstruisani u izvornom obliku, iste veličine, od istog ili istovrsnog materijala, primjenom istih tehnoloških pristupa u najvećoj mogućoj mjeri, a na osnovu dokumentacije o izvornom obliku koja je sastavni dio ove odluke (arhitektonsko-tehnički snimci i foto-dokumentacija stanja prije devastacije). U sklopu  projekta  rehabilitacije  biće  korišćeni  metodi rekonstrukcije,  restauracije,   konstruktivne  sanacije, konsolidacije i konzervacije;
• Dozvoljena je adaptacija objekata za eventualno novu namjenu na način da integralnost konaka, kuće i avlije bude zaštićena i da ni na koji način njihove arhitektonske karakteristike ne budu izmijenjene, kao i  da se spoljnji gabariti i izgled ahara i mutvaka ne izmijene; 
• S ciljem zaštite i obezbjeđenja uslova za rehabilitaciju, utvrđuju se dvije etape izvođenja radova:

• Sve radove mora da odobri federalno ministarstvo nadležno za prostorno uređenje (u daljnjem tekstu: nadležno ministarstvo) uz stručni nadzor nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite);
• Dozvoljava se adaptacija objekata u svrhu prilagođavanja novoj namjeni koja neće ugroziti njihov izvorni izgled;
• Zabranjuje se obavljanje svih radova na infrastrukturi, kojima se na bilo koji način mijenja stanje objekta,  osim uz odobrenje nadležnog ministarstva i u skladu sa ovom odlukom;
• Izvršiti hortikulturno uređenje avlije uz primjenu autohtonog rastinja;
• Zabranjuje se podizanje reklamnih tijela, oglasa i oznaka koje narušavaju izgled objekta i okolnog ambijenta;
• Potrebno je izmjestiti betonski elektrodistribucioni stub, koji je sada smješten neposredno ispred izvorne kapije u selamluk cjeline. Stub treba izmjestiti na suprotnu stranu pristupnog puta, zapadno od sadašnje lokacije. Lokalno elektrodistribuciono preduzeće je dužno da izvrši izmještanje.

II stepen zaštite obuhvata prostor ograničen na karti koja je sastavni dio ove odluke (Prilog 1.1.). U tom prostoru utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

• Zabranjena je izgradnja novih objekata i promjena dimenzija i visina postojećih objekata;
• Dozvoljena je unutrašnja adaptacija postojećih objekata s ciljem prilagođavanja savremenim uslovima stanovanja i rada;
• Zabranjeno je odlaganje svih vrsta otpada;
• Zabranjeno je provođenje infrastrukturnih radova bez prethodno pribavljenog odobrenja nadležnog ministarstva.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite na nivou Federacije Bosne i Hercegovine i opštinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom  glasniku BiH».

            Ovu odluku Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 08.1-6-912/03

4. marta 2003. godine

Sarajevo

Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu Zakona o provođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini član 2 stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine, sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje, i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.          

Na sjednici održanoj 1. i 2. jula 1999. godine Komisija je donijela odluku o stavljanju Ostataka Đulhanumine kuće u Stocu na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine pod rednim brojem 583 i pristupila provođenju postupka za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom,  u skladu sa članom V Aneksa 8 i članom 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika.

II– PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

• Dokumentaciju o lokaciji imovine i svojinsku dokumentaciju (z.k. izvod i kopiju katastarskog plana),
• Podatke o dosadašnjoj zakonskoj zaštiti dobra,
• Podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru itd.,
• Istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u sklopu ove odluke.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Objekat Đulhanumine kuće se nalazi na desnoj obali Bregave, nasuprot kompleksu Begovina u Stocu. Đulhanuminu kuću (Mustajbegov konak) sa Begovinom povezuje Rizvanbegovića most.

            Graditeljska cjelina se sastoji od: selamluka (musafirhane-konaka, ahara, pomoćnih sanitarnih prostorija, sofe, avlije), avlije sa čatrnjom prema haremluku i haremluka (stambene zgrade, pomoćnih prostorija - mutvaka i avlije), koji obuhvataju k.č. br. 12, 13, 14, 15, k.o. Stolac, Opština Stolac.

Istorijski podaci

Graditeljska cjelina Đulhanumine kuće je izgrađena 1835. godine i predstavlja jednu od najznačajnijih građevina osmanske stambene arhitekture u Bosni i Hercegovini. (Hadžimuhamedović, 1997, str. 67)

            Među najstarije i najznamenitije muslimanske porodice u Stocu i njegovoj okolini u XVIII vijeku ubrajaju se Sarići i Rizvanbegovići. Sarići su gospodari Stoca u prvoj, a Rizvanbegovići u drugoj polovini XVIII vijeka. (Kapidžić, 1997, str. 63)                  

            Kao konak objekat je bio u upotrebi do austrougarske aneksije 1878. godine, a povremeno, oko Bajrama, do 1919. godine. (Hasandedić, 1997, str. 107-108)

2. Opis dobra

S obzirom na vrijeme nastanka i razvijenost graditeljskog kompleksa Đulhanumine kuće, može se govoriti o jednoj od najrazvijenijih stambenih cjelina u Stocu. Cijeli dio selamluka imao je polujavni karakter. Musafirhana, ili u lokalnoj nomenklaturi poznata kao konak, ima vrlo snažno značenje u strukturi kompleksa, pa nije neuobičajeno da se cjelina naziva po tom objektu – Đulhanumin konak, pri čemu lokalno stanovništvo učitava sekundarni značaj objektu kuće unutar haremluka.

Dio graditeljske cjeline Đulhanumine kuće predstavlja vrlo razvijeni selamluk kuće sa musafirhanom, aharom i momačkom odajom, u jugozapadnom dijelu kompleksa, srednjom avlijom koja povezuje selamluk sa haremlukom, i dijelom selamluka u istočnom dijelu kompleksa sa jednim gospodarskim objektom, čatrnjom i avlijom koja mu pripada. U sklopu haremluka nalaze se, osim glavnog stambenog objekta, mutvak (prizemni objekat  sa dvostrešnim krovom i dvije prostorije)  i zahod (toalet).

Haremluk i selamluk su dodatno podijeljeni srednjom avlijom sa čatrnjom, pa je polujavnost selamluka dodatno naglašena.

Cjelina Đulhanumine kuće okružena je avlijskim zidom visine oko 4 m i može joj se pristupiti sa jugozapadne strane kroz avlijska vrata. Dvokrilna vrata se sastoje od nosivog kostura – rama ugrađenog u zid, nosivog okvira vrata sa četiri horizontalne drvene prečke - koji je baglamama vezan za ram i od drvene ispune - dasaka postavljenih okomito na prečke sa kojima su vezane kovanim ekserima. Povećane glave eksera na spoljnjoj, ulaznoj strani vrata čine gusti niz i imaju, osim funkcionalne, i dekorativnu ulogu. Iznad kapije se nalazila nadstrešnica od drveta sa nekoliko redova kamenih ploča. Strehu pridržava pet kosnika oslonjenih na drvenu gredu iznad rama vrata. S obzirom  na to da su vrata oštećena nakon razaranja kompleksa, primjenom analogije sa sličnim elementima karakterističnim za područje Hercegovine (Mostar), moguće je pretpostaviti da se na unutrašnjem rubu «pokretnog» krila bez brave nalazila drvena, rezbarijom ukrašena vertikala koja naglašava sredinu kapije. Trag postojanja metalnih halki, koje su služile kao zvekir, može da se vidi na spoljnjoj strani vrata, u donjem desnom uglu prvog cijelog polja ispune. Zatvaranje vrata se trebalo vršiti letvicom za zatvaranje sa šćekalom. (Pašić, 1989, str. 88)

Glavni stambeni objekat u enterijeru je bio bogato ukrašen rezbarijama u drvetu. Iz drvorezbarenog natpisa na musanderi u ćošku na spratu vidi se da je konak sagrađen hidž. 1273. (1856.) godine. (Hasandedić, 1997, str. 107)

Objekat predstavlja troetažnu građevinu, što nije čest primjerak u stambenoj arhitekturi osmanskog perioda. Pripada centralnom tipu stambene kuće sa središnjom pozicijom hajata. Karakteriše ga simetričan tlocrt: soba-hajat-soba i simetričan iskaz na fasadi. Organizacija prizemlja se ponavlja i na spratovima. Istom tipu pripadaju i kuća Saliha Behmena u Behmenluku u Stocu i Muslibegovića kuća u Mostaru.

            Objekat ima spoljnje dimenzije oko 15,0 x 12,0 m. Pristupalo mu se preko tri kamena stepenika koji su savlađivali visinsku razliku između kote poda prizemlja i avlije –oko 0,80 m. U prizemlju su se nalazili prostori mutvaka (lijevo od ulaza), halvata (desno od ulaza) i hajata sa ćenifom. U prostoru halvata nalazila se musandera sa hamamdžikom. Basamaci, jednokrake stepenice, povezuju hajat i tavan (hajat na spratu) i smješteni su uz bočni (jugozapadni) zid hajata. Stub sa jastukom na otvorenom pročelju hajata nosio je gredu na koju su se oslanjale manje grede koje nose pod tavana. Na tavanima oba sprata nalazio se prostor jazluka, izdignut u odnosu na pod tavana - mjesto za boravak u ljetnim danima. Jazluk prvog sprata je zatvoren kanatnim zidom (čatmom) sa nizom prozora. U većoj odaji (lijevo) nalazili su se musandera sa hamamdžikom i odžak, a prostor na desnoj strani bio je podijeljen na dvije manje odaje. Drugi sprat objekta se sastojao od dvije veće odaje sa obje strane tavana. U obje odaje na ovom spratu bili su smješteni musandere sa hamamdžikom i odžaci. Prostor jazluka na drugom spratu proširen je ćoškom (doksatom) sa nizom prozora sa prelomljenim lukovima koji pružaju pogled na avliju. Na tavanu drugog sprata postojao je mihrab. I prostor lijeve odaje je proširen doksatom. Istak doksata u odnosu na ravan objekta je iznosio oko 0,8 m. Na oba doksata nalazilo se po šest prozora – četiri na čelnoj fasadi i po dva sa strane. Svi su imali završetke u vidu prelomljenih lukova. Na prednjoj-jugozapadnoj fasadi objekta, na drugoj etaži, vidljiv je kanatni zid (čatma) sa nizom većih i brojnijih prozora završenih prelomljenim lukom.

            Prozori su simetrično raspoređeni na fasadi. Svi prozori, osim otvora na doksatima i desnom krilu drugog sprata, bili su pravougaoni. Ovi prozori su imali polukupolice iznad otvora izvedene od kamena sa završnim modeliranjem malterom. Otvori na doksatima završavaju se prelomljenim lukovima. Na prvoj etaži, na desnom krilu objekta, nalazi se još jedan pravougaon prozor manjih dimenzija od susjednih. S obzirom na to da ovaj otvor nije u skladu sa ostalim dijelom objekta, prema ritmičnosti pojavljivanja otvora na fasadi, prema veličini otvora i međusobnoj udaljenosti, može se pretpostaviti da je nastao naknadno, mada za to nije nađen trag u dostupnoj literaturi. Svi prozori su imali demire - rešetke od kovanog željeza.

            U sobi koja je okrenuta na jugozapad, na prvom spratu, uz sjeverozapadni zid smješteno je kupatilo koje je bilo grijano zidanom peći sa keramičkim lončićima ugrađenim u spoljne zidove peći. Prema vidljivim tragovima u zidu, kupatilo je bilo nadsvođeno. U svakoj sobi, osim navedenog kupatila, postojali su hamamdžici (sobna kupatila u musanderama).

            Na sjeverozapadnom zidu hajata, gotovo u osovini zida, bila je niša sa prelomljenim svodom u kojoj su izvorno čuvani ibrik sa vodom i pribor za pranje. Zapadno od niše bila su vrata ćenife (toaleta) sa prostorom za pranje, čiji gabarit izlazi iz pravougaonog gabarita objekta. Ćenifa je bila nadsvođena poluobličastim kamenim svodom. Ovaj oblik lociranja sanitarnog čvora tako da mu je omogućen pristup iz objekta (hajata) nije karakterističan za ranije periode stambenog graditeljstva u Stocu i Hercegovini i mogao se pojaviti samo u vrlo raskošno građenoj kući u 19. vijeku (sličan primjer moguće je naći u nekim objektima iz istog perioda u drugim dijelovima Bosne i Hercegovine, naprimjer, Kršlakove kuće u Jajcu). Sve do tada u kući su mogli da budu smješteni samo oni dijelovi sanitarija koji su smatrani čistim (kupatila i abdestluci) i koji su služili za pranje. Zahodi su uvijek bili odvojeni od stambenog objekta i smješteni u avliji.     

            Musandere su ugrađeni elementi namještaja koji se postavljaju uz ulazni zid sobe, suprotno od prozora, i u njih su uklopljena sobna vrata. S obzirom na to da ne raspolažemo podacima o izgledu musandera u ovom objektu, analognim postupkom, u odnosu na formu i konstrukciju musandera u hercegovačkim kućama istog tipa i perioda izgradnje, moguće je opisati njenu konstrukciju i izgled. U musanderi su smješteni: ulazni prostor sa vratima (međuvrata), lukom (ojm) i rafama (police); do ulaznog prostora nalazi se dolaf (ormar) sa jednokrilnim vratima u koji se smještaju sitni predmeti; do dolafa se nalazi dušekluk (prostor za posteljinu); do njega, u samom uglu, nalazi se hamamdžik (banjica). Neposredno uz banjicu je peć koja grije prostoriju. (Pašić, 1989, str. 118) U svim prostorijama musandere su bile smještene na sjeverozapadnom zidu, a kameni odžaci, u odajama lijevo od hajata, nalazili su se na jugoistočnom, a u desnim na sjeveroistočnom zidu. Odžaci se završavaju dimnjacima rađenim od pravilno rezanog kamena, kvadratnog oblika, sa po jednim otvorom na svakoj strani i horizontalnim završetkom u vidu ploče na kojoj se nalazi kamen kupastog oblika.  Dimnjaci imaju značajnu estetsku vrijednost za ukupan spoljnji izgled objekta.

            Kamen se koristi samo kao konstruktivni elemenat. Objekat je zidan od lomljenog kamena, zidovi su debeli oko 60 cm, vezivo - krečni malter. Fasade i unutrašnji zidovi su bili malterisani i okrečeni. Klesani kamen je upotrijebljen za izradu uglova objekta, okvira prozora i vrata.

            Drvo je korišćeno:

§         kao konstruktivni elemenat u krovnoj, međuspratnoj i stropnoj konstrukciji, u skeletnoj konstrukciji doksata, hajata i tavana, za ukrutu zidova – hatule i pri konstrukciji stepeništa;

§         za građevnu stolariju;

§         u enterijeru, za izradu – musandera, obloge zidova, šiša, sanduka i sl.

§         strop hajata je rađen u vidu šiše sa motivom paukove mreže. Centralni dio šiše – ortakluk - sastoji se od tri dijela. Formiran je u obliku šesnaestougaonika i omeđen drvenim profilisanim gredicama. Prvi centralni dio je rađen iz jednog dijela drveta, gotovo kružne forme, iz kojeg se pruža šesnaest zraka prema uglovima spoljnog pojasa. Sljedeći drugi pojas sastoji se od dva reda trapezoidnih drvenih pločica koncentrično raspoređenih, rađenih od različite vrste drveta sa duborezom. U svakom redu nalazi se po 16 pločica. Ova forma se ponavlja i u trećem pojasu s tim što su pločice većih dimenzija. Pojasevi su međusobno odvojeni drvenim profilisanim gredicama koje obrazuju šesnaestougaonik. Iz vanjskog pojasa ortakluka, njegovog oboda, zrakasto se šire gredice većeg profila, koje formiraju trapezoidne «kriške» šesnaestougaonika sa ispunom od drvenih elemenata – šašavca postavljenih okomito na pravac pružanja gredica. Oni preuzimaju jedan dio naprezanja greda na pritisak, što omogućava primjenu međuspratnih greda manjeg poprečnog presjeka. Šašavci su utisnuti u «prostruge» izrađene u stropnim gredama i dobro zbijeni jedan preko drugog, tako da su jasno vidljive jedino arke (spoljna, deblja strana). Cijeli strop izgleda kao projekcija kupole, formirane od pojaseva i kriški, na horizontalnu ravan.

§         strop tavana drugog sprata je rađen u vidu šiše sa motivom riblje kosti. Na centralni dio stropa apliciran je trodijelni ortakluk. Formiran je u obliku šesnaestougaonika i omeđen drvenim gredicama u obliku užeta na čijoj se donjoj strani nalazi vijenčić od poluprstenova u vidu stalaktita. Prvi centralni dio je rađen od jednog dijela drveta sa duborezom floralnih motiva, gotovo kružne forme, iz kojeg se pruža šesnaest zraka prema uglovima spoljnjeg pojasa. Sljedeći drugi pojas sastoji se od dva reda trapezoidnih drvenih pločica koncentrično raspoređenih sa duborezom floralnih motiva. U svakom redu nalazi se po 16 pločica. Ova forma se ponavlja i u trećem pojasu. Treći pojas se sastoji od tri reda trapezastih pločica malo većih dimenzija, takođe rađenih u duborezu sa floralnim motivima. Pojasevi su međusobno odvojeni drvenim profilisanim gredicama, koje obrazuju šesnaestougaonik, koje su, takođe, obogaćene vjenčićem u vidu stalaktita istog motiva kao i na spoljnom pojasu. Šašavci su poredani u redove pod uglom od 30 stepeni, u cik-cak formi, tako da tvore motiv riblje kosti. Posebno su naglašene profilisane «arke» koje više ističu cik-cak strukturu. Šašavci se oslanjaju jedan na drugi bez graničnih gredica tako da formiraju kompaktnu strukturu stropa. 

            Objekat je natkriven četvorovodnim krovom blagog nagiba sa istakom krovišta iznad doksata. Jednostavna nosiva konstrukcija krova je rađena u drvetu i predstavljala je standardno rješenje sastavljeno od hatula, rogova, rožnjače, podrožnjače i direka. Pokrivač je kamena ploča od krečnjaka sa sastavom od krečnog maltera. Ostali objekti su prizemne građevine natkrivene dvovodnim krovom drvene nosive konstrukcije sa pokrovom od kamenih ploča.

Konak (musafirhana) - shodno tlocrtno prostornoj organizaciji, pripada istoj tipološkoj seriji kao i Đulhanumina kuća – tipu centralne građevine sa otvorenim hajatom iznad koga su krilo i po dvije bočne sobe koje se vežu na hajat i krilo sa jugoistočne i sjeverozapadne strane. Sve četiri imaju visoko iskazani kvalitet stambene prostorije: odžak, musandera, hamamdžik, dolafi i vrlo precizno proporcionisani prozori sa polukupolnim natprozornicima, čiji su tragovi čitljivi u strukturi preostalih zidova, daju jasne upute o izvornoj organizaciji soba. Avlija je denivelisana – jugoistočni dio je niži od sjeverozapadnog. Ispred hajata je vidljiva kaldrma od pravilno tesanog kamena, ista kao i kaldrma u hajatu, debljine oko 14 cm, kojoj se pristupa preko tri stepenika sa jugoistoka. S obzirom na karakter kaldrme, moguće je pretpostaviti da je krilo bilo prepušteno preko hajata i tvorilo doksat. Izvorno postojanje doksata u tom dijelu prepoznatljivo je i prema ležištima kosih podupirača prepuštenih greda vidljivim u klesancima na ulazu u hajat. Na sjeverozadnom zidu hajata smješteno je stepenište – prvi krak, koji čine tri stepenika, i podest zidani su lomljenim kamenom, a zatim se nastavljaju drveni basamaci uz sami zid sjeverozapadnog halvata, koji se zatvaraju horizontalnim vratima (kapkom). U sjeveroistočnom zidu hajata – prema drugom dijelu selamluka sa momačkom kućom i mutvakom - smještena su jednokrilna drvena vrata koja vežu konak sa ostalim dijelovima cjeline i jedna duga niša sa prelomljenim lukom. Međuspratnu konstrukciju sačinjavale su pritesane poprečne grede, koje su bile u cijelosti vidljive. Sjeverozapadni halvat je imao musanderu na sjeveroistočnom zidu, odžak i dolaf na sjeverozapadnom zidu (naknadno zazidani), dva prozora sa natprozornim prelomljenim kupolama na jugozapadnom zidu i dolaf na jugoistočnom. Ulaz iz hajata je bio kroz jednokrilna puna vrata. Odaja iznad njega je imala musanderu sa hamamdžikom na istom zidu kao halvat, a odžak je bio smješten na jugozapadnom zidu između prozora istog oblika kao što su prozori u prizemlju. Svi prozori na konaku su imali demire. Jugoistočni halvat je imao musanderu sa prostranim hamamdžikom na sjeveroistočnom zidu i četiri prozora – po dva na jugozapadu i jugoistoku. Odžak je bio smješten na sredini jugozapadnog zida. Međuspratnu konstrukciju činile su poprečne drvene grede, vidljive, bez tragova šiše i šašavaca. Krilo je bilo prostrano. Na sjeveroistočnom zidu je smješten abdestluk, niša za ibrik, niša za svjetiljku  i okno za vizuelnu komunikaciju sa drugim dijelom selamluka i čatrnjom. Dno abdestluka je bilo urađeno u miljevini sa profilisanim završetkom. Najveća i najraskošnije uređena bila je gornja jugoistočna soba – ćošak. Musandera se nalazila na sjeverozapadnom zidu. Na sjeveroistočnom zidu su bili dolafi. Vidljivi su tragovi rafa na svim sačuvanim zidovima. Jugozapadni zid ima dva prozora; u samom južnom ćošku sačuvanog zida smješten je odžak. Taj položaj odžaka, kao i dvije jake hatule u jugoistočnim dijelovima očuvanih podužnih zidova navode na činjenicu da je ova odaja imala doksat na jugoistok s pogledom na Bregavu i bašče uz nju, što je neophodno dodatno arhivski i arhitektonski istražiti prije izrade idejnog rješenja. Tvrdnju je moguće ojačati i tragovima betona u završnim slojevima zidova u ovoj sobi, što govori o prepravkama. S obzirom na to da je istak ćoška rađen sa čatma zidovima, jednostavno može da se pretpostavi da je bio izloženiji propadanju zbog toga što nije održavan. Fino obrađeni čošnjaci od svijetlog kamena živca na obje jugoistočne ante imaju uklesane kosmološke motive (sunce, rozeta, mjesec). Komadi odžaka koji su nađeni na lokaciji ukazuju na to da su kape odžaka bile klesane u miljevini sa motivima rozeta, stalktitnim frizom i sl. U ovoj sobi strop je bio rađen od bukovih šašavaca, a prema položaju nekoliko očuvanih uz vrata odaje, moguće je zaključiti da je bio rađen u više polja sa različitim uglovima postavljanja šašavaca. Moguće je uspostaviti analogiju sa stropom u Đulhanuminoj kući, za koji je sačuvana dokumentacija. Krovna konstrukcija je bila drvena. Krov je bio pokriven kamenom pločom.

Ahari su smješteni u sjeverozapadnom dijelu cjeline. Hronološki je moguće utvrditi dva sloja – onaj bliže konaku - stariji, koji je bio sa momačkom sobom na spratu, i drugi neznatno noviji dio, na koji se nastavljao araluk sa ćenifom, koja je srušena pri probijanju puta i otvaranju sadašnjeg pristupa konaku na jugozapadnom zidu. Ahar je kaldrmisan na isti način kao avlija a bio je pokriven trovodnim krovom sa kamenom pločom. Od dokumentacije pređašnjeg stanja sačuvana je fotografija iz prve polovine 20. vijeka na kojoj je moguće utvrditi rješenje krova kuće i ahara sa momačkom odajom, poziciju avlijskih vrata na zapadnom zidu, gotovo u južnom ćošku cjeline, neposredno uz sadašnji put Stolac-Berkovići. Kapija je kasnije zazidana a njenu tačnu poziciju još je uvijek moguće utvrditi s obzirom na vidljivu strukturu zida. Izvorna pozicija kapija ukazuje na činjenicu da je izdignuti plato – sofa, u južnom uglu cjeline izgrađen nakon zazidavanja kapije i da ne predstavlja izvorni elemenat u cjelini. S obzirom na to da se ispod gomile kamena nazire neka zidana struktura, taj avlijski dio, jednako kao i jugoistočne avlijske zidove, potrebno je dodatno istražiti u toku provođenja radova na zaštiti od daljeg propadanja cjeline.

Avlija selamluka – musafirhane je prostrana, kaldrmisana krupnim oblutkom koji je u sjeverozapadnoj polovini u cijelosti sačuvan u intaktnom stanju. Jugoistočni dio je denivelisan i nema vidljivih tragova kaldrme. Moguće je samo pretpostaviti da je kaldrma uništena u vrijeme kada je Komunalno preduzeće "Stolac" raspolagalo tim dijelom graditeljske cjeline Đulhanumina kuća i kada je u središtu avlije iskopan i izbetoniran bazen za gašenje kreča.

S obzirom na to da je periodu prije rata Đulhanumin konak korišćen kao stambeni prostor za socijalno ugrožena lica, već tada su izvedene brojne intervencije kojima su uništeni izvorni, uglavnom drveni elementi (doksat na krilu je zamijenjen betonskim platnom, u sjeverozapadnom halvatu su izbetonirani pod i korito kvadratičnog presjeka, neki prozori su zazidani, neki odžaci su razvaljeni i zazidani itd. Araluk i ćenifa su srušeni a dijelovi zidova ahara betonirani. U aharu su izbetonirane jasle. Vrata iz hajata prema haremluku su zazidana. Kamena ploča pokrova je zamijenjena dvostruko utorenim crijepom.    

Graditeljska cjelina Đulhanumine kuće zapaljena je i srušena sredinom jula 1993. godine. (Hadžimuhamedović, 1997, str. 67)

3. Dosadašnja zakonska zaštita

            Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika na sjednici održanoj 1. i 2. jula 1999. godine donijela je odluku o stavljanju Ostataka Đulhanumine kuće u Stocu na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine pod rednim brojem 583.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Podaci nisu dostupni.

5. Sadašnje stanje dobra

-     Sačuvani su samo spoljni zidovi do početka krovne konstrukcije,

-     Ulazna kapija u kompleks je pretrpjela oštećenja tako da je desno krilo bez nosivog okvira i izvaljeno iz svog ležišta, nedostaju središnji dijelovi mehanizma za otvaranje i zvekir,

-     Nikakvi radovi na zaštiti, konzervaciji i sanaciji objekta nisu preduzimani nakon njegove destrukcije, što je izazvalo ubrzano propadanje čitave cjeline,

-     Područje je izloženo specifičnim rizicima (saobraćaj, zagađenje, atmosferilije).

III– ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima ("Službeni glasnik BiH” br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A)  Vremensko određenje       

B)  Istorijska vrijednost

C)  Umjetnička i estetska vrijednost

iii.  Proporcije,

iv.  Kompozicija,

v.   Vrijednost detalja;

D)  Čitljivost

iv.  Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru,

v. Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom periodu;

E)  Simbolička vrijednost

vi. Tradicionalna vrijednost;

F)  Ambijentalna vrijednost

i.   Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline,

ii.  Značaj u strukturi i slici grada,

iii. Objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja;

G)   Izvornost

i.   Oblik i dizajn,

ii.   Materijal i sadržina,

iii.  Tradicija i tehnike,

iv.  Položaj i smještaj u prostoru,

v.   Drugi unutrašnji i spoljni činioci;

H)   Jedinstvenost i reprezentativnost

i.  Jedinstven ili rijedak primjerak određenog tipa ili stila,

ii. Vrhunsko umjetničko ili arhitektonsko djelo;

I)   Cjelovitost

i.  Fizička cjelovitost (kompaktnost),

ii. Homogenost,

iii.Zaokruženost (kompletnost).

Sastavni dio ove odluke su foto-dokumentacija i grafički prilozi navedeni u popisu kako slijedi:

-     grafički prilozi

-     fotografije

Korišćena literatura

1937.    Karanović, Milan, Duborezna soba u jednoj hercegovačkoj kuli, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini XLIX, Prva sveska, Sarajevo, 1937, 93-103.

1989.    Pašić, Amir, Prilog proučavanju islamskog stambenog graditeljstva u Jugoslaviji na primjeru Mostara, koliko je stara stambena arhitektura Mostara autohtona pojava, doktorska disertacija, Zagreb, 1989.

1997.    Hadžimuhamedović, Amra, Mogući pristupi obnovi historijskih gradskih područja u Bosni i Hercegovini s posebnim osvrtom na Stolac, Naslijeđe i identitet, Sarajevo, 1997.

1997.    Kapidžić, Hamdija, Stolac u XVIII vijeku, Slovo Gorčina '79, Slovo Gorčina, Mostar, 1997.

1997.    Hasandedić, Hivzija, Zadužbine Ali-paše Rizvanbegovića u Stocu, Slovo Gorčina 1996, Slovo Gorčina, Mostar, 1997.

1997.    Najdhart, Juraj, Smjena kultura, Slovo Gorčina '73, Slovo Gorčina, Mostar, 1997.

1997.    Čelić, Džemal, Trajanje u drvetu i kamenu, Slovo Gorčina '82, Slovo Gorčina, Mostar, 1997.

1998.    Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga III, Sarajevo – Publishing, Sarajevo, 1998.

1999.    Federacija Bosne i Hercegovine, Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta, Begovina-Stolac, Publikacija, Sarajevo, 1999, 21-22.

2000.     Ayverdi dr Ekrem Hakki, Avrupa'da Osmanli Mimari Eserlera Yugoslavya II, 3. kitab, Istanbul, 2000.

2001.    Mønnesland, Svein, Vipotnik, Matjaž, 1001 dan – Bosna i Hercegovina slikom i rječju kroz stoljeća, Supress Forlag 2001, Oslo – Norway, 2001.