Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u “Službenom glasniku BiH”, broj 88/07.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 6. do 9. marta 2007. godine, je donijela

O D L U K U

I

Istorijska građevina – Stara željeznička stanica Ilidža u Sarajevu proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik nalazi se na zemljištu označenom kao k.č. broj 3144/3 (stari premjer) što odgovara k.č. broj 721/1 (novi premjer), z.k. uložak br. 2975, k.o. Hrasnica, opština Ilidža, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite i rehabilitacije, utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, ustanovljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (»Službene novine Federacije BiH«, br. 2/02, 27/02 i 6/04).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, prezentaciju i rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Nacionalni spomenik obuhvata prostor definisan u tački I stav 2 ove odluke. Na tom prostoru utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

-          dozvoljeni su konzervatorsko-restauratorski radovi, konstruktivna sanacija, unutrašnja adaptacija novoj namjeni, uređenje pristupnog platoa i pripadajućih parcela, kao i radovi kojima je za cilj prezentacija nacionalnog spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine;

-          spomenik može biti korišćen u ugostiteljske, edukativne i kulturne svrhe.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su suprotni odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe, suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu oštetiti nacionalni spomenik  ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u »Službenom glasniku BiH«.

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 06.2-2-67/03-3

7. marta 2007. godine

Sarajevo

Predsjedavajuća Komisije

Ljiljana Ševo

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, ustanovljene sukladno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, člana 2 stava 1 »nacionalni spomenik« je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (»Službeni glasnik BiH«, broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.

Predstavnici Medžlisa Islamske vjerske zajednice Ilidža Centar podnijeli su dana 15.1.2003. godine peticiju za proglašenje dobra Stara željeznička stanica na Ilidži nacionalnim spomenikom. 

Shodno odredbama Zakona, a na osnovu člana V stava 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, izvršen je uvid u:

-          dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra,

-          sadašnje stanje i namjenu dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

-          istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u sklopu ove odluke.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Željeznička stanična zgrada Ilidža smještena je na zapadnom izlazu iz grada Sarajeva, u centru naselja Ilidža, u ulici Muhameda Mehmedbašića broj 22. Objekat je svojom dužom stranom orijentisan u pravcu istok–zapad a glavni ulaz se nalazi na južnoj strani. Objektu se pristupalo sa prilaznog puta (današnja ulica Muhameda Mehmedbašića). Željeznička pruga se nalazila na sjevernoj strani objekta, na mjestu današnjeg autoputa Sarajevo–Mostar, gdje je bio izlaz za peron.

Nacionalni spomenik nalazi se na zemljištu označenom kao k.č. br. 3144/3 (stari premjer) što odgovara k.č. br. 721/1 (novi premjer); k.o. Hrasnica; z.k. uložak br. 2975; opština Ilidža, Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Istorijski podaci

            Prva pruga u Bosni i Hercegovini puštena je u saobraćaj krajem decembra 1872. godine. Bila je to pruga normalnog kolosijeka od Banja Luke do Dobrljina, u dužini od 87 km. Izgrađena je kao dio željezničke pruge Carigradske magistrale koja je trebala da poveže Carigrad sa Bečom.

Nakon Berlinskog kongresa 1878. godine Bosna i Hercegovina dolazi pod vlast Austrougarske monarhije. Godine 1878. austrougarska vlast započinje intenzivnu gradnju željezničke mreže posebno one u dolini rijeke Bosne, tako da je Sarajevo do kraja XIX vijeka bilo povezano sa ostalim dijelovima monarhije. Željeznička pruga Sarajevo–Brod bila je izgrađena 1882. godine, kojom je Sarajevo bilo povezano sa glavnim željezničkim prugama u monarhiji.

Južna pruga – uskotračna željeznička pruga Metković–Sarajevo, građena je etapno od 1883. godine a završena je 1. avgusta 1891. godine. Pruga od Metkovića do Ploča građena je tokom Drugog svjetskog rata i puštena u saobraćaj 1942. godine. Izgradnjom normalne pruge Sarajevo–Metković–Ploče 26. novembra 1966. godine ukinuta je uskotračna pruga na ovoj dionici.

Izgradnja pruge podrazumijevala je i izgradnju pratećih objekata. Tako je prilikom izgradnje pruge Sarajevo–Brod 1882. godine Sarajevo dobilo i prvu gradsku željezničku stanicu, udaljenu oko tri kilometra od centra grada. Ova glavna željeznička stanica je bila povezana sa Ilidžom lokalnom prugom Sarajevo–Ilidža, koja je izgrađena 25. maja 1890. godine. 1892. godine izgrađena je i lokalna pruga Ilidža–Banja Ilidža u dužini od 1,3 km koja je bila povezana sa prugom Sarajevo–Metković. Iste godine izgrađena je i željeznička stanica na Ilidži, prema projektu Tehničkog odjeljenja Bosanskohercegovačkih državnih željeznica. Stanična zgrada na Ilidži je prvi objekat arhitekture te vrste iz austrougarskog perioda i jedini objekat željezničkog saobraćaja na Ilidži.

Objekat je najvjerovatnije izgrađen prema projektu Franca Blažeka, češkog arhitekte koji je radio na Građevinskom odjeljenju Zemaljske vlade u Sarajevu u periodu 1889–1903. godine.

Objekat je služio svojoj namjeni sve do ukidanja uskotračne pruge Sarajevo–Metković–Ploče 26. novembra 1966 kada je preuređena u stambeni prostor. Zgrada je bila građevinski u dobrom stanju sve do 1996. godine kada je usljed požara  potpuno uništena krovna konstrukcija istočnog dijela objekta. Zbog uticaja atmosferilija i neprovedenih radova na sanaciji oštećenog krovišta objekat rapidno propada. Naročito je ugroženo istočno krilo i središnji trakt. Prisutne su i neadekvatne građevinske intervencije od strane sadašnjih korisnika.

2. Opis dobra

Zgrada Stare željezničke stanice na Ilidži sa svojim naglašenim kosim krovovima i bogato obrađenim drvenim strehama, predstavlja tipičan primjer »alpske arhitekture« austrougarskog perioda. Objekat ima arhitektonske oblike karakteristične za većinu objekata ove namjene (stanične zgrade), a susrećemo ih i na stambenim objektima. Osnovna karakteristika »alpskog« stila izgradnje je velika upotreba drveta kako u konstruktivne tako i u dekorativne svrhe. Stil izgradnje primijenjen na ovom objektu »uvezen« je iz zemalja alpskog regiona, a zbog velike sličnosti sa autohtonom arhitekturom, dobro je prihvaćen, naročito u stambenoj arhitekturi i u arhitekturi javnih objekata.

Zgrada željezničke stanice Ilidža je svojom dužom stranom orijentisana u pravcu istok–zapad. Sastoji se od prizemlja i sprata, s tim da se na dijelu istočnog krila nalaze podrumske prostorije i potkrovlje. Vanjske dimenzije objekta iznose cca 30 x 13 m.

Stanična zgrada ima dva krila, istočno i zapadno koji su međusobno povezani komunikacijskim traktom. Ulazni dio se sastojao od vestibila (hola) na čijoj južnoj strani se nalazio glavni ulaz u zgradu, a na sjevernoj izlaz na peron. Na južnoj i sjevernoj strani vestibila su se nalazili natkriveni komunikacijski prostori - verande (trijemovi), koji su bili povezani sa trijemovima na južnoj i zapadnoj strani objekta. U prizemlju zapadnog krila su prvobitno bile smještene dvije čekaonice I, II i III razreda. U prizemlju istočnog krila bile su smještene kancelarijske prostorije, stepenište, sanitarije, a kasnije je na jugoistočnom dijelu dograđen stan za upravnika. Vertikalna komunikacija je ostvarena preko dvokrakog stepeništa. Na spratu je bio prostor predviđen za stanovanje. Nakon ukidanja uskotračne pruge 1966. godine prostor stanične zgrade je pretvoren u stambeni prostor u kojem je bilo više stambenih jedinica.

Zgrada željezničke stanice na Ilidži građena je od tradicionalnih materijala, od drveta i opeke.

Konstruktivne elemente objekta sačinjavaju temelji, zidovi od opeke, međuspratna konstrukcija i krovna konstrukcija.

Konstruktivni zidovi objekta su izrađeni od opeke čija debljina u prizemlju i spratu iznosi 50 cm a u podrumu 70 cm. Unutrašnji pregradni zidovi su izrađeni od opeke debljine cca 35 i 15 cm. Svi zidovi sa unutrašnje i vanjske strane su malterisani i bojeni. Na uglovima svih fasadnih zidova se nalaze dekorativni blokovi širine cca 40 cm.

Debljina međuspratne konstrukcije prizemlja i sprata iznosi cca 30 do 45 cm koja je izrađena od drvenih greda preko kojih je postavljen drveni pod.

Objekat stanične zgrade je pokriven dvovodnim krovovima čiji je pokrov izvorno bio biber crijep a kasnije crijep kanalica. Krovovi su visoki, strmi, izrađeni od masivne drvene krovne konstrukcije sa velikim raskošno izrađenim strehama koje su imale drvene rezbarene ukrase.

Na krovu se nalazi sedam krovnih prozora i pet visokih opekom zidanih dimnjaka.

Na sjevernoj fasadi se nalazi četrnaest prozorskih otvora različitih dimenzija, od čega su tri krovna. Prozori su drveni, izrađeni u šest ili devet polja a na fasadi imaju ukrasne ramove izrađene od fasadne opeke. Na ovoj fasadi su bila postavljena i pet dvokrilnih drvenih vrata koja su imala ustakljena polja i nadsvjetlo. Na južnoj fasadi se nalazi jedanaest prozora različitih dimenzija i šest dvokrilnih drvenih vrata. Na zapadnoj fasadi je pet a na istočnoj šest prozorskih otvora. Na zapadnoj fasadi se nalaze i jedna dvokrilna vrata.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Rješenjem Gradskog zavoda za zaštitu i uređenje spomenika kulture Sarajevo broj AB-821/75 od 29.12.1975. godine, spomenik je stavljen pod zaštitu zajedno sa pripadajućim robnim magacinom i prostorom ulice sa pripadajućom pješačkom stazom.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Tridesetih godina prošlog vijeka na jugoistočnom krilu objekta dozidan je stan za upravnika stanične zgrade.

Šezdesetih godina prošlog vijeka porušen je dio trijema usljed prosijecanja podzemnog pješačkog prolaza na južnoj strani objekta.

Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo je izradio projektnu dokumentaciju konstruktivne sanacije pod nazivom: »Glavni projekat sanacije, rekonstrukcije i restauracije Stare željezničke stanice na Ilidži« u aprilu 2002. godine. Radovi koji se odnose na rekonstrukciju, restauraciju i sanaciju objekta stanične zgrade nisu nikada izvedeni.

5. Sadašnje stanje dobra

Zgrada željezničke stanice na Ilidži je građevinski u lošem stanju. Faktor koji je prvenstveno uticao na oštećenje objekta, posebno krovne konstrukcije i zabatnih zidova u potkrovlju je požar iz 1996. godine u kojem je potpuno izgorjela krovna konstrukcija. Zbog toga je objekat izložen stalnom vlaženju zidova i međuspratnih konstrukcija, tako da je došlo do obrušavanja zabatnih zidova i međuspratnih tavanica, kao i velikih oštećenja na zidovima od opeke i malteru koji usljed vlage otpada sa zidova. Svi drveni ukrasi na fasadi su polomljeni, deformisani ili ih nema. Limeni opšavi i oluci su korodirali i nisu u funkciji. Dijelovi objekta koji se ne koriste su zatrpani obrušenim materijalom i smećem. Usljed devastacije objekta došlo je do oštećenja na vodovodnoj, kanalizacionoj i elektroinstalaciji.

Osim ratnih razaranja objekat je doživio i znatne promjene usljed neprimjerenih građevinskih intervencija, kao što je dogradnja stambenog dijela na južnoj fasadi te demontaža dijela trijema na zapadnoj fasadi radi probijanja podvožnjaka autoputa.

Objekat se danas koristi kao stambeni prostor i to u istočnom i zapadnom krilu, dok je u središnjem dijelu smještena staklorezačka radionica.

Stanična zgrada je nakon ukidanja uskotračne pruge 1966. godine pretrpjela niz konstruktivnih zahvata kako bi se dobilo sedam stambenih jedinica za sedam porodica koliko ih je prije rata živjelo u ovom objektu. Postavljanjem pregradnih zidova za potrebe stambenih jedinica kao i interventnim zahvatima na fasadama narušena je njena autentičnost.

6. Specifični rizici

Zgrada željezničke stanice na Ilidži je građevinski u jako lošem stanju zbog velikih oštećenja nastalih usljed požara 1996. godine. Postoji mogućnost da dođe do samourušavnja istočnog krila zgrade.

III –  ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterije za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (»Službeni glasnik BiH«, br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

B.         Istorijska vrijednost (veza građevine, cjeline ili područja sa istorijskom ličnošću ili značajnim događajem u istoriji)

C.         Umjetnička i estetska vrijednost

iv.         Kompozicija

v.          Vrijednost detalja

F.         Ambijentalna vrijednost

ii.          Značenje u strukturi i slici grada

G.         Izvornost

i.          Materijal i sadržaj

v.          Položaj i smještaj u prostoru

Sastavni dio ove odluke su:

-          kopija katastarskog plana,

-          z.k. izvadak, 

-          fotodokumentacija Komisije,

-          grafički prilozi

Korišćena literatura

2002.    Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo: »Glavni projekat sanacije, rekonstrukcije i restauracije Stare željezničke stanice na Ilidži«, april 2002.          

2006.    Ajdin Fevzija, Historija željeznica Bosne i Hercegovine, Nacionalna univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 2006.