Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

           Na osnovu člana 2. stava 1. Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8.  Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtijev.

           Komisija je na sjednici održanoj 11. marta 1998. godine donijela odluku o stavljanju historijskog područja – Stari grad Stolac na Privremenu listu nacionalnih spomenika, pod rednim brojem 578.

           U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V, stav 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je  pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II - PRETHODNI POSTUPAK

          U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom izvršen je uvid u:

Ÿ         dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra

Ÿ         (kopija katastarskog plana; zemljišnoknjižni izvadak br. 853, katastarska

Ÿ         opština Stolac);

Ÿ         podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.

Ÿ         istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

            Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o istorijskom području

Lokacija

          Stari grad Stolac je smješten na kupastom krečnjačkom brdu, u narodu poznatom kao Veli-dedino brdo, čija zapadna padina prema mahali Zagrad nosi naziv Šetnica, sjeverna prema današnjem središtu grada naziva se  Carinska strana, a istočna padina prema mahali Uzinovići nosi naziv Križevac. Stari grad je smješten  na lijevoj obali Bregave, iznad Stoca, odakle se pruža pogled na naselje, plodno Vidovo polje, rijeku Bregavu i okolna brda: Hrgud na sjeveru, Komanje brdo na istoku, Ošaniće na zapadu i uzvišenje Bašnik na jugu, na kraju Vidovog polja.

Istorijski podaci

           Imena Stolac i Vidoški se od pojavljivanja  u istorijskim izvorima stalno isprepliću. Oba su ostala u upotrebi skoro do kraja XIX vijeka(1).

           Pretpostavlja se da se u praistorijsko doba život odvijao na sjeverozapadnom dijelu utvrđenja prema Podgradu, u dijelu brda koji se naziva Šetnica. Kasnoantičke supstrukcije otkrivene su na sjevernoj strani  grada (kule I - IV). Na mjestu današnjeg grada Stoca bio je antički municipijum Diluntum sa nalazima od I - IV vijeka n.e. i utvrđenjem iz kasnoantičkog perioda (Sergejevski, 1935.,17.). «Ispod stare turske gradine stolačke ima u dolini prostrano polje s rimskim razvalinama. Ono se prostire duž podnožja brijega na kome je grad, počevši od katoličke crkve pa do Bregave u dužini od 1 km, a u širini od 0,5 km.» (Truhelka,1979.) (2)

           U srednjem vijeku područje grada Stoca pripadalo je župi Vidoši. Vidovo polje javlja se 1417. godine u latinskom prevodu "Planum Sancti Viti. (Dinić,1938.,182.) Prvi siguran podatak o Stocu u srednjem vijeku je iz XV vijeka, tj. 1420. godine "Loco dicto Stolac" u vezi sa nekom pljačkom trgovaca, (D. Kovačević- Kojić, 1972., 118, nap. 40; M. Vego,1957., 124.) (3), a ponovo se javlja par godina kasnije 1436. godine. (M. Dinić, 1938., 182). Vidoški grad prvi put se pominje u povelji od 19. februara 1444. godine, te u seriji povelja koje slijede do 1454. godine, kao posjed Stjepana Vukčića Kosače. (M. Dinić, 1938., 182).  Arheološkim radovima 1976. godine nisu otkriveni jasni ostaci srednjovjekovnog grada, ali se pretpostavlja da su prekriveni gradnjom utvrđenja iz doba austrougarske uprave.

           U dubrovačkim izvorima iz 1463. godine pod nazivom Stolac pominje se i Vidoški grad, odnosno stolačka tvrđava i naselje ispod njega. Stolac je postao dio Osmanskog sultanata, nakon osvajanja 13. juna 1465. godine, ali ne postoje sigurni podaci da je u njemu držana posada, sve do početka XVIII vijeka. Za vrijeme Kandijskog i Bečkog rata (1645. – 1660. i 1683. – 1699.) mletačke čete su u nekoliko navrata napadale Stolac (januar 1663; 1664; 30. juli 1678; 1794. ili 1795.). Poslije Karlovačkog mira 1699. godine grad je popravljen i proširen i postavljena je uprava na čelu sa dizdarom. Oko 1706. je osnovana Stolačka kapetanija.

           U grad je dva puta udario grom. Zbog eksplozije baruta grad je oba puta stradao (1757./1758. i 1840./1841.). Prvi put je popravljen 1768. godine, dok su stolački kapetani bili Šarići, a drugi put 1843. godine u vrijeme kada je Ali–paša Rizvanbegović bio stolački kapetan. 

           Godine 1832. vojska Husein-kapetana Gradaščevića uzaludno je opsjedala Stolac. Od 1835. godine kada su ukinute  pozicije kapetana i dizdara, do 1878. godine, u gradu je zadržana manja posada. U avgustu 1878. uspostavljena je austrijska uprava. Vojni erar je temeljito popravio stari grad 1883. godine, a 1888. godine je izgradio modernu tvrđavu, smještenu iznad one koja je postojala u razdoblju osmanske uprave..

Dosadašnja zakonska zaštita

            Na osnovu zakonske odredbe, a Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture br. 753/52 od 09.oktobra 1952. godine, tvrđava u Stocu stavljena je pod zaštitu države kao važan kulturno - iistorijski spomenik.

            Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH broj: 02-682-3

od 08.aprila 1962. godine u Sarajevu, utvrđeno je da se Tvrđava Stolac, vlasništvo državno, na k.č. br: 215/1; broj posjedovnog lista 312; nekretnina sa površinom 247019 m2, upiše u Registar nepokretnih spomenika kulture pod registarskim brojem 191.

            Tvrđava Stolac nalazi se na Privremenoj listi nacionalnih spomenika pod rednim brojem 578.

            Prostornim planom Bosne i Hercegovine utvrđen je režim prethodne zaštite nad  Starim gradom Stolac, a spomenik je kategorisan kao dobro I kategorije ili kao «najizrazitiji predstavnik svoje vrste sa visokim dometom ostvarenja, a ima nacionalni značaj.»  

2. Opis spomenika

Arhitektura

           Stari grad Stolac smješten je na uzvišenju iznad današnjeg središta Stoca i predstavlja odbrambeni objekat koji po svojoj veličini spada u red najvećih bosanskohercegovačkih gradova. Složeni  sistem kamenih zidova i kula upućuje na postojanje više građevinskih etapa, koje je teško razdvojiti.

           Osnovu i glavninu objekta, dijela današnjih bedema koje se protežu na padini iznad Stoca, čine zidovi izvedeni u tehnici slojevitog opus incertum, tipičnog za IV vijek u našim krajevima. Jedino je sigurno utvrđeno da je kula II iz osmanskog perioda sagrađena na kasnoantičkim supstrukcijama. Ovo kasnoantičko utvrđenje u svom tlocrtnom rješenju pokazuje izrazite elemente grčkog građevinarstva helenističke tradicije (Đ. Basler, 1972., 51-52). U to doba tvrđava je  pripadala lancu utvrđenja (castruma) zajedno sa Košturom kod Dabrice i Blagajem na Buni.

           U XVII vijeku grad je imao 13 kula i bio je najbolje utvrđen grad u Hercegovini. Kasnijoj fazi pripada dio građevina na zaravanku brijega. Taj dio utvrđenja sravnjen je sa zemljom koncem XIX vijeka kada je izgrađena tvrđava austrougarske vojne posade.

           Stari grad zauzima površinu od 20.503 m2. Zaštićen je lancem kamenih kula i bedema, koji su debeli oko 2 m, a izvedeni su od tesanih blokova  kamena krečnjaka – sivca iz lokalnog majdana. Pored kula, grad  ima i 10 cisterni (čatrnje) za vodu, magacin za brašno, objekte za stanovanje i džamiju.  Džamija je stradala 1906. godine i nikada nije obnovljena, ali su njeni ostaci vidljivi i danas.

Utvrđenje se sastoji od tri jasno podijeljene cjeline:

1. Donji grad - sjeverozapadna strana (područje ispod austrougarskog dijela grada, locirano sjverozapadno u odnosu na taj dio grada) površine 8.481 m2
2. Srednji grad - (dio izgrađen u razdoblju austrougarske uprave na zaravni brda) područje od 7.005 m2
3. Gornji grad - (područje iznad Srednjeg grada, locirano istočno od njega) i pokriva područje od 8.579 m2.

1. Donji grad je zatvoren  sa tri strane kulama i bedemima: sjeveroistočno, sjeverno i jugozapadno. U sjeveroistočnom zidu dužine 44.95 m nalazi se glavna gradska kapija. Kapija je zasvođena i iznad svoda se nalazila soba za čuvare sa kamenim patosom. Džamija površine 113.42 m2 smještena je iznad gradskog ulaza, a u njenom patosu je, prema dosadašnjim opservacijama, čatrnja/cisterna za vodu.  Nemogućno je utvrditi dubinu  tog prostora ispod patosa džamije s obzirom da je on ispunjen kamenim ulomcima, koji vjerovatno pripadaju džamiji, i zemljom. Jedino poznato ime za džamiju u tvrđavi je Veli-dedina džamija, i u predanju se vrijeme njenog nastanka vezuje za pećinu u stijeni ispod nje koja je korištena kao prostor za moljenje u  predotomanskom razdoblju bosanke istorije. Na južnom zidu srušene džamije vide se ostaci kamene munare i kamenog mihraba. Ostaci mihraba džamije ukazuju na obradu koja se pojavljuje kod najstarijih bosanskohercegovačkih džamija: precizno klesani složeni stalaktitni ukrasi postavljeni u 7 horizontalnih pojaseva i polihromno obrađeni direktnim nanosom boje na miljevinu. Tragovi crvene boje i crnih linija upućuju na rani 16. vijek kao na vrijeme obrade mihraba bojom.  Kameni, sitnom zubljom klesani komadi miljevine vezani su malim klanfama od kovanog gvožđa. S obzirom na nedovoljnu istraženost tog dijela tvrđave, mogućno je pretpostaviti i da je prostor ispod ravni patosa džamije ili u njegovom produžetku u brdskoj padini imao funkciju kuije.  Toj pretpostavci doprinosi i očuvani naziv džamije, koji je povezuje sa sufijskim prvakom za koga postoji predanje, koje do sada nije potvrđeno, da je bio starac u vrijeme Sandalja(4).  

           Zidovi džamije bili su debeli oko 1 m, a munara je bila kamena i oktogonalnog presjeka. Austrougarski vojnici su džamiju 10 godina koristili kao skladište, a 1888. godine su je srušili.  

           Sjeverno područje sadrži četiri visoke kule između kojih su bedemi sa dva reda puškarnica. Kula I na prelomu južnog bedema,  površine od 96.72 m2, znatno je porušena. Na mjestu između te kule i ulazne kapije nalazi se velika čatrnja/cisterna sa dvoja vrata koja su sada zatvorena kamenjem. Kula broj II je mnogo bolje sačuvana i zauzima površinu od 108.29 m2. Kula broj III je površine 107.20 m2.

           Kula broj IV je smještena na sjeverozapadnom uglu i zauzima površinu od 107.20 m.2 Zid ove kule je uništen na visini od 12 m. Zid između prve i druge kule je dug 22.25 m, između druge i treće 25.50 m i između treće i četvrte 22.25 m. Pristup zidovima koji spajaju ove četiri kule je težak, zidovi su visoki, sa puškarnicama napravljenim u dva reda i na njima se raspoznaju dvije faze izgradnje. Zid između kule broj II i broj III je u ruševnom stanju i oko 50 cm savijen prema spoljnoj strani. Zidovi kule broj III su napukli od zemljotresa, pa  su 1939. godine sanirani betonom. Bedem između kule broj IV i kule broj V je dužine 29.62 m. Kula broj V je površine 116.46 m2. Na toj kuli koja je skoro srušena su vidljive grede koje su tamo od kada je kula sagrađena. Bedem koji povezuje kulu broj V i kulu broj VI je dužine 41.60 m. Kula broj VI zauzima prostor od 97.52 m2 i najbolje je sačuvana. Cijeli svod od sedre je očuvan. Između kule broj V i broj VI je razrušena čatrnja/cisterna za vodu. Između kule broj III i kule broj IV je prolaz kojim se silazi u grad.  Prolaz je korišten u slučajevima opasnosti. Bedem koji povezuje kulu broj VI i kulu broj VII  je dug 22.75 m i pravi vezu sa kulom broj VII koja je površine 105.30 m2. Od ove kule pa do najudaljenijeg ugla je zid dužine 36.62 m. Tu je kula broj VIII čija je površina oko 65.11 m2. Iznad ove kule je prirodan prolaz sličan onom na kuli broj IV. Bedemi i kule ovog sjeverozapadnog dijela su u različitim stepenima očuvani, jer je negdje bilo dvije, a negdje tri faze izgradnje. Hrastove grede i puškarnice napravljene u dva reda jedne iznad drugih najvjerovatnije su iz turskog perioda. Ne može se negirati postojanje srednjovjekovnih dijelova u utvrđenju, u njenim temeljima i u njenim najnižim strukturama koje bi moralo biti razjašnjeno u narednim istraživanjima.

2. Srednji grad, površine 2.005 m2, zauzima centralni dio kompleksa. Ovaj dio je izgrađen od bijelog klesanog krečnjaka sa Brača. Izgrađeno je i nekoliko objekata za garnizon. Dijelovi starih zidova iskorišteni su pri izgradnji novih objekata. Ovaj kompleks je imo tri čatrnje/cisterne za vodu, utvrđeni dio bedema i skladište municije. Njegove zidine su prilično oštećene, a ulazna kapija je obnovljena.

3. Gornji grad leži na skoro istoj visini kao i Srednji grad istočno od njega. Za  vrijeme gradnje dio utvrđenja zajedno sa bedemima i kulama su srušeni, a teren zaravnjen, što se pretpostavlja na osnovu ostataka zidova i temelja. Ovaj prostor zauzima površinu od 87.79 m2 i u njemu je smješteno pet kula. Kula broj IX ima površinu od 93.39 m2. Dužina bedema između kule broj VIII i kule broj IX, vidljivih na austrougarskom gradu, je 113.62 m. Od ove kule pa do sljedeće na sjeveroistočnom uglu gdje se nalazi kula broj X je bedem dužine 48.40 m, a kula zauzima površinu od 104.53 m2. Od tog ugla pa do središnje istočne kule, kula broj XI, zid je dug 33.88 m i kula zauzima površinu od 231.70 m2. Odatle pa do jugoistočne kule, kula broj XII, je bedem dužine 42.42 m i kula zauzima površinu od 86.72 m2. Zid od posljednje kule, kula broj XIII na jugu, je dug 40.00 m. Ova kula koja je služila kao skladište municije i eksploziva, bila je razrušena dva puta udarom groma. Površina kule je 69.16 m2, a dužina zida od ove kule pa do jugoistočnog ugla je zid dužine 94.50 m.

           U prostoru zaštićene cjeline uz put prema kapijama i direktno ispod bedema Donjeg grada su kolonije samoniklih ciklama, koje se štite ovom odlukom kao sastavnio dio cjeline.

3. Istraživački i konzervatorsko - restauratorski radovi

           Manja arheološka istraživanja i topografska istraživanja proveli su  P. Anđelić i I. Rizvanbegović, uz prisustvo prof. arhitekture Džemala Ćelića i  arhitekte Aleksandra Ninkovića od 1975. do 1977. godine u okviru projekta “Historija arhitekture i umjetnosti srednjovjekovne Vidoške tvrđave u Stocu”.

4. Sadašnje stanje lokaliteta

           Uvidom na u stanje područja u decembru 2002. godine ustanovljeno je sljedeće:

-         područje je izloženo ubrzanom propadanju usljed nedostatka održavanja i neprovođenja minimalnih mjera zaštite; vidljive su veće količine urušenog matrijala u kapijama, uz zidove i u prilazima podzemnim dijelovima  starog grada;

-         pukotine u bedemima i tvrđavskim zidovima su jasno izražene, duboke i duge; mogućno je urušavanje kula;

-         u sklopu zaštićenog područja podignuto je 14 drvenih krstova, a na zaravni (Srednji grad) kameni krst visine oko 4m i dijelovi nižeg kamenog zida oko kamenog krsta; kameni krst i dijelovi zidova oko njega obloženi su kamenom izvađenim iz tvrđavskih zidina;

-         zaštićeno područje je ugroženo novom, neadekvatnom gradnjom u direktnoj zaštitnoj zoni;

-         na zaštićenom prostoru su vidljive određene količine građevinskog materijala (pijesak, cement, armaturne žice i sl. ), što ukazuje na mogućnu namjeru o daljem građenju;

-         pristupni put, koji je sastavni dio zaštićenog područja koristi se za motorni saobraćaj, čime je izložen uništavanju, jednako kao i rastinje koje je sastavni dio zaštićenog područja.

III - ZAKLJUČAK

           Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, usvojene na IV sjednici Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, održanoj od 03.do 09. septembra 2002.godine,  Komisija donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

                        A) Vremensko određenje

                        B) Istorijska vrijednost

                        D) Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

                                    i.   Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim razdobljima,

                                    ii.  Svjedočanstvo o istorijskim mijenama,

                                    iv. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru,

                                    v.  Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom razdoblju.

                        E) Simbolička vrijednost

                                    i.    Ontološka vrijednost,

                                    ii.   Sakralna vrijednost,

                                    iii.  Tradicionalna vrijednost,

                                    iv.  Vezanost za rituale ili obrede,

                                    v.    Značaj za identitet grupe ljudi.

                        F)  Ambijentalna vrijednost

                                    i.    Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline,

                                    ii.   Znacenje u strukturi i slici grada,

                                    iii.  Objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja.

                        G)  Izvornost                                  

                                    i.    Oblik i dizajn,

                                    iii.   Namjena i upotreba,

                                    v.    Položaj i smještaj u prostoru.

                        H)  Jedinstvenost i reprezentativnost

                                    i.     Jedinstven ili rijedak primjerak određenog tipa ili stila.

                        I) Cjelovitost (cjeline, područja, zbirke)

                                    i.    Fizička cjelovitost (kompaktnost).

Sastavni dio ove odluke su:

-         fotodokumentacija,

-         grafički prilozi.

Korištena literatura

Đ. Basler, Arhitektura kasnoantičkog doba u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1972.

H. Ćurić, Stolački stari grad, Slovo Gorčina, 1977.

M. Dinić, Zemlje hercega sv. Save, Glas Srpske kraljevske akademije CLXXXII, drugi razred, 92. Beograd, 1940., 149-256.

H.Kreševljaković i H. Kapidžić, Stari hercegovački gradovi, Naše starine II, 1954., 9-21.

I.Rizvanbegović, The results of Former Archaeological Researches at the Medieval Fortress of Vidoška Tvrđava at Stolac., Balcanoslovica 8, Beograd, 1979., 77-92.

D. Sergejevski, Iz rimske arheologije (Municipium Diluntum), Glasnik Zemaljskog muzeja XLVII, 1935., 17-22

M. Vego, Naselja bosanske srednjovjekovne države, Sarajevo, 1957.

Truhelka, Ćiro, Rimske razvaline kod Stoca i okolici, Slovo Gorčina, Stolac 1979.