Status spomenika -> Nacionalni spomenik

"Službeni glasnik BiH", broj 75/08.

O D L U K U

I

Arheološko područje – Crkvina (Grudine) u Čipuljiću, opština Bugojno, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik čini arheološko područje sa antičkim, kasnoantičkim i srednjovjekovnim ostacima građevina, kasnoantička i srednjovjekovna nekropola, sa pokretnim arheološkim materijalom koji je pohranjen u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine u Sarajevu i osteološkim materijalom koji se nalazi u  Antropološkom zavodu Medicinskog fakulteta u Zagrebu, Republika Hrvatska.

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. 420/1,2 (novi premjer) što odgovara k.č. 95/4 (stari premjer), 421/2 (novi premjer) što odgovara k.č. 95/1 (stari premjer), 421/3 (novi premjer) što odgovara k.č. 95/10 (stari premjer), k.č. 421/1 (novi premjer) što odgovara k.č. 95/2 (stari premjer), k.č. 419 (novi premjer) što odgovara k.č. 95/5 (stari premjer), 418/2 (novi premjer) što odgovara k.č. 95/11 (stari premjer), 412/1 (novi premjer) što odgovara k.č. 126/2 (stari premjer), z.k. uložak broj 57, 125, k.č. 419 (novi premjer) što odgovara k.č. 95/5 i dio puta na k.č. 416 (novi premjer) što odgovara k.č. 124/2 (stari premjer), k.o. Čipuljić, opština Bugojno, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene u skladu sa Aneksom 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (»Službene novine Federacije BiH« br. 2/02, 27/02 i 6/04).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika na prostoru definisanom u tački I stav 3 ove odluke utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

-          izvršiti arheološka istraživanja i prezentaciju nalaza;

-          dozvoljeni su samo istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i one koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje Federacije Bosne i Hercegovine i  stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine;

-          prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti i može se koristiti u edukativne i kulturne svrhe;

-          nije dozvoljeno odlaganje otpada.

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuje se zaštitni pojas koji obuhvata prostor:

-          na sjeveru do magistralnog puta Bugojno – Gornji Vakuf do korita Poričnice;

-          na jugu, tj. k.č. 373, 384, 387, 388, 389, 391, 423/3 i 422. 

U tom pojasu nije dozvoljena izgradnja stambenih, privrednih i drugih objekata, osim dubokog oranja i kopanja.

Vlada Federacije dužna je posebno da obezbijedi istraživačke i konzervatorske radove što podrazumijeva uređenje lokaliteta i pristupnog puta lokalitetu.

IV

Iznošenje pokretnog nasljeđa iz tačke I stav 2 ove odluke (u daljem tekstu: pokretno nasljeđe) iz Bosne i Hercegovine nije dozvoljeno.

Izuzetno od odredbe prethodnog stava, dozvoljeno je privremeno iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije, ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini.

Odobrenje u smislu prethodnog stava daje Komisija, ukoliko nedvosmisleno bude utvrđeno da to ni na koji način neće ugroziti pokretno nasljeđe.

Komisija u svom odobrenju za privremeno iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine utvrđuje sve uslove pod kojima se to iznošenje može izvesti, rok za vraćanje u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduženja pojedinih organa i institucija na obezbjeđenju tih uslova, te o tome obavještava Vladu Federacije, nadležnu službu bezbjednosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.

Komisija je dužna da obezbijedi povrat osteološkog materijala koji je tokom iskopavanja predat Antropološkom zavodu Medicinskog fakulteta u Zagrebu, gdje se i sada nalazi, te njegov adekvatan smještaj u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine u Sarajevu.

V

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

VI

Svako a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VII

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne I Hercegovine i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - VI ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VIII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-strani Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

IX

Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

X

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u »Službenom  glasniku BiH«.

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 05.2-2-223/04-5

31. avgust 2005. godine

Istanbul

Predsjedavajuća Komisije

Ljiljana Ševo

O b r a z  l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu člana 2 stava 1 Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, „nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8  Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (»Službeni glasnik BiH« broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

Stručnjaci Odjeljenja za arheologiju Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu, podnijeli su dana 25. 8. 2004. godine prijedlog za proglašenje arheološkog lokaliteta Pod u Bugojnu nacionalnim spomenikom.

U skladu sa odredbama zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenja postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

-          dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra,

-          kopiju katastarskog plana  i zemljišno-knjižni izvadak,

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o eventualnim oštećenjima u toku rata, podatke o eventualnim intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.

-          sadašnje stanje dobra,

-          istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Arheološko područje – Crkvina/Grudine sa ostacima antičke i kasnoantičke arhitekture od 2. do 6. stoljeća, srednjovjekovne crkve i nekropole od 8/9. do 15. stoljeća nalazi se u naselju Čipuljić, danas, zapadnom dijelu Bugojna. Cijeli kompleks je nastao ispod praistorijske gradine Pod, u dolini, na lokaciji koja je sa sjevera omeđena padinama planine Koprivnice, a sa juga rječicom Poričnicom, lijevom pritokom Vrbasa. Poričnica koja teče niz padine Koprivnice i spušta se u dolinu kod Čipuljića  dere ledinu na lijevoj obali na kojoj se nalaze pomenuti arheološki ostaci.

Ovo područje je oduvijek bilo dobro komunikacijski povezano. Dolinom rijeke Vrbas vode dvije važne komunikacije: uzvodno preko prevoja Makljen u dolinu Rame i dalje ka Neretvi, nizvodno vodi put u sjeverozapadnu Bosnu i Panoniju. Treća, vrlo stara komunikacija, iako manje pogodna, vodi u Kupres i dalje u Dalmaciju. Kroz Bugojansko polje prolazila je antička saobraćajnica Salona-Argentarija, koja je bila povezana sa glavnom saobraćajnicom Salona-Servitium. Danas ispod padina Koprivnice, sjeverno uz sam lokalitet Crkvina prolazi trasa puta Kupres – Bugojno – Donji Vakuf. 

Istorijski podaci

Antika

U praistoriji, neposredno iznad lokaliteta Crkvine, nalazila se praistorijska gradina Pod (2500. - kraj 3. stoljeća prije naše ere). U željeznom dobu naseljavali su ga pripadnici ilirskog plemena Desitijata. Tokom 6. i 5. stoljeća prije naše ere, u dolini ispod gradine Pod nastalo je  podgrađe, na mjestu Crkvine (Čović, 1987., 481-530).

            Pretpostavlja se da je dolina gornjeg Vrbasa, s Travničkim poljem, i dolinom gornje Bosne bila centralno područje plemena Desitijata, tj, desitijatskog plemenskog saveza. Po zauzeću provincije Dalmacije, rimska vlast je sve plemenske teritorije u provincijama Dalmaciji i Panoniji podijelila na manje jedinice civitates peregrinae iz kojih su se nešto kasnije razvili municipaliteti. To se zbilo za vrijeme vladavine  Flavijevaca kada je vršeno razgraničenje municipalnih teritorija i osnivanje njihovih centara, tj. u drugoj polovini 1. stoljeća. Poznato je da je u srednjoj Bosni postojao municipij koji se na kamenim spomenicima iz 2. i 3. stoljeća javlja pod imenom mun.Bist… Prema tabuli Peutingerjiani i arheološkim ostacima zauzimao je područje od vrela Vrbasa do zeničke kotline.(1) U Zenici, Fazlićima kod Travnika i Varvari u Rami nađeno je 6 nadgrobnih stela sa natpisima na kojima se spominju magistrati ovog municipija, dekurioni i duumviri  mun. Bist…, prema čemu se zaključuje da se radi o jedinstvenom municipalnom području. Područje bestoenske biskupije, osnovano u 6. stoljeću, se najvjerojatnije podudaralo sa opisanim teritorijem ovog municipija. Na takav zaključak navodi, između ostalog i traženje bestoenskog biskupa Andrije na saboru salonitanske metropolije, održanog 533. godine u Saloni, da se područje njegove biskupije smanji. Gdje se nalazio ovaj municipij kao centar ovako velikog municipalnog područja nije za sada sa sigurnošću ustanovljeno. Centralno područje navedene municipalne teritorije zapremalo je Bugojansko polje s brojnim antičkim naseljima, od kojih je najveće ono u Čipuljiću, danas dijelu Bugojna. Sa tog lokaliteta potiče i opeka sa žigom Bistues iz 2. ili 3. stoljeća, što unosi nove elemente u problem ubikacije ovoga grada. Do sada u Bugojnu nije nađen nijedan epigrafski spomenik osim pomenute opeke, ali ta činjenica ne umanjuje veliki značaj Bugojanskog polja u prometnom, upravnom i političkom smislu. Rimsko naselje u Bugojnu ležalo je uz antičku cestu koja je ispod gradine Pod vodila ka Kupresu. U Tabuli Peutingerijani i ostalim geografskim kartama iz kasnoantičkog doba označene su putne stanice Bistue Vetus i Bistue Nova, a naselje Bistue se ne pominje. Prema hodološkim ispitivanjima, trasirajući put Salona-Argentaria: Solin-Trilj-obod Buškog blata-Duvno-Kupreška vrata-Kupres-Bugojno i dalje, uzimajući u obzir sve ranije nalaze uz ovako trasiranu cestu, Bojanovski je zaključio da se mun Bist [ves] nalazio u Bugojnu, što se poklapa sa kasnoantičkom putnom stanicom Bistue Nova (Bojanovski, 1988., 156-164; Paškvalin, 2003., 168, 176-178). S obzirom na lokacije epigrafskih nalaza koji spominju Bistue, i itinerere kasnoantičkog doba na kojima su označene putne stanice Bistue Vetus i Bistue Nova, razni autori su ubicirali ovu dvije putne stanice od Duvna, preko, Bugojna, Viteza do Zenice (vidi o tom problemu Bojanovski, 1988., 160-166; Paškvalin, 2003., 178-179).        

Srednji vijek

Prvi spomen župe Uskoplje nalazi se Barskom rodoslovu i odnosi se na 969. godinu kada je hrvatski knez Mihajlo Krešimir II opljačkao, pored susjednih i ovu župu. Tada je njena teritorija bila sastavni dio bosanske države (Knezović, 1991., 186; Perojević, 1991., 197; Mrgić-Radojčić, 2002.,  32). U, vjerovatno krivotvorenoj,  povelji kralja Bele IV iz 1244. godine, u župi Uskoplje se kao posjed bosanske biskupije navodi „crkva sv. Ivana” (Draganović, 1991., 751; Vego, 1957. 121; Klaić., 1994., 112-115). Krajem 13. stoljeća bila je sa okolnim župama u vlasti porodice Babonjić (Mrgić-Radojčić, 2002.,  32, 41).  

U povelji bana Stjepana II Kotromanića  iz 1326. godine javlja se kao svjedok Hrvatin Vučković „s bratijom” iz župe Uskoplje. Iako je i ova župa pripadala Donjim krajima, bila je u vladarskom domenu (Vego, 1957., 121; Perojević, 1991., 252; Mrgić-Radojčić, 2002.,  55-56). Za vrijeme Tvrtka I župa Uskoplje je i dalje pod vrhovnom vlašću bosanskog bana i kasnije kralja. U kraljevoj povelji iz 1380. godine kao svjedok „od Donjih kraja” se javlja knez Mladen Stančić, ali on je bio knez onih teritorija Donjih kraja, koje su bile pod kraljevskom vlašću a to su župe Uskoplje, Luka i Lušci (Mrgić-Radojčić, 2002., 69). Međutim, za vrijeme oblasnog gospodara Donjih kraja Hrvoja Vukčića Hrvatinića, krajem 14. i u prvoj deceniji 15. stoljeća, sve tri navedene župe su potpale pod njegovu vlast. Godine 1413. u sukobu između vojvode Hrvoja Vukčića Hrvatinića i njegovih neprijatelja u Ugarskoj (kralja Žigmunda) i u  Bosni (Sandalja Hranića Kosače) Hrvoje se našao u opasnosti, te je 1414. godine pozvao  Osmanlije. Osmanska Carska vojska osvojila je te godine utvrđenje Veselu Stražu, a jedan dio te vojske se zadržao još neko vrijeme u Uskoplju. Poslije Hrvojeve smrti 1416. godine, njegova se oblast raspala, a među posjedima koji su priključeni bosanskom kralju bio je i  grad Vesela Straža u župi Uskoplju (Mrgić-Radojčić, 2002., 115). Kralj Tomaš poveljom od 22. 8. 1466. godine potvrđuje sinovima Ivaniša Dragišića između ostalih posjeda i dva sela u župi Uskoplje. Nakon pada većeg dijela Bosne pod osmansku vlast 1463. godine Vladislav Hercegović, sin hercega Stjepana Vukčića Kosače, proširio je ratna djelovanja protiv Osmanlija i van hercegovih posjeda te je osvojio župu i grad Livno, župu Uskoplje sa gradom Veselom stražom i župu Ramu sa gradom Prozorom. Ugarski kralj Matija Korvin mu je 6. 12. 1463. izdao potvrdu za ove posjede. Vladislav Hercegović je držao te posjede i župu Uskoplje sve do ljeta 1465. godine, kada je ova župa definitivno potpala pod osmansku vlast.  

Gdje je bilo naselje stanovnika pokopanih na Crkvinama/Grudinama za sada nije poznato.

2. Opis dobra

Fra Ivan Frano Jukić je napisao da je Čipuljića gradina ”morala biti velika varoš, jer se unaokolo mnogo koješta iskopava” (Jukić, 1953, 101).

Na širem prostoru lokaliteta Grudine, pored istraženog dijela antičkih građevina na Crkvinama, nalaze se, arheološki nesigurno identificirani ostaci antičkog i kasnoantičkog urbanog naselja. Danas se na antičke i kasnoantičke ostatke nailazi pri gradnji kuća na rasparcelisanom dijelu savremenog naselja koje se nalazi neposredno do istočnog ruba istraženih površina. Antički i kasnoantički građevinski ostaci nalaze se na uzdignutom dijelu Crkvina, vjerojatno u centru onovremenog urbanog naselja. Prema dokumentaciji sa istraživanja na terenu su otkriveni sjeverni ostaci skoro svih građevina, dok je južni dio podlokala i odnijela bujica rječice Poričnice. Na ruševinama iz perioda od 2. do 6. stoljeća počelo je ukopavanje negdje u 9. i trajalo je do 15. stoljeća. Tako je nastala velika nekropola sa preko istraženih 750 grobova, usred koje je sagrađena i crkva (Paškvalin, 1991., 215-216 ; isti, 2003., 132, Miletić, svi navedeni radovi od 1963-1984).  

Kompleks iz antičkog perioda 2-4. stoljeća

Iz antičkog perioda 2-3. stoljeća nađeni su ostaci arhitekture većeg objekta čija namjena nije definitivno ustanovljena. Okarakterisana je kao rimska profana zgrada. Pošto materijal i uslovi na terenu nisu analizirani, autor se dvoji između termi i stambenog objekta - villae rusricae (Paškvalin, 1961., 90; isti, 1970., 131; isti, 1991., 210). Objekat je sagrađen na omanjem, jedva primjetnom uzvišenju i izgleda da je bio u centru nekog, po svoj prilici, urbanog naselja. Na tom objektu tokom ispitivanja ustanovljena su dva građevinska sloja. Zidovi starijeg sloja su bili debljine oko 0,5 m, a mlađeg do 0,8 m. Zgrada je u jednom dijelu imala hipokauste (Paškvalin, 1970., 131). Otkriveni su istočni dijelovi objekta, koji su se protezali u smjeru sjever-jug u širini od oko 30 m. Na  sjevernoj polovini objekta otkrivene su tri polukružne ”apside”. Na dijelu centralne i sjeverne “apside” kasnije su sagrađene obje crkve, kasnoantička i srednjovjekovna. Od ove zgrade otkriven je dio sjevernog zida i sjeverozapadni ugao, tako da se u pravcu istok-zapad protezala oko 20 m. Jugoistočnu polovinu objekta odnijela je Poričnica. Prema ostacima zidova ovaj objekat je zapremao površinu od preko 600 m2.

Na mjestu savremene ciglane, oko 500 m istočno od Crkvina, postojala antička ciglana figlina s više keramičkih peći. Postojanje ciglane u 2. i 3. stoljeću potvrđuje da je na istom mjestu postojalo i urbano naselje. Antička naseobina je mogla nastati za vrijeme Flavijevaca, tačnije vladavine cara Vespazijana (68.-79.), kada su se na ovim prostorima Rimskog carstva vršila teritorijalna razgraničenja među municipijima (Bojanovski, 1988., 162; Paškvalin, 2003., 173-174, 180; Škegro, 1991.,231). 

Pokretni nalazi su nalaženi razbacani svuda po lokalitetu, a najviše uz i oko kasnijih ukopa. Sastojali su se od antičkih ukrasnih predmeta, fibula, ostatka staklenih posuda, željeznih veriga, kuhinjskog metalnog i keramičkog posuđa, te 12 komada novca od II do kraja III stoljeća, careva. Hadrijana (119-120. god.), Valerijana (253-260. god.) Aurelija (270-275. god.), Klaudija II (268-270. god.) i Galijena (253-258. god.).

Kasnoantički sakralni kompleks

Crkva

U kasnoj antici, već krajem 4. ili početkom 5. stoljeća na ruševinama antičke građevine sagrađen je sakralni kompleks. Prema slabo sačuvanim arheološkim ostacima i objavljenoj dokumentaciji, pretpostavlja se da je  kasnoantička crkva bila jednobrodna i da se sastojala od apside (dubina apside 6 m), naosa (dim. 12 x 7 m), narteksa (dim. 4 x 7 m), vjerovatno od  protezisa na sjeveroistočnoj strani apside (dužine stranica 2,5 m). Đakonikon nije sa sigurnošću konstatovan (Paškvalin, 2003., 135). Ukupna dužina crkve iznosila je 26 m, a širina oko 8 m. Ispod poda narteksa bile su ukopane dvije zidane grobnice na svod i dva sarkofaga. Orijentirana je zapad-istok. (Paškvalin, 2003.,136).

Tragovi temelja i ostataka zidova kasnoantičke crkve građeni su najvećim dijelom od obrađenog i neobrađenog kamena vapnenca, te u manjoj količini od  sedre i lapora. Uz ovaj materijal u temeljima i zidovima nalažen su kamen i spomenici od ranije antičke građevine, koji su se ovdje nalazili u sekundarnoj upotrebi. Istraženi ostaci objekta građeni su tehnikom opus incertum, a kao vezivo služio je krečni malter. Za obradu kamenja upotrebljene su zubače serrum dentatum, sa različitom gustoćom zuba. Zidovi crkve su izvana bili fugirani, a iznutra omalterisani. Pod crkve i unutrašnjost grobnica na svod bili su premazani estrihom (usitnjeni pijesak pomiješan sa tucanom ciglom).

Komadi crkvenog namještaja bili su razasuti svuda u unutrašnjosti crkve.

 Kružna piscina

Sjeverno od crkve je bio kružni bazen sa odvodnim kanalom. Sagrađen je na podu starije antičke građevine. Promjer bazena je 1,26 m, a visina 0,53 m. Izvana je ozidan lomljenim, neobrađenim kamenom koji je vezan krečnim malterom. Iznutra je bio premazan sa dva fina sloja mješavine kreča i tucane cigle, debelim 3-4 cm. Bazen je imao konkavno dno, koje je bilo prekriveno mramornom pločom i navedenim premazima. Iz bazena je vodila uska željezna cijev (promjera 1 cm), dužine 0,23 cm, kojom je otjecala voda u kanal dužine 3 m, širine 0,3 m, izgrađen od podnih cigala (dim. 0,44 x 0,28 x 0,5 m). Ugradnjom mramorne ploče na dnu bazena, u nekom kasnijem vremenu, prekinut je spoj bazena sa kanalom.  

U blizini bazena nađen je ulomak pluteja sa likovnom predstavom riba. Uslovi nalaza i oblik bazena upućuju na zaključak da se radi o bazenu koji je postojao u starijoj profanoj antičkoj građevini, koji je u kasnoj antici ponovo premazan i adaptiran u krstionicu (Paškvalin, 2003., 138-139). 

Građevina  četvorolisne osnove   

            Sjeverozapadno od narteksa crkve nalazi se objekat četverolisne osnove, sagrađen na temeljima neke starije građevine. Unutar objekta su bili srednjovjekovni grobovi. Promjer objekta iznosi 6 m, debljina temelja oko 0,8 m, a zidova oko 0,65 m. U sredini objekta nađena je nepotpuna kamena „konstrukcija”, četverougaone osnove, za koju je autor iskopavanja pretpostavio da je služila kao bazen za krštavanje. „Konstrukcija” je orijentacije istok-zapad, dimenzija 1,8 x 0,51 x 0,28 m, a ležala je na dubini od 0,9 m kao i temelji konhalne građevine. Na temelju uslova nalaza autor istraživanja smatra da se radi o krstionici (Paškvalin, 2003., 140).

Grobnice  

U narteksu crkve nađene su četiri zidane grobnice poredane od sjevera ka jugu, orijentirane istok-zapad. Od toga su dvije grobnice na svod i dva ozidana sarkofaga pokrivena kamenom pločom.

Grobnice na svod se gotovo redovito nalaze uz kasnoantičke kršćanske crkve, tj unutar narteksa ili uz crkvu. Jedna grobnica, dim. 1,81 x 1,24 x 1,40 m, ima skoro uništen svod i jednu klinu uz podužnu stranu. Ulaz u grobnicu je bio na istočnoj strani, zatvoren kamenom pločom. Sa unutrašnje strane, ispod ulaza bio je jedan stepenik. Unutrašnjost grobnice je bila omalterisama. U nekom kasnijem periodu svod grobnice je probijen i u njoj je izvršen sekundarni ukop. Druga grobnica na svod, dim. 2,71 x 1,12 m, visine (sa svodom) cca 1,5 m. Po konstrukciji je slična prethodnoj grobnici, ali bez klina, što je vrlo rijetka pojava u ovom tipu grobnica. 

Jedan kameni zidani sarkofag (dimenzija 1,77 x 0,47 x 0,1 m (debljina kamene ploče) bio je obložen zidom, tako da je kamena obloga oko sarkofaga je 2,5 m dugačka, 1,3 m široka i 0,4 m duboko ukopana u podlogu. Druga grobnica je slična prethodnoj, dimenzija 2,37 x 0,70 x 0,54 m, debljine zidova 0,35 m. U  sarkofazima su nađene ispreturane kosti pokojnika.

Oko 1,25 m udaljen od sjevernog zida kasnoantičke crkve nalazio se grob na dvije vode, zidan od podne i krovne opeke. Za uzglavlje poslužila je također jedna podna opeka. U grobu je otkriven poremećen skelet, bez priloga.

Tokom infrastrukturnih radova u augustu 2004. oko 160 m istočno od antičkih i kasnoantičkih ostataka na Crkvini/Grudinama na putu između privatnih kuća nađen je kameni spomenik, čija namjena za sada nije poznata. Rađen je od mekog kamena. Spomenik je debljine oko 0,4 m i očito je bio ugrađen u neki zid. Prednja strana (dimenzija visine 0,62 m, širine 0,58 m), čiji je gornji dio završen u obliku luka, je ukrašena. Ima dva polja. Donje uokvireno polje je ukrašeno sa dvije antitetično postavljena grane. Gornji lučni dio ukrašen je sa tri veoma stilizovana lista akantusa u vidu palmeta. Iz njih izvija lozica koja koja na oba kraja završava četverolatičnim cvijetom.

Nalaz podne opeke iz 2. ili 3. stoljeća, sa natpisom Bistues, rezultati arheološkog istraživanja, kao i dokumenti sa sabora salonitanske metropolije 530. i 533. godine u kojima se spominje bistuenski biskup Andrija, (ANDREAS EPISCOPVS BESTOENSIS ECLESI(a)E), navode na pretpostavku da je ovdje bio jak civilni i vjerski centar MUN(icipium) BISTVES, a u 6. stoljeću i sjedište biskupije (Paškvalin, 2003., 180-183).

Srednji vijek

Crkva

U Zemaljskom muzeju, u dokumentaciji arheologa dr Dimitrija Sergejevskog, nađena je fotografija fragmenta parapetne oltarne kamene ploče. Ne zna se kada i ko ju je fotografisano ni gdje se ploča nalazi (Glavaš 1978, 349). Prema analogijama njene dimenzije bi bile 1,5 x 0,7 x 0,2 m. Ukras je urezan kosim rezom, i podređen je opštem načelu lineranosti. Prema ukrasu, ploča je datirana u period 9. do 11. stoljeća. S obzirom na brojne grobove iz perioda od 9. do 12. stoljeća, pretpostavlja se da je ovdje bila i neka predromanička crkva, čiji ostaci nisu nađeni ili nisu identificirani (Glavaš, 1978.,351-352; Miletić, 1989., 113, datira ploču u 11. stoljeće). Bez obzira na ovako manjkavo dokumentovan nalaz, pretpostavlja se da se na Grudinama u Čipuljiću nalazila neka predromanička crkva. Otkrivena crkva na Crkvinama je iz kasnog srednjeg vijeka. Nalegla je na dio apside kasnoantičke crkve i ranosrednjovjekovne grobove (Miletić, 1963., 133). Građena od priklesanog ili lomljenog kamena kao oplatama, a u sredini je trpanac. Debljina zidova je oko 0,9 m. Crkva ima polukružnu apsidu, dubine 2,1 m i širine 3,1 m, i naos 8 x 5,5 m. Cjelokupna dužina crkve 12 m. Apsida je uža od naosa. Od koljena zidova aspside i zidova naosa prigrađen je, uz oba podužna zida naosa paralelni zid iste debljine, a na tom mjestu su dijelovi pretpostavljenog prvobitnog podužnog zida iskrčeni. Tako se dobija utisak da je prostor u istočnom dijelu naosa uz apsidu proširen za 1,8 m. Grobovi oko crkve su bili zaštićeni masivnom kamenom pločom ili nepravilnom kamenom konstrukcijom, tj. iz perioda kasnog srednjeg vijeka.

Nekropola

Na užem sektoru antičkih ruševina na Crkvinama i oko njih otkriveno je 776 grobova. Istražena je površina od oko 1500 m2. Na istočnoj strani lokaliteta sačuvan je stećak ispod kojeg je istražen dvojni grob bogat nalazima. Uopće na istočnom dijelu lokaliteta, gdje su slojevi neporemećeni, van užeg areala Crkvina (na kojem se nalaze antičke i kasnoantičke ruševine) grobovi su ukopani jednoslojno, sa težnjom ka pravilnom nizanju grobova u redove. Na Crkvinama grobovi su se nalazili u više hronološki neizdiferenciranih slojeva i njihova dubina varira od 0,5 do 1,90 m. Zapaža se težnja ka pokopavanju u pravilne redove, a znatna odstupanja od ovog sistema bila su uslovljena ostacima antičkih zidova. Sistem redanja grobova u pravilne nizove, naročito mogao uočiti kod grobova iz perioda od 12. do 15. stoljeća. Većina grobova je bila orijentirana istok-zapad, a određen broj grobova bio je orijentiran u ostalim pravcima: zapad-istok, jugoistok-sjeverozapad i sjever-jug. Koliko se moglo ustanoviti hronološki je ukopavanje počelo na sjevernom rubu i lokaliteta i protezalo se ka jugu.

Pokojnici su polagani na leđa, osim pokojeg izuzetka (jedan skelet je nađen licem okrenut prema zemlji), a položaj ruku varira. Kod najvećeg broja skeleta  spuštene su u krilo ili pružene uz tijelo, povijene preko grudi, položene u krilo, na pojas. Većina skeleta spuštena je u prostu zemlju, bez zaštitnog okvira, a samo povremeno kao zaštita javlja se masivna kamena ploča, okvir od poredanog kamenja, ili drvena ploča iznad skeleta. U nekoliko slučajeva pokojnici su polagani u drveni kovčeg od kojeg su se sačuvali samo klinovi. Prevladavaju pojedinačne sahrane, ali ima pojava dvojnih grobova i naknadnih ukopa. U jednom dvojnom grobu skeleti su položeni jedan iznad drugog, orijentirani u suprotnom smjeru, a u drugom dvojnom grobu je ukopana majka sa djetetom. U nekoliko slučajeva nad glavom pokojnika je bila usađena manja kamena ploča.

Skeleti su bili relativno slabo sačuvani.

Prema preliminarnim izvještajima, u 259 grobova, što čini oko trećine sveukupnog broja grobova, nađeni su uz pokojnike prilozi. Detaljne analize nalaza u grobovima nisu urađene. Brojno najzastupljeniji je nakit, od kojeg su najbrojnije bronzane, srebrne, rijetko zlatne naušnice i prstenje. Najbrojnije su naušnice sa tri jagode u raznim varijantama: u tehnici granulacije redovno su izrađene male srebrene naušnice, dok su brončane mnogo veće i rađene tehnikom livenja ili granulacije. Uz jedan grob nađen je frizatik kovan u vrijeme nadbiskupa Eberharda (1164-1200) (Anđelić, 1959., 164). Privjesci, kopče, pozlaćene aplike i po par narukvica su rjeđe prilagani u grobove. Od dijelova bojne opreme po brojnosti se ističu mamuze različitih tipova, varijanata i hronološke pripadnosti. Nađen je i jedan bronzani buzdovan. Keramičke posude su kao prilog stavljane u manji broj grobova, kao i rimski probušeni novčići. U nekoliko grobova datiranih u kasni srednji vijek nalaženi su ostaci tekstila. U jednom grobu, kod glave pokojnika su kao prilog položeni komadi praistorijske keramičke posude. 

Posvuda van grobova bili su razasuti predmeti iz praistorijskog i antičkog perioda, keramika, novac, staklo, ključevi, verige, kutlače, bronzana fibula, dvije srednjovjekovne strelice i drugo.

Prema prvim zapažanjima nekropola je datirana u široki raspon od 9. do 15. stoljeća. Unutar tog dugog kontinuiranog perioda sahranjivanja prema prilozima se raspoznaju grobovi od 9. do 12. stoljeća i grobovi kasnog srednjeg vijeka do 15. stoljeća. Na ovoj, kao i na drugim istraženim nekropolama ranog srednjeg vijeka primjetno je veće odsustvo priloga u vidu keramičkih posuda, starog paganskog običaja, a jedini detalj koji bi potvrđivao hrišćansku pripadnost pokojnika u već sasvim odmaklom procesu hristijanizacije je privjesak u obliku krsta  sa predstavom raspeća (Miletić, 1984., 416). 

3. Dosadašnja zakonska zaštita

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u akte o zaštiti dobra i utvrđeno je:

-          Arheološko područje Crkvine/Grudine u Čipuljiću, Bugojno nije stavljen pod zaštitu Republičkog zavoda za zaštitu kulturnog i prirodnog nasljeđa Bosne i Hercegovine.

-          U Prostornom planu Republike Bosne i Hercegovine do 2002. godine valoriziran je u I kategoriju.

-          U Prostornom planu Srednjobosanskog kantona 2001-2020., usvojenom krajem 2005., u separatu Prirodno i kulturno-historijsko naslijeđe uvršten je i lokalitet Gradina (Crkvine) – Čipuljić

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi 

-          K. Patsch je 1895. objavio nalaze „u Bugojnu“ pri gradnji ciglarske peći na krug, glinenu svjetiljku-lucernu, sa natpisom radionice C. DESSI, zatim zlatnu naušnicu i dijelove glinene posude, sve import sa Zapada. U istom radu autor je prvi puta spomenuo da su u Čipuljiću nađeni temeljni zidovi rimskih zgrada, arhitekturni i reljefni ulomci (Patsch, 1895., 586).

-          Isti istraživač je 1897. objavio, da se preko Braunove ciglane (na području savremene ciglane oko 500 m  istočno od Crkvina) pa do gradine Pod opažaju temelji više zgrada. Ispod gradine Pod na livadama je opazio da stanovništvo izorava grude lijepa i opeke svakakve izrade i oblika. Patsch je pretpostavljao da je opeka izrađivana za gradnju objekata na Crkvinama. Iz Bugojna potječu rimski republikanski novci i jedna drahma iz Dyrrhachiuma, a od carskih novaca u Zemaljski muzej su krajem 19. stoljeća dospjeli novci Vespazijana, Antonija Pia, Faustine maior, Marka Aurelija, Lucile, Klaudija II, Licinijusa oca i Konstansa, tj. od 1. do 4. stoljeća (Patsch, 1897., 512-513).

-          E. Pašalić je 1952. godine na zemljištu sreske ciglane Vrbas, na kojem je prethodno bila Braunova ciglana, ustanovio plan kaldrme koji se pružao pravcem prema Crkvinama. Zabilježio je da se oko ciglane, pošto se stalno vršilo čišćenje zemljišta, nailazilo se na ostatke antičkog građevinskog materijala (Pašalić, 1953., 345).   

-          Pri kopanju terena, 1957. godine, za novi vodovodni rezervoar, koji se nalazi oko 200 m istočno od gradine Pod na padinama koje su se nekada zvale Grudine, naziv koji danas nije mnogo poznat lokalnom stanovništvu, a kao takav ušao je u stručnu literaturi (na novoj geodetskoj karti je naziv Gradine), pri kopanju kanala od vodovoda ka naselju, nailazilo se na kamene ploče, velike opeke, grobnice i tri srebrne narukvice, komadi staklenih posuda iz antičkog groba na dvije vode i građenog od opeka, fragmenata sive keramike i terrae sigilatae. Tim povodom lokalitet su obišli 1957. i 1958. godine arheolozi Jozo Petrović i Zdravko Marić. Jozo Petrović je izvršio u manjem opsegu arheološka iskopavanja pored rječice Poričnice koja je podlokavala lokalitet na Crkvinama i odnosila pomalo dijelove građevina. Tada je zabilježio da se na površini livade Crkvina vide ulegnuća od stećaka, koji su upotrebljeni za gradnju ceste iz centralne Bosne za Split, a kasnije i za gradnju crkve u Čipuljiću (Petrović, 1958., 268). Godine 1959. provjeravanjem kod lokalnog stanovništva ustanovljeno je da su na lokalitetu bili brojni stećci, koji su zadnjih 50-70 godina uništeni. U obližnjim živicama bilo je moguće pronaći još svega nekoliko primjeraka. Pod jednim stećkom in situ nađen je dvojni grob (Anđelić, 1959.,164-165).

-          U profilu iskopanom uz lijevu obalu Poričnice konstatovani su temelji i zidovi solidno građene zgrade, čiji su zidovi bili „išarani raznim živim bojama”, zidane grobnice na svod, a jedva 10-13 cm ispod površine, silazilo se na srednjovjekovne grobove. U Poričnicu je vodio kanal zidan od velikih opeka. Jedna od opeka koja je služila kao pokrov kanala imala je žig BISTVE(s). Ovaj žig upućuje na zaključak da je u Bistue bila lokalna ciglana radi velikih potreba pri gradnji antičkog kompleksa. Ujedno je taj dio kanala služio za pod kasnije grobnice, koja je ukopana uz zid još neispitane zgrade. Uz Poričnicu su otkrili nekoliko srednjovjekovnih grobova koji su ležali na kasnoantičkoj grobnici na svod sa oslikanim unutarnjim zidovima (Petrović, 1958., 267-268; isti, 1961., 229-231).

-          P. Anđelić i V. Paškvalin arheolozi iz Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu započeli su 1959. godine probne radove na lokalitetu Crkvina.

-          Od 1960. sa prekidima do 1984. ekipa arheologa Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu, pod vođstvom dr Veljka Paškvalina (antika, od 1959. do 1970.) i Nade Miletić (srednji vijek) vršila je sistematska iskopavanja. Pokretni arheološki materijal sa iskopavanja nalazi se u Zemaljskom muzeju u Sarajevu, a osteološki u Antropološkom zavodu Medicinskog fakulteta u Zagrebu. Rezultati istraživanja, objekta iz antičkog perioda, srednjovjekovne nekropole i ispitivanja osteološkog materijala nisu objavljeni.

-          Godine 1961. Zemaljski muzej je uz saglasnost Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture izvršio privremenu konzervaciju dijelova arhitekture otkrivenih 1960. i 1961. godine. Konzervaciju izvršio ing. E. Dimitrijević, viši konzervator.

-          9. 8. 2004. godine otkopan je pri infrastrukturnim radovima oko 160 m istočno od antičkih ruševina na Crkvini/Grudinama kameni spomenik koji je na prednjoj strani ukrašen. Postavljen je na zelenu površinu pred glavnim ulazom u zgradu opštine Bugojno.

5. Sadašnje stanje dobra

Gustim ukopima od 9. do 15. stoljeća razarani su ostaci već srušenih objekata iz praistorijskog i antičkog perioda. Već 1958. godine konstatirano je da od nekropole stećaka skoro da nema ni traga.

Uvidom u stanje na lokalitetu Crkvine/Grudine u Čipuljiću, Bugojno dana 16. 5. i 13. 6. 2005. konstatirano je da je centralni dio lokaliteta tj. Crkvine, od magistralnog puta za Kupres do rječice Poričnice, prekriven asfaltiranim parkingom. Parking je podigao vlasnik trgovačkog objekta, koji se nalazi na drugoj obali Poričnice i mostom je povezan sa parkingom. Istočno od Crkvina, poslije rata 1992-1995. godine, rasparcelisan je teren na kojem se protežu antički ostaci i vjerojatno neistraženi srednjovjekovni grobovi. Na ovom dijelu terena intenzivno se grade porodične kuće. Pri gradnji kuća i polaganju infrastrukture nailazi se na antički i praistorijski materijal, tako da je to područje izgubljeno za dalja istraživanja. Tu je nađen i pomenuti, ukrašeni kameni fragment. Zapadno od Crkvina je poljoprivredno zemljište.

Prilaz lokalitetu je sa puta Bugojno-Kupres i neobilježen je.

III – ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima (»Službeni glasnik BiH« br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A) Vremensko određenje

B) Istorijska vrijednost

C) Umjetnička i estetska vrijednost

            v.          Vrijednost detalja

vi.          Vrijednost konstrukcije

D) Čitljivost (dokumentarna, naučna i obrazovna vrijednost)

            i.          Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim razdobljima          

            ii.          Svjedočanstvo o istorijskim mijenama     

iv.          Svjedočanstvo o određenom tipu

v.          Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom razdoblju

F) Ambijentalna vrijednost

            i.          Značenje u strukturi i slici prostora

G) Izvornost

v.          Položaj i smještaj u prostoru

H) Jedinstvenost i reprezentativnost

i.           Jedinstven ili rijedak primjerak određenog tipa.

Sastavni dio ove odluke su:

-          Fotodokumentacija:

a)       iz navedene literature;

b)       pet fotografija dobijenih od opštine Bugojno, a odnose se na nalaz kamenog spomenika;

c)       fotografije sa obilaska terena u maju 2005. godine.

-          Grafički prilozi.

-          Geodetska karta

-          Dokumentacija koja se odnosi na katastarske podatke

Korićena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja nacionalnim spomenikom BiH, korišćena je sljedeća literatura:

1895.    Patsch, Carlo, Epigrafski nahođaji 1895. Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine VII, Sarajevo, 1895., 573-586.

1897.    Patsch, Carlo, Mali rimski nahođaji i posmatranja. Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine IX, Sarajevo, 1897., 511-537.

1953.    Jukić, Ivan, Frano, Putovanje po Bosni 1845. godine. U: Putopisi i istorijsko-geografski radovi. Sarajevo, 1953.

1953.    Pašalić, Esad, Antički tragovi iz okoline Bugojna i Gornjeg Vakufa. Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, n.s. sv. VIII, Sarajevo, 1953., 345-348.

1957.    Vego, Marko, Naselja bosanske srednjovjekovne države. Sarajevo, 1957.

1958.    Petrović, Jozo, Arheološki referati iz Bugojna i Ljubije –Japra. Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Arheologija, n.s. sv. XIII/1958., Sarajevo, 1958, 267-271.

1959.    Paškvalin, Veljko. Antička istraživanja u selu Čipuljiću kod Bugojna. Arheološki pregled 1, Arheološko društvo Jugoslavije, Beograd 1959., 98-99.

1959.    Anđelić, Pavao, Srednjovjekovna nekropola u Čipuljiću kod Bugojna. Arheološki pregled 1, Arheološko društvo Jugoslavije, Beograd 1959., 163-165.

1961.    Petrović, Jozo, Novi arheološki nalazi iz doline Gornjeg Vrbasa. Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Arheologija, n.s. sv. XV-XVI, Sarajevo, 1961., 229-234.

1961.    Paškvalin, Veljko, Čipuljić, Bugojno – Kasnoantičke građevine. Arheološki pregled 3, Arheološko društvo Jugoslavije, Beograd 1961., 89-92.

1960.    Miletić, Nada, Grudine, Čipuljić, Bugojno - nekropola. Arheološki pregled 3. Arheološko društvo Jugoslavije, Beograd 1961., 133-134.

1965.    Miletić, Nada, Grudine,Čipuljić, Bugojno - srednjovekovna nekropola, Arheološki pregled 7, Arheološko društvo Jugoslavije, Beograd 1965., 177-178.

1966.    Paškvalin, Veljko, Grudine, Čipuljić, Bugojno - starokršćanska bazilika. Arheološki pregled 8, Arheološko društvo Jugoslavije, Beograd 1966., 146-148.

1966.    Miletić, Nada, Grudine, Čipuljić, Bugojno – srednjevekovna nekropola. Arheološki pregled 8, Arheološko društvo Jugoslavije, Beograd 1966., 159.

1968.    Paškvalin, Veljko, Čipuljići kod Bugojna – nastavak istraživanja starokršćanske bazilike. Arheološki pregled 10, Arheološko društvo Jugoslavije, Beograd 1968., 159-162.

1968.    Miletić, Nada, Grudine, Čipuljić, Bugojno – srednjevekovna nekropola, Arheološki pregled 10., Arheološko društvo Jugoslavije, Beograd 1968., 181.

1970.    Paškvalin, Veljko, Grudine, Bugojno – starokršćanska bazilika. Arheološki pregled 12, Arheološko društvo Jugoslavije, Beograd 1970., 131-132.

1970.    Miletić, Nada, Grudine, Čipuljić, Bugojno – srednjovekovna nekropola, Arheološki pregled 12., Arheološko društvo Jugoslavije, Beograd 1970., 179.

1971.    Miletić, Nada, Grudine, Čipuljić, Bugojno – srednjovekovna nekropola. Arheološki pregled 13., Arheološko društvo Jugoslavije, Beograd 1971., 87.

1973.    Miletić, Nada, Grudine, Čipuljić, Bugojno – srednjovekovna nekropola. Arheološki pregled 15., Savez arheoloških društava Jugoslavije, Beograd 1973., 119-120.

1974.    Miletić, Nada, Grudine, Čipuljić, Bugojno – srednjovekovna nekropola. Arheološki pregled 16., Savez arheoloških društava Jugoslavije, Beograd 1974., 120-122.

1978.    Glavaš, Tihomir, Ornamentirana kamena ploča iz predromaničke crkve u Čipuljiću. Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine, Arheologija, n.s. sveska XXXII/1977, Sarajevo, 1978., 349-352.

1982.    Miletić, Nada, Grudine, Bugojno – srednjovekovna nekropola. Arheološki pregled 23., Savez arheoloških društava Jugoslavije, Beograd 1982., 172.

1987.    Čović, Borivoj, Srednjobosanska grupa. U: Željezno doba. Praistorija jugoslavenskih zemalja V., Sarajevo 1987., 481-530.

1988.    Paškvalin, Veljko i Nada, Miletić, Grudine (Crkvina),Bugojno-Čipuljić. Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine, tom II, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1988., 178.

1988.    Miletić, Nada, Rani srednji vek. U: Kulturna istorija Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do pada ovih zemalja pod osmansku vlast, „Veselin Masleša”, Sarajevo, 1984., 375-434.

1989.    Miletić, Nada, Srednjovekovna umetnost Bosne i Hercegovine. U: Međunarodni simpozij „Bosna i Hercegovina u tokovima istorijskih i kulturnih kretanja u jugoistočnoj Evropi”. Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1989., 111-120. 

1991.    Paškvalin, Veljko, Ulomak pluteja iz starokršćanske bazilike u Bugojnu. Zbornik radova posvećen akademiku Alojzu Bencu. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, posebna izdanja, knjiga XCV, Odjeljenje društvenih nauka, knjiga 27, Sarajevo, 1991., 209-219.

1991.    Škegro, Ante, Rimska žigosana opeka na području Bosne i Hercegovine. Zbornik radova posvećen akademiku Alojzu Bencu. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, posebna izdanja, knjiga XCV, Odjeljenje društvenih nauka, knjiga 27, Sarajevo, 1991., 221-237.

1991.    Knezović, fra Oton, Bosna i Hercegovina od seobe naroda do XII stoljeća. U: Povijest Bosne i Hercegovine, knjiga i, HKD Napredak, Sarajevo 1942-1991., 159-195.

1991.    Perojević, Marko, Ban Borić i ban Kulin. U: Povijest Bosne i Hercegovine, knjiga i, HKD Napredak, Sarajevo 1942-1991., 196-215.

1991.    Perojević, Marko, Stjepan II Kotromanić. U: Povijest Bosne i Hercegovine, knjiga i, HKD „Napredak“, Sarajevo 1942-1991., 250-285.

1994.    Klaić, Nada, Srednjovjekovna Bosna. Zagreb, 1994.

2003.    Veljko, Paškvalin, Ostaci starokršćanske bazilike na Crkvini (Grudine) u Bugojnu s osvrtom na MVN(icipium) BISt(ue) ili BISTVES, sjedište bistuenske biskupije i biskupa Andrije. U: Kršćanstvo kasne antike u zaleđu Salone i Narone. Vrhbosanska katolička teologija, Sarajevo, 2003., 129-192.

(1) Područje mon..Bist…prostiralo se između planina Vranice i Bitovnje na istoku, Vrana na jugu, Ljubuše i Raduše na jugozapadu i Vlašića na sjeveru. Zauzimalo je cijelu gornjovrbasku dolinu od izvorišta Vrbasa do Donjeg Vakufa, uz područja pritoka Vrbasa, i Lašve, te dio doline Bosne od Lašve do Vraduka.