Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 88/07.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 4. do 11. septembra 2006. godine, donijela je

O D L U K U

I

Istorijska građevina – Gradska vijećnica u Sarajevu proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata k.č. broj 225 upisanoj u posjedovni list broj 438, k.o. Sarajevo I (novi premjer), što odgovara k.č. broj 97 upisanoj u z.k. uložak broj XCVIII/19, k.o. Sarajevo (stari premjer), opština Stari grad, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (»Službene novine Federacije BiH«, br. 2/02, 27/02 i 6/04).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, restauraciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, na prostoru definisanom u tački I stav 2. ove odluke, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

• Dozvoljeni su samo konzervatorsko-restauratorski, radovi statičko-konstruktivne sanacije, radovi rekonstrukcije nedostajućih dijelova i radovi na prezentaciji nacionalnog spomenika na osnovu originalne projektne dokumentacije, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine;
• Prije izvođenja bilo kakvih radova na objektu, potrebno je izvršiti tehnički prijem realizovanih radova:
  • stabilizacije konstruktivnog sklopa zidanih konstrukcija,
  • rekonstrukcije krovišta sa izvedbom gromobranske instalacije,
  • sanacije čelične kupole i spuštenog stropa sa obnovom staklenog  pokrova,
  • radovi rekonstrukcije aule.
• Vlada Federacije BiH dužna je da obezbijedi izradu odgovarajuće projektne dokumentacije, na osnovu izvršenih istraživačkih radova, a koja će obuhvatati:
  • konstruktivnu sanaciju i stabilizaciju: podrumskih zidova i stubova; kupola, podne ploče prizemlja, oslonca dekorativnih elemenata na sljemenu krovišta, unutrašnjih stepeništa, vanjskih kamenih stepeništa;
  • restauraciju fasada; 
  • restauraciju unutrašnjih prostora i njihovu adaptaciju javnoj – administrativnoj ili kulturnoj namjeni;
  • restauraciju gipsanih dekoracija i slikanih dekoracija.
• Pri konzervatorsko-restauratorskim radovima na objektu obavezno sačuvati ili vratiti njegov izvorni izgled u pogledu obrade arhitektonskih detalja, boje zidova, tretmana otvora i tretmana fasada;
• Pri konzervatorsko-restauratorskim radovima koristiti izvorne materijale, primjenjivati izvorne metode obrade materijala i vezne elemente, i njihove ugradnje, u što je moguće većoj mjeri. Svi sačuvani fragmenti biće ispitani i ponovno ugrađeni u objekat.
• U neposrednoj kontaktnoj zoni nacionalnog spomenika nije dozvoljeno parkiranje vozila.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za  prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-strani Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Danom donošenja ove odluke, sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (»Službeni glasnik BiH«, broj 33/02, »Službeni glasnik Republike Srpske«, broj 79/02, »Službene novine Federacije BiH«, broj 59/02 i »Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH«, broj 4/03) briše se nacionalni spomenik  upisan pod rednim brojem 510.

X

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u »Službenom glasniku BiH«.

Ovu odluku Komisija  je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 06.1-2-270/05-13

5. septembra 2006. godine

Sarajevo

Predsjedavajuća Komisije

Amra  Hadžimuhamedović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2, stav 1, »nacionalni spomenik« je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (»Službeni glasnik BiH«, broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Vijećnice u Sarajevu na Privremenu listu nacionalnih spomenika pod rednim brojem 510.

U skladu sa odredbama zakona, a na osnovu člana V stava 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je  pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U toku vođenja postupka izvršen je uvid u:

-     podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama i radovima na dobru, itd.,

-     uvid u sadašnje stanje objekta,

-     kopiju katastarskog plana,

-     istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u sklopu ove odluke.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija           

Objekat Vijećnice je izgrađen na prostoru nekadašnjeg Mustaj-pašinog mejdana (trga), na desnoj obali rijeke Miljacke na cca 20 m udaljenosti od Šeherćehajinog mosta, unutar ambijentalne cjeline  Baščaršije(1), u istorijskom jezgru Sarajeva nastalom u osmanskom periodu. Objekat Vijećnice, trougaonog tlocrtnog oblika, sa svih strana je okružen saobraćajnicama: sa jugoistočne strane jednom od glavnih gradskih arterija, Obalom Kulina bana, sa sjeveroistočne Telalima(2), a sa zapadne ulicom Brodac. U situacionom smislu, pozicionirana je na rubu trgovačko-poslovne zone.

O lokalitetu nekadašnjeg Mustaj-pašinog mejdana, zapisano je sljedeće: “Poluotvorena ulica u starom dijelu grada. Počinje od kraja Kočićeve ulice(3) i Šeherije(4) ćuprije pa vodi u pravcu sjeveroistoka do mjesta gdje počinju ulice Nadmlini i Bentbaša.

Sve do početka gradnje današnje zgrade Narodne biblioteke (bivše Vijećnice) 1892. godine u sastav ove saobraćajnice ulazio je i krajnji krak današnje Kočićeve ulice, od Samardžija(5). Oba ta kraka činili su širok prostor, od kojeg je bio prostran naročito onaj na mjestu današnje zgrade Narodne biblioteke. Upravo po tome širokom prostoru, koji se turskom riječju označavao mejdan, što znači otvoren saobraćajni prostor, trg, i nastao je naziv te prvobitne i ove današnje saobraćajnice pod imenom Mustaj-pašin mejdan. Mustaj-paša, za kojeg se veže taj mejdan, je poznata historijska ličnost Mustafa-paša Babić, krupni sarajevski feudalac, kojeg je Omer-paša Latas 1850, prognao u Brusu, gdje je i umro u aprilu 1853.

Neposredna uzročna veza ranijeg i današnjeg naziva trga, odnosno ulice leži u tome, što je Mustaj-paša Babić stanovao u svom konaku, onoj današnjoj zgradi vrijedne bosanske arhitekture istočno od Narodne biblioteke...”.

Izgradnjom zgrade Vijećnice 1892-1896. dotadašnji Mustaj-pašin mejdan mijenja oblik, te zapadna dionica postaje samostalna ulica pod imenom Mustaj-pašina ulica, a ona istočna, koja je istovjetna sa današnjom ulicom koju promatramo zadržala je staro ime Mustaj-pašin mejdan i nosi ga do danas bez izmjene(6).

Vijećnica je izgrađena na prostoru na kojem su se nalazila dva hana i jedna privatna kuća. Hanovi su porušeni, a vlasnik privatne kuće je zahtijevao da za kesu dukata kuća bude prebačena, ćerpič po ćerpič, na drugu obalu Miljacke, nasuprot Vijećnice, što je i urađeno, a kuća i danas postoji poznata pod nazivom Inat kuća.

Istorijski podaci

Kao rezultat velike upravne reforme u Turskoj, Sarajevo, koje je krajem 19. vijeka bilo pod turskom upravom, je 1866. dobilo svoje prvo opštinsko poglavarstvo – Belediju i Vijeće gradske uprave. Uspostavljanjem austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini, 1789. godine osnovano je Gradsko poglavarstvo(7). 

Sa dolaskom austrougarske vlasti u Bosni i Hercegovini, 1878. godine, u Sarajevu se ukazala potreba za izgradnjom objekta koji bi poslužio za potrebe Magistrata(8) i Gradskog poglavarstva, odnosno koji bi imao namjenu Gradske vijećnice. Gradonačelnik Sarajeva Mustajbeg Fadilpašić(9) 1881. je, takođe, predložio Gradskom poglavarstvu izgradnju Gradske vijećnice. Prije izgradnje današnje Vijećnice, Gradsko poglavarstvo je bilo smješteno u Dženetića kući na Bistriku(10).

Tek početkom devedesetih godina 19. vijeka, austrougarske vlasti vrše odabir pogodne lokacije za gradsku vijećnicu na mjestu tadašnjeg Mustajpašinog mejdana: lokaciju trougaone osnove, na desnoj obali rijeke Miljacke, uz sami Apelov kej, te u periodu 1892-1895, podižu objekat Gradske vijećnice.

Iako se izgradnja gradske vijećnice zagovarala i planirala još 1880. godine, tek krajem 1890., izrada idejnog projekta je povjerena Karlu Paržiku(11), arhitekti angažovanom pri Zemaljskoj vladi Bosne i Hercegovine, koji 1891. godine izrađuje idejni projekat gradske vijećnice. Odbijajući da izvrši izmjene u svom projektu, prema primjedbama koje je na njegov projekat uputio ministar finansija Austrije i Ugarske, baron Benjamin Kallay, koji je projekat dobio na uvid i davanje odobrenja, Paržik odustaje od svog daljeg angažmana na projektu gradske vijećnice.

U svom naučnom radu(12), arhitekta Branka Dimitrijević, o razlozima neslaganja i razmimoilaženja između Paržika i Kallaya, te o elementima stilskog oblikovanja Vijećnice, kao i građevinama koje su inspirisale arhitekte sarajevske Vijećnice, te određenim implikacijama prisutnim prilikom odabira primijenjenog stila i simbolike političkih ideja, piše:

“Zanimljivo je potražiti odgovor zašto je do ovog neslaganja došlo, a odgovor nalazimo djelimično u analizi razlika između Pařikovog i realizovanog projekta.

Trougaona tlocrtna kontura, sa centralnim šestougaonim holom i središnjim rizalitima na južnoj i sjeveroistočnoj fasadi, zadržana je i u realizovanom rješenju. Razlike se pojavljuju u obliku osnove ugaonih kula, u postavci centralnog rizalita i na sjeverozapadnoj fasadi, te u spratnosti – Pařikov projekat predviđao je suteren, prizemlje, mezanin i jedan sprat, a izveden je objekat sa suterenom, prizemljem, mezaninom i dva sprata.

Dakle, tlocrtno rješenje nije bilo sporno nego su to bili spratnost i stilsko oblikovanje. Definisanju Pařikovog stilskog opredjeljenja opet nam pomaže Hansen(13). Hansenov nerealizovani projekat za parlament u Kopenhagenu (1885) ponudio je kombinaciju vizantijskih i islamskih elemenata na fasadi, sa akcentom na “vizantijskom”, a poslužio je Pařiku kao izvor motiva u oblikovanju fasade za Vijećnicu. Forme prozora prvog sprata na Hansenovom nacrtu i Pařikovom nacrtu su gotovo identične. Horizontalna polihromija prisutna je u rješenjima oba projektanta. Ritam prozorskih osovina na fasadama oba projekta je vrlo zgusnut. Kružne kule su elementi koje oba autora koriste. Na oba nacrta prisutna je široka zidna ploha ispod gustog ritma konzola krovnog vijenca, što je viđeno već i na Hansenovom Muzeju oružja.

Izvedbeni projekat pokazuje, međutim, dominantan uticaj islamske umjetnosti iz Egipta i Španije. Razlog za ovakvo stilsko opredjeljenje tumači Johann Kellner: ”...Posebnu pažnju vlada je poklanjala održavanju i oživljavanju arapskog stila. U tom stilu izgrađenu su, prije svega, Šerijatska škola i Vijećnica u Sarajevu... Za detalje ove vanredno lijepe zgrade (Vijećnice) uzete su kao osnova detaljne studije pokojnog arhitekta Alexandra Witteka, koje je radio prema džamiji sultana Hasana u Kairu i prema grobnoj džamiji sultana Kait-Beja iz XV stoljeća u Kairu.” (14)  

Arhitekt Ćiril Iveković(15) razradio je detaljne nacrte za Vijećnicu unoseći navedene izmjene u dijelovima dispozicije i oblikovanju fasada prema Wittekovim detaljima, jer je Wittek u međuvremenu obolio i umro u maju 1894. godine.

Sa grobne džamije sultana Kait-Beja u Kairu preuzeti su detalji za oblikovanje prozora sa prelomljenim nadvojem od stalaktita na južnoj fasadi Vijećnice, detalj nazupčanog krovnog vijenca, detalj dekorativne dvostruke trake sa krugovima, detalj transparentne ograde sa šerefeta minareta, horizontalna polihromija, itd., a sa džamije sultana Hasana u Kairu primijenjeni su detalji stalaktita u krovnom vijencu, detalj ugaonog polustupa sa kosim žlijebovima, detalj plitkog dekorativnog kružnog motiva (na česmi Vijećnice) i neki drugi dekorativni motivi.

Međutim, oblikovanje kapitela stupova i lukova u holu predstavlja varijaciju na temu Alhambre.

Veću spratnost izvedenog objekta moguće je pripisati težnji ka monumentalnijem izrazu od Pařikovog projekta, ali ako se pogleda fotografija iz tog vremena, uočava se grub odnos mjerila Vijećnice spram mjerila susjednog čaršijskog tkiva – da li  u tome treba tražiti simboliku političke vlasti, ili je već regulacijom obala Miljacke i podizanjem nivoa ulice u odnosu na postojeći nivo Baščaršije fizički naznačena ideja buduće izgradnje višespratnih objekata duž Obale. Nizvodno, takva izgradnja se već dogodila prije izgradnje Vijećnice. Vjerovatno su reakcije i kritike, poput komentara arhitekte Josipa Pospišila o lošem situiranju(16) Vijećnice u zoni Baščaršije(17), i zalaganje za očuvanje Baščaršije , koje je bilo izraženo u sarajevskim arhitektonskim krugovima početkom ovog stoljeća, doprinijeli da ovaj dio Obale zadrži isti izgled do međuratnog perioda.

Dakle, o “izboru stila” za pojedine građevine u Bosni i Hercegovini nisu odlučivali samo estetski i teoretski stavovi projektanata nego su na to uticala i odobrenja (ili neodobrenja) Zajedničkog ministarstva finansija kojem su svi idejni projekti dostavljani na uvid i saglasnost. Zbog toga se pojava uticaja maurske i egipatske arhitekture u Bosni i Hercegovini može posmatrati ne samo kao paralelna pojava u odnosu na istovjetne uticaje u bečkoj istoricističkoj arhitekturi u XIX stoljeću, nego i kao odraz uticaja nove uprave koja je izborom određenog stila nastojala simbolizirati izvjesne političke ideje (o pretpostavljanom oživljavanju i kontinuitetu kulture dijela domaćeg stanovništva?).

Ovakva “čitanja” određenih značenja u izboru stila prisutna su u istoricističkoj arhitekturi XIX stoljeća. Začetak mogućnosti ovakvih tumačenja nalazi se u simboličkoj ideji koja je pripisivana pojedinim istorijskim stilovima u periodu istoricizma, kada je izbor stila za pojedine građevine bio rezultat usklađivanja simboličnog značenja stila i namjene objekta (npr. neorenesansa kao simbol prosvjete i humanizma na školskim zgradama, neogotika na evropskim vijećnicama kao symbol tradicija evropskog građanskog društva, neoklasicizam na parlamentima kao symbol grčke demokratije, itd.).

Ako je Pařik svojim projektom za Vijećnicu, u kojem prevladavaju vizantijski uticaji, asocirao na ideje svoga profesora Hansena, Kállayevo “čitanje” simbolike stila moglo je imati nepoželjne asocijacije na arhitekturu susjedne Srbije koju je upoznao prilikom svog konzulskog mandata u Beogradu u periodu 1868-1875(18)  kada je proputovao kroz cijelu Srbiju i nakon toga napisao “Istoriju Srba”. S obzirom na antagonističke odnose Srbije i Austro-Ugarske, ovo je mogao biti razlog njegovog insistiranja na drugom stilu za zgradu Vijećnice u Sarajevu.

Cjelokupan posao izgradnje objekta, koji su, kopanjem temelja i postavljanjem kamena temeljca,  započeli 1892., preuzima arhitekt Ćiril Iveković, 1893. godine, kao i kreacije izvedbenih nacrta i završava cjelokupan posao krajem 1895. Već u jesen 1894. godine u istočni dio zgrade useljava Okružni sud, u zapadni Gradsko poglavarstvo, a u podrumski prostor smještaju se razna društva. Svečano otvorenje Vijećnice obavio je baron Ivan Apel 20. aprila 1896. godine.

U njoj je, 1908. godine, svečano postavljena bista cara Franje Josipa, djelo Frangeša Mihanovića, u godini aneksije kada je Bosna i Hercegovina postala ravnopravnim članom austrougarske monarhije.

Produženje tramvajske linije obalom do nove zgrade Vijećnice bilo je uslovljeno dovršenjem keja(19) i 1897. godine ova linija je produžena do Šeherćehajine ćuprije(20).   

U svojoj 110-godišnjoj istoriji, objekat je mijenjao svoje namjene: počev od dana svečanog otvorenja, 20. aprila 1896. godine, korišten je kao Gradska vijećnica, zatim kao Gradska sudnica, a u periodu 1910-1911., bio je sjedište Bosanskog parlamenta (Sabora). Prema nekim podacima bio je i privremeno i kratkotrajno sjedište Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, a od 1948. do 1992. u njemu je bila smještena Narodna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine.

Objekat Vijećnice je pogođen mnoštvom teških i zapaljivih projektila u noći 25/26. avgusta 1992. godine, spaljen i usljed gorenja porušen, nastale su neprocjenjive štete na fizičkoj strukturi objekta i samom knjižnom fondu.

Posebno, sa aspekta kulturno-istorijskog značaja, bilo je zanimljivo Odjeljenje za rijetke knjige i rukopise, koje je prikupljalo građu najviše spomeničke kategorije: inkunabule, stare rukopisne knjige pisane bosanskom ćirilicom zbirku orijentalnih rukopisa sa oko 400 kodeksa i 700 pojedinačnih dokumenata, rukopise domaćih autora na orijentalnim jezicima, izdanje stranih štamparija…Tu se čuvao bogato ukrašen rukopis Kur'ana, te štampane knjige, Četverojevanđelje iz Mrkšine crkve (1562. god.) i Cvjetni triod iz Skadra ( 1563. god.), više knjiga iz štamparije Božidara Vukovića u Mlecima (16. vijek) i mnogi drugi dragocjeni eksponati. Odjeljenje je posjedovalo i cijele zbirke dokumenata: fermana, berata i brojne druge raritetne građe; više od 7000 rukopisa rijetkih knjiga i 3000 rariteta. Štete koje su nastupile na fondu ovog odjeljenja su neprocjenjive.

U plamenu su nestali notni zapisi muzičke zbirke i grafička zbirka, u sklopu koje je čuvana velika kolekcija starih razglednica, fotografija i portreta. Sačuvana je samo kartografska zbirka, ali je i ona pretrpjela znatna oštećenja. U velikoj mjeri stradale su i biblioteke nacionalnih kulturno-prosvjetnih društava »Prosvjete«, »Napretka« i »Gajreta« , koje su se od 1949. godine nalazile u sastavu ove biblioteke. Izgubljen je i najveći dio fonda naučnih radova, magistarskih i doktorskih disertacija, kao i fond stranih publikacija, strane periodike, i drugi fondovi koji su služili za obavljanje univerzitetske nastave i naučnih istraživanja.

Vijećnica kao Nacionalna i univerzitetska biblioteka imala je značaj za cjelokupnu regiju.

Razaranjem knjižnog i naučnog fonda su ugašene i funkcije Vijećnice kao objekta centralne naučne biblioteke BiH.

Radovi I faze konstruktivne sanacije Vijećnice koje je finansirala Republika Austrija izvedeni su 1996-97. godine a radovi II faze konstruktivne obnove, finansirani sredstvima Evropske komisije (rekonstrukcija horizontalnih elemenata strukture i rekonstrukcija aule sa lukovima i stubovima) izvedeni su 2000-2004. godine, te doveli objekat u stanje konstruktivne stabilizacije.

2. Opis dobra

Dispozicija

Osnova objekta je gotovo pravilni jednakostranični trougao, sa dužinom južne i sjeveroistočne fasade 56 m, a sjeverozapadne 52 m.

Objekat ima suteren, prizemlje, mezanin i dva sprata. U uglovima trougla su ugaone kule oblika prizme (tlocrtne dimenzije istaka kula prema vani / širina x dubina / su, respektivno: na istočnom uglu 7,20 x 2,24 m; na sjeverozapadnom uglu 7,50 x 3,50 m; na jugozapadnom uglu 7,20 x 2,24 m).

Na svim stranama objekta su rizaliti u centralnom dijelu (tlocrtne dimenzije rizalitnih istaka / širina x dubina / su, respektivno: na južnoj, ulaznoj fasadi 24,50 x 5,10 m; na sjeveroistočnoj fasadi 26,00 x 3,30 m; na zapadnoj fasadi 9,60 x 2,20 m), od kojih je onaj na južnoj, glavnoj fasadi objekta, naročito naglašen.

Čini ga prilazno trokrako stepenište (glavni stepenišni krak ima širinu kao i rizalit na ulaznoj fasadi = 24,50 m, a preko dva bočna stepenišna kraka pristupa se trijemu) sa trijemom pod arkadama, iznad kojeg je, na spratu superponirana lođa.

Iz trijema nad kojim su kupole, ulazi se u prostor vestibula, dimenzija 8,85 x 8,64 m, sa devet potkupolnih polja, visine dvije etaže. Mjesta oslonaca kupola na zidovima izvedeni su sa ojačanjima pilastrima, a u centralnom prostoru vestibula kupole se oslanjaju na ukupno četiri (2 x 2)(21) kamena stupa (poprečni presjek stupova je cca 40 cm). Iz ovog prostora se ulazi u centralni, prostrani šestougaoni hol (dužina unutrašnje stranice pravilnoga šestougaonika iznosi 12,59 m; a rastojanje dviju nasuprotnih paralelnih stranica šestougaonika iznosi cca 21,30 m) koji je konstruktivno razvijen iz trougaone osnove. Ovo je najvredniji prostor u objektu koji ima visinu objekta i nadsveden zastakljenom kupolom. Iz hola se trokrakim stepeništem (širina stepenišnog kraka iznosi cca 2,60 m, dužina 8,94 m, a dimenzije stepenišnog podesta su 2,92 x 8,40 m) uspinje na galeriju (galerija u vidu šestougaonog prstena sa svih 6 strana okružuje hol; širina galerije iznosi cca 3,20 m) koju nose kolonade stubova i stupova sa dekorativno izvedenim kapitelima i lukovima. Sa galerije se ulazi u glavne reprezentativne prostore Vijećnice, veliku salu (širine x dužina/ 9,00 x 23,30 m), dvije manje (širine x dužina/ 6,00 x 14,15 m), te nasuprot njima, u manju dvoranu za sjednice (širine x dužina/ 9,15 x 16,50 m). Sve sale imaju visinu dvije etaže, a ostali prostori su razvijeni kroz četiri etaže iznad suterena.

Svakako najimpresivniji utisak ostavlja glavna fasada sa prilaznim stepeništem i bočno postavljenim česmama-fontanama, s ulaznim trijemom, nasvođenim kupolama iznad kojeg je reprezentativna lođa. Najljepši dio arhitekture, slikane i plastične dekoracije objekta povezuje centralni šestougaoni hol, s prizemnim trijemom, trokrakim stepeništem, galerijom na spratu i podkupolnim dijelovima. Konstruktivno i dekorativno rješenje hola na posjetioca Vijećnice, ostavlja utisak “lakoće” i u izrazitoj je suprotnosti sa perimetralnim veoma masivnim zidovima od opeke.

Konstrukcija

Izvorni objekat Vijećnice projektovan je i izveden u masivnom konstruktivnom sistemu, uz korišćenje tradicionalnih materijala:

Prema analizama petrografskog materijala, korišćeno je obilje raznovrsnog kamena, naročito u konstrukciji aule:

• Za stupove prizemlja upotrijebljen je granit iz Travnika, 
• stupovi galerije 1. sprata izvedeni su od ružičastog bavenskog granita (Rosa Baveno, Italija),
• baze stupova od sarajevske Hreše,
• kapiteli stupova od krečnjaka Visočani (kamenolom kraj Dubrovnika), ili od kamena sa Korčule;
• opeke (tzv. “austrijskog formata”: 6 x 14 x 29 cm, proizvedene u tadašnjoj sarajevskoj Braunovoj ciglani
• drveta, 
• čeličnih nosača. Od istih je izvedena i čelična kupola iznad aule;
• Ispunu, osvjetljenje i dekoraciju kupole čini stakleni pokrov i spušteni strop;  

Suterenska etaža izvedena je na kamenim temeljima sa vanjskom oblogom parapeta od kamena.

Stropna konstrukcija iznad suterena izvedena je od opečnih svodova. Na ostalim etažama, kod međuspratnih konstrukcija većih raspona, u zavisnosti od projektom predviđene namjene prostorije, primijenjena je ili tzv. Henebik(22) konstrukcija ili kombinacija primarne konstrukcije od NP I nosača(23) i sekundarne od drvenog grednika. Na manjim rasponima primijenjene su međuspratne konstrukcije izvedene od drvenog grednika. Svi nadvoji su premošćeni čeličnim nosačima. Zidovi svih etaža osim suterena izvedeni su od opeke u debljinama 75, 60 i 45 cm.

Stropne konstrukcije u obodnim traktovima aule, te u vestibulu centralne ulazne partije izvedene su sa opečnim kupolama i kamenim lukovima oslonjenim na kamene stubove i zidove.

Konstrukcija aule izvedena je od kamenih stubova i kamenih nosivih lukova (u prizemlju), odnosno opečnih lukova (na galeriji spratne etaže), sa opečnim kupolama kroz dvije etaže koje povezuje monumentalno kameno stepenište.

Plastika i slikana dekoracija; o stilskim karakteristikama i značaju Vijećnice

Reprezentativnosti objekta u velikoj mjeri doprinose i daju obol stilske odlike plastične i slikane dekoracije. Skulpturalno – slikani elementi enterijera i eksterijera, kao i zidne dekoracije, riješeni su u duhu istoricizma, odnosno u pseudomaurskom maniru i predstavljaju vrhunske realizacije pomenutog izraza u Bosni i Hercegovini.

Način dekorisanja fasade objekta ispoljava stilske elemente preuzete iz mamelučkog perioda u Kairu (1250-1517). Ovi elementi su prisutni u stilizaciji potkovičastih lukova, tranzena, na tordiranim polustupovima ugaonih tornjeva, na završnom krovnom vijencu i drugdje. Iz epohe Fatimida, sa prostora Magreba, preuzeti su neki elementi umjetničkog oblikovanja plastike i slikane dekoracije. Prije svega, to je polihromija fasade sa alterniranim prugama crveno-žute boje, zatim upotreba stalaktitne plastike, ornamentiranje reljefnom keramikom i slično.

Djelimično su iz fatimidskog perioda preuzeta rješenja balkona, način upotrebe raznobojnih vitraža kao i način oslikavanja ravnih tavanica. Po uzoru na hispano-arapski mudehar stil bio je izveden plastični i bojeni dekor u enterijeru, sa najraskošnijim partijama u potkupolnim dijelovima hola, gdje se nalaze stalaktitne i površine u vidu “saće”, i bile su ukrašene polihromnom ornamentikom i pozlatom. Refleksije ovog stila prisutne su i na vanjskoj fasadi.

Maštovita arabeskna i maureskna ornamentika bila je naslikana je na kupolastim svodovima i na arkadnim lukovima u hodnicima prvog kata, na stropovima lođe na spratu, na zidnim površinama iznad podesta glavnog stepeništa, te na ravnim tavanicama reprezentativnih dvorana Vijećnice. Ispod ostakljenog svoda kupole, iznad centralnog hola, bio je izveden vitraž od arabesknih zvjezdolikih motiva, povezanih u takozvanu beskonačnu ornamentiku, karakterističnu za široke prostore islamske umjetnosti. Iznad podesta glavnog stepeništa smješten je drugi vitraž od raznobojnog stakla intenzivnog kolorita, geometrijskih formi arabesknih motiva, koji ispunjavaju biforu i rozetu iznad njega.

Vijećnica je najreprezentativniji objekat izgrađen u pseudomaurskom maniru, u epohi istoricističke arhitekture 19. vijeka, podignut u vrijeme austro-ugarske uprave Bosnom i Hercegovinom (1878-1914).

O eklekticizmu, pseudomaurskom slogu, te uspostavljanju novog dijaloga sa autohtonom graditeljskom baštinom, kao i ulozi i doprinosu arhitekta Karla Paržika u tom procesu, Nedžad Kurto piše: “Eklektički metod formiranja arhitektonskog izraza dao je u Bosni interpretaciju potpuno nove teme. To je tzv. »orijentalni slog«, »maurska arhitektura« ili »pseudoorijentalni izraz«, što je u suštini eklektički metod usmjeren ka generaliziranom izrazu orijentalne graditeljske baštine.

Dekorativno-plastični elementi koji su tvorili tzv. »pseudomaurički slog« za sve vrijeme njegova trajanja preuzimani su ponajviše prema afinitetu arhitekte i to iz različitih faza razvoja islamske umjetnosti i njenih regionalnih škola. Kako je evropski školovanim arhitektima bila najbolje poznata sjeveroafrička i španska maurska arhitektura, to su njeni elementi bili i najviše zastupljeni. Međutim, gotovo od samog početka, osobito u artikulaciji arhitektonske cjeline mogu se uočiti prostorne karakteristike koje su tipične za osmanskotursku regionalnu školu, a koje će u kasnijim razvojnim fazama i oblicima ovog stilskog izraza dati arhitekturi preciznija regionalna obilježja. Kroz primjenu slobodno odabranih elemenata islamske arhitekture kojima se želio formulirati arhitektonski jezik podneblja, došlo se, sve većom selekcijom, koja je opet rezultat uočavanja hronološko-stilskih regionalnih osobenosti do takvih rješenja koja se nedvojbeno oslanjaju na koncept zatečene arhitekture.

I Paržik je jedan od mnogih bosanskohercegovačkih arhitekata kojemu je islamska umjetnost u cjelini izgledala sasvim prikladnom da se eklektičkim metodom ostvari novi stilski izraz. Međutim, za razliku od većine drugih arhitekata kod kojih se taj odnos uspostavljao uglavnom kroz odabir elemenata za stvaranje prikladnog arhitektonskog plašta, Paržik dublje ponire u prostome kvalitete regionalne, tj. osmansko-turske arhitekture. Na taj način on stvara sasvim ličan i osoben odnos prema interpretiranoj umjetničkoj temi, tako da je taj istoricizam (i romantizam) utemeljen na dobrom poznavanju suštinskih, a ne formalnih odlika umjetničke i stilske pojave na koju se odnosi.

Godine 1891. Paržik radi i drugi značajniji projekt u pseudomaurskom stilu - objekt Vijećnice u Sarajevu koji svojevremeno nije prihvaćen, "već na istom mjestu po Vitekovom i Ivekovićevom projektu 1896. nastaje današnja zgrada u istom stilu i sličnih gabarita. Na ovom projektu Paržik daje osnovu u obliku istostraničnog trokuta na čijim se krajevima nalaze kružni tornjevi pokriveni lukovičastim kupolama. Pojava ovakvog tlocrtnog oblika sigurno je uvjetovana samim oblikom parcele (nastale nakon požara), ali vjerovatno i zbog toga što je arhitekt želio da i ovom projektu osigura izgled monumentalne potkupolne centralne građevine, piramidalno graduiranih volumena i prostora, za što je istostranični trokut bio sasvim idealna figura koja direktno ne vodi u imitaciju već postojećih oblika. Tako je dobijen tip svjetovnog hrama koji je prostorno sasvim čitljiv lokalnom stanovništvu kome je pojam hrama, odnosno sakralnog objekta, identičan sa slikom centralnoprostorne potkupolne građevine.  ....“ (24)

Za razliku od većine objekata u Bosni i Hercegovini izvedenih u pseudomaurskom maniru, a koje karakteriše dekorativna fasada, sarajevska Vijećnica je svakako uspješan primjer sublimacije ovog stila u dekorativnom, ali i u prostornom i konstruktivnom rješenju.

Najznačajnije kulturno-istorijske vrijednosti Vijećnice mogu se okarakterisati na sljedeći način:

-     Jedna je od prvih zgrada koja potvrđuje značaj Sarajeva kao administrativno-upravnog centra Bosne i Hercegovine, te značaj same države Bosne i Hercegovine u sklopu austrougarskog carstva u periodu od 1878-1914. godine;

-     Vijećnica predstavlja najvredniji reprezent pseudomaurskog manira na ovim prostorima i nastala je kao rezultat traganja za autohtonim arhitektonskim stilom na tlu Bosne i Hercegovine;

-     Jedan od dva najveća objekta austrougarskog perioda u Sarajevu (pored zgrade Zemaljske vlade). Odlikuje je reprezentativnost i bogatstvo umjetničke obrade fasade i unutrašnje aule, te prostorni i likovni doživljaj enterijera; 

-     Vijećnica je od svog postanka bila memorija mjesta. Njen izgled i neposredno okruženje bili su prikladan okvir da se slikama i fotografijama obilježi ljepota i najznačajniji trenuci u razvoju grada;

-     Simbolički značaj Vijećnice izrastao je nakon razaranja kao pokušaja uništenja kulturnog identiteta države i naroda, a njena obnova je simbol otpora silama destrukcije.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Objekat Vijećnice u Sarajevu je pravno zaštićen Rješenjem Gradskog zavoda za zaštitu spomenika kulture Sarajevo (Sadašnji Kantonalni zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog nasljeđa), pod brojem: 89/67 od 13.3.1968. godine.

Regulacioni plan sanacije, konzervacije, restauracije i revitalizacije sarajevske čaršije iz 1975. godine, u karti stepena arhitektonske intervencije, Vijećnica pripada grupi objekata koji se zadržavaju u zatečenom stanju ili se djelomično restauriraju i konzerviraju. (25)  

Prostornim planom Bosne i Hercegovine iz 1980. godine, Vijećnica je bila valorizovana kao spomenik I kategorije.

Objekat Vijećnice se nalazi na Preliminarnoj listi Nacionalnih spomenika pod brojem 510, pod imenom Vijećnica u Sarajevu (»Službeni glasnik Bosne i Hercegovine« 11/02), te se u skladu sa Odlukom komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH (»Sl. glasnik BiH«, br. 33/02) tretira nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. 

4. Istraživački radovi, sanacioni i konzervatorsko-restauratorski radovi

             Opis devastacija fizičkih struktura Vijećnice, prouzrokovanih požarom iz 25/26. avgusta 1992. godine

-     uništenje krovišta i međuspratne drvene konstrukcije (stropna konstrukcija je bila očuvana jedino iznad suterena, ali je bila potpuno zatrpana šutom),

-     teško oštećenje i deformacije čeličnorešetkaste konstrukcije kupole iznad centralnog prostora aule,

-     oštećenje nosivih zidova u višim nivoima unutar objekta,

-     u potpunosti uništeno reprezentativno trokrako stepenište u holu sa kamenom ogradom (isto vrijedi i za ostala stepeništa),

-     uništenje svih vertikalnih instalacija, lift-okna, dimnjačkih i ventilacionih

-     kanala,

-     uništenje svih pregradnih zidova,

-     uništenje svih stolarskih pozicija unutrašnjih i vanjskih (prozori i vrata), koji su bili izvedeni od kvalitetne hrastove građe,

-     devastaciju šestougaonog jezgra (u prizemlju hola su potpuno nestala četiri stupa, a ostali veoma oštećeni),

-     u potpunosti uništena umjetnički najznačajnija dekoracija-slikana ornamentika, koja je bila na tavanicama reprezentativnih dvorana u enterijeru,

-     dva vitraža u Vijećnici su uništena (bojeno staklo u jednom od njih je očuvano u tragovima),

-     gipsana dekoracija je najvećim dijelom uništena.

Ukoliko se uporede sa navedenim uništenim i teško oštećenim elementima, fasadna platna mogu se okarakterisati kao očuvana (sa očuvanim elementima plastike izvedenim u kamenu, opeci, terakoti, štuku i fajansu). Ipak, fasadni malter sa završnim, u boji alterniranim trakama, kao i dijelovi plastike obrušeni su u velikom  procentu.

Slikarske dekoracije očuvane su samo u fragmentima u malim kupolama i na lukovima. Takođe su mjestimično očuvani elementi plastične dekoracije u enterijeru.

Četiri ratne zime doprinijele su daljem razaranju opečnih zidova tavana, aule, čelične konstrukcije kupole, a posebno zidova prizemlja, koji su konstantno crpili vodu iz ogromne količine ruševnog i raspadnutog materijala koji se nalazio na konstrukciji prizemlja (prosječne visine naslaga od 1,00 do 1,50 m).

Opis izvršenih istraživačkih radova

U periodu 1995-2006. izvedeni su brojni istražni radovi na objektu koji su trebali dati odgovore o stanju konstrukcije objekta Vijećnice nakon požara i uništenja. Dobijeni su rezultati o stanju opečnih zidova i konstrukcija, o stanju čelične konstrukcije, kompletni rezultati istraživanja kamenih struktura aule sa determinacijom kvaliteta izvedenih radova sa prijedlogom tehničkih parametara za obnovu. Svi dobijeni rezultati su korišćeni pri izradi projekata obnove I i II faze.

Zavod za izgradnju Sarajeva (današnji Zavod za izgradnju kantona Sarajevo), prije 1992., je radio na pripremama za obnovu kupole i krova Vijećnice. Isti Zavod je, od kraja 1995., pratio stanje Vijećnice. U Sarajevu je 1996. je bilo organizovano Savjetovanje o obnovi Gradske vijećnice(26).

Istražni radovi:

U periodu 1995-1998. izvedeni su brojni istražni radovi na objektu koji su trebali dati odgovore o stanju konstrukcije Nacionalne biblioteke nakon požara i uništenja (dobijeni su rezultati o stanju opečnih zidova i konstrukcija, o stanju čelične konstrukcije, kompletni rezultati istraživanja kamenih struktura aule sa determinacijom kvaliteta izvedenih radova sa prijedlogom tehničkih parametara za obnovu). Svi dobijeni rezultati su korišćeni pri izradi projekata obnove I i II faze.

-     Godine 1995. firma Ser.CO.TEC iz Trsta – Italija,  izvršila je “Dijagnozu i prijedlog sanacije Vijećnice” u saradnji sa Institutom za materijale i konstrukcije Građevinskog fakulteta u Sarajevu, sa Institutom za građevinarstvo iz Trsta i “Energoinvest”-om Sarajevo.

Investitor: Kanton Sarajevo - Zavod za izgradnju Kantona Sarajevo

-     “Elaborat o pregledu i rezultatima stanja čelične konstrukcije Vijećnice” izradio je Institut za materijale i konstrukcije Građevinskog fakulteta u Sarajevu, maj 1997. godine.

Investitor: Kanton Sarajevo - Zavod za izgradnju Kantona Sarajevo

-     “Izvještaj o realizaciji programa istraživanja u cilju rekonstrukcije objekta Vijećnice” izradio je Zavod za geotehniku i fundiranje Građevinskog fakulteta u Sarajevu, mart 1998. godine

Investitor: EUROPEAN COMMISSION PSU Sarajevo

-     Zavod za geotehniku i fundiranje Građevinskog fakulteta iz Sarajeva u martu 1999. izradio je Preliminarni izvještaj o rezultatima ispitivanja zidova od opeke i izveo je niz »usmjerenih« ispitivanja; opeke, zidova, maltera i kamena. U okviru tih ispitivanja izvršene su hemijske analize i određivanje fizičko-mehaničkih osobina opeke i maltera.(27)    

-     »Objekat Vijećnica Sarajevo - Restauracija slikarske dekoracije i dekorativne plastike« - Izradio Esad Vesković, mart, 2003. godina

-     Investitor: EUROPEAN COMMISSION PSU Sarajevo

-     »Izvještaj o geotehničkim istraživanjima objekta Vijećnice u Sarajevu« - izradio Winer Project d.o.o., februar 2006. godine

Investitor: Kanton Sarajevo - Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog nasljeđa Sarajevo

Zavod za planiranje razvoja kantona Sarajevo, je poslove na izradi projektne dokumentacije za obnovu Vijećnice povjerio firmi D.D. DOM – Studije, projektiranje, inženjering, koja je izradila 1996-1997. projekte I faze (Obnova krovne konstrukcije i kupole objekta), a u periodu 1999-2000. projekte II A faze (Učvršćenje međuspratne konstrukcije objekta), te u periodu 2003. projekat II B faze (obnova središnjeg hola). Vodeći projektant je bio arhitekta Ferhad Mulabegović.

Opis izvršenih sanacionih radova i planiranih konzervatorsko-restauratorskih radova

Prva faza obnove 1996-1997.

Godine 1996. stekli su se uslovi za najnužnije početne radove koji su trebali spasiti strukturu objekta koja je opstala.

Godine 1996. Austrijska Vlada donirala je 750 000,00 eura za početne radove na obnovi Gradske Vijećnice (Nacionalne biblioteke) u Sarajevu. Novac je trebao biti realizovan za najnužnije radove koji su trebali spasiti strukturu koja je opstala. Pored ratnih razaranja Vijećnica je permanentno i dalje propadala jer su četiri ratne zime doprinijele daljem razaranju opečnih zidova tavana, aule, čelične konstrukcije kupole a posebno zidova prizemlja koji su konstantno crpili vodu iz ogromne količine šuta i raspadnutog materijala koji se nalazio na konstrukciji prizemlja (prosječno visine 1,00 - 1,50 m).

Do tada su bila sprovedena samo prethodna istraživanja stanja konstrukcije, koje je izvela firma Ser.Co.Tec. iz Trsta i koja su uključila samo dio istraživanja na dostupnim konstrukcijama.

Nakon analiza izvorne konstrukcije objekta (nosivi opečni zidovi i čelični nosači kao konstrukcija koja je savladavala sve bitne raspone, te čelična konstrukcije kupole i spuštenog stropa kao ukupni koncept izgradnje objekta), odlučeno je da se koristi isti konstruktivni sistem u procesu obnove te da definisana rješenja zadovolje primarni zadatak spasavanja objekta. 

Radovi su podijeljeni u faze:

A - stabilizacija konstruktivnog sklopa zidanih konstrukcija,

B - rekonstrukcija krovišta sa izvedbom gromobranske instalacije,

C - sanacija čelične kupole i spuštenog stropa sa obnovom staklenog pokrova,

D - prihvatanje teško oštećene konstrukcije aule teškom nosivom skelom.

A - Na nivou stropnih drvenih konstrukcija izvedeni su čelični nosači na razmaku 3.50-3.80 m povezani čeličnim dijagonalama, stvarajući horizontalne šajbe koje su u ovoj fazi trebale stvoriti uslove za sanaciju tavanskih zidova i rekonstrukciju krovišta.

B - Prema raspoloživoj arhitektonskoj dokumentaciji projektovana su i izvedena sva drvena krovišta sa gromobranskom instalacijom. Najveći dio opečnih konstrukcija tavana je obnovljen kao i dio izvornih dimnjaka. Obnovljen je izvorni sistem odvodnje oborinskih voda, putem otvorenih krovnih kanala koji su prihvaćeni u tri postojeće vertikale.

C - Elaborat o pregledu i rezultatima stanja čelične konstrukcije Vijećnice   konstatovao je da je čelik u konstrukciji zadovoljavajućeg kvaliteta jer su presjeci solidno dimenzionirani. Konstatovano je da je konstrukcija napadnuta procesom rđanja. Oko 20% konstrukcije bilo je deformisano usljed požara a određeni dijelovi su bili izgubili svoju statičku geometriju. Svi oštećeni dijelovi su zamijenjeni, ostvarene su veze putem zakovica kao u izvornoj konstrukciji, te je ukupna konstrukcija sa spuštenim stropom pjeskarena do Sa 2,5(28) i antikorozivno zaštićena u četiri sloja u debljini od 120 mikrona.

Armirano staklo kao pokrov je obnovljeno koristeći posebne držače koji su spriječili klizanja, što se prije dešavalo. Projektovani su i izvedeni jarboli na ugaonim kulama i centralnoj kupoli.

D - Sanirana čelična konstrukcija i spušteni strop jednim dijelom se oslanjaju na obodne zidove i konstrukciju aule koja je dio strukture koja je pretrpjela najveća oštećenja. Projektovana je i izvedena teška čelična nosiva skela sa posebnim masivnim drvenim remenatama čime je konstrukcija aule prihvaćena. Ovom izvedbom  spriječilo se oštećenje na izvedenim radovima na kupoli i ujedno stvorili uslovi za obnovu struktura aule.

Radovi su projektovani i izvedeni u 1996-97. godini. Objekat je privremeno zatvoren. Kako je atmosferska voda isključena došlo je do postepenog sušenja ukupnog objekta te su se stvorili uslovi za dalje istražne radove.

Investitor: Republika Austrija

Projektant D.D. Dom Studije, projektovanje i inženjering - Sarajevo

Izvođač: ŽGP Sarajevo

Nadzor: WCI (Austrija) i Zavod za izgradnju grada Sarajeva

Druga faza obnove

Evropska komisija je 1999. godine obezbijedila je sredstva koja su trebala biti korišćena za nastavak radova obnove Vijećnice.

Prijedlog konsultanata je bio da se nastave radovi na obnovi horizontalnih konstrukcija, kao i da se izvrši rekonstrukcija aule čija je teško oštećena struktura zahtijevala hitne intervencije.

Aula predstavlja centralni najznačajniji prostor u objektu, izveden u formi pravilnog šestougaonika, sa vanjskim zidovima od opeke i galerijom koja je formirana tako što višestranični stubovi na uglu i dva okrugla stuba između ugaonih nose lukove i svodove (male opečne kupolice iznad prizemlja i I sprata). 

Očuvane su opečne konstrukcije malih kupola i lukova u četiri od šest polja šestougaone galerije sa nosivom konstrukcijom iznad njih. Dva polja su potpuno uništena. Projektom je predviđeno maksimalno zadržavanje zdrave strukture sa zamjenom teško oštećenih dijelova (ugaoni stubovi, pojedinačni stubovi u poljima, lukovi, svodovi). Ovaj polazni princip tražio je da se postavi i razradi specifična metodologija obnove i izvođenja.

U auli  je korišćeno 10 vrsta kamena, različitih tehničkih karakteristika i različitog estetskog i vizuelnog izgleda. Nedovoljni su historijski podaci o nalazištima i lokacijama kamena koji je bio upotrijebljen pri gradnji Vijećnice, posebno aule (nesigurni podaci govore o granitnim stubovima  koji su dopremljeni iz Austrije, mermernim stepenicama iz Mađarske i dr.).

Ovo je ujedno bio razlog da se preduzmu istraživanja i ispitivanje uzoraka postojećeg kamena koji je ugrađen u auli Vijećnice i da se dobiju podaci koji će poslužiti kod izrade projekta, a ujedno i za izbor kamena za izvođenje. Nakon ispitivanja koje je proveo Institut za geotehniku i fundiranje Građevinskog fakulteta u Sarajevu pripremljeni su Tehnički listovi sa svim karakteristikama kamena aule Vijećnice.

Zbog velikog stepena oštećenja, veći broj stubova u prizemlju i spratu je zamijenjen, zajedno sa nosećim lukovima u prizemlju. Dva polja obnovljena su u potpunosti sa lučnim i opečnim konstrukcijama.

Radovi na ovoj fazi su trajali od novembra 2002. godine do februara 2004.

Investitor:  Evropska komisija BiH

Projektant:D.D. Dom Studije, projektovanje, inženjering - Sarajevo

Izvođač:    ŽGP Sarajevo i Mineral Ljubljana (sa Kamen Dent Mostar)

Nadzor:     Safege

Projekti u izradi

U toku je izbor potencijalnih nosilaca izrade glavnih projekata funkcionalne obnove Vijećnice po međunarodnom tenderu. Nosilac i koordinator svih aktivnosti je Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog nasljeđa Sarajevo.

Dosadašnja sredstva za konstruktivnu sanaciju

Godine 1996. Vlada Republike Austrije donirala je 1,500.000,00 DEM za početne radove na obnovi Gradske Vijećnice - Nacionalne biblioteke u Sarajevu. Novac je trebao biti realizovan za najnužnije radove koji su trebali spasiti strukturu koja je opstala.

Evropska komisija pojavila se 1999. godine kao investitor i obezbijedila je sredstva koja su  korišćena za nastavak radova (4.500.000 DEM). Konsultant (D.D. DOM Studije, projektovanje, inženjering - Sarajevo) predložio je da se nastave radovi na obnovi horizontalnih konstrukcija, kao i rekonstrukciju aule, čija je teško oštećena konstrukcija tražila hitne radove.

Udruženje  Wurth Hendels Wien iz Austrije je u okviru projekta “Obnova Vijećnice Sarajevo”, prikupila i planirala donaciju ukupno 250.000 EUR za obnovu Vijećnice: 80.000 EUR u 2005., 85.000 EUR u 2006. i 80.000 EUR u 2007. godini.(29)  

Novi materijali i konstrukcije korišćene prilikom radova obnove Vijećnice

Za stupove prizemlja hola upotrijebljen je granit Tonalitr (diorit) iz kamenoloma Cezlak na Pohorju u Sloveniji, a za one na I spratu (galeriji) ružičasti bavenski granit (Rossa Baveno) iz Italije.  Baze stupova rađene od krečnjaka Dolit (rnikritski krečnjak) iz okoline Splita (Donji Dolac kraj Dugopolja, istočno od Splita), a kapiteli od krečnjaka Visočani (biosparit) iz kamenoloma sjeverozapadno od Dubrovnika. Ugaoni stubovi, vijenci, lukovi i nadkapiteli izvedeni su od krečnjaka Tenelije (oosparit) iz kamenoloma Mukoša kraj Mostara. Za "lijepljenje" kamenih elemenata i zalivanje ankera u bušenim rupama korišćen je malter sastavljen od bijelog cementa, kreča i ispune (tzv. Filera) od Tenelije u razmjeru 1:2:3. Pojedini ankerisani spojevi su zaljevani istopljenim olovom. 

Prilikom radova I faze obnove, koji se odnose na stabilizaciju konstruktivnog sklopa zidanih konstrukcija, izabrano je rješenje izrade ukrute zidanih konstrukcija izradom tzv. šajbi  kojima je data višestruka uloga:

a.      da posluže kao ukruta nosivih zidova dok se objekat u potpunosti ne sanira;

b.      da, tokom radova I faze obnove, prilikom napredovanja radova od prizemlja prema krovu, posluže kao radne platforme (uz postavljanje provizornih drvenih gredica i fosni) potrebne za radove sanacije tavanskih zidova i rekonstrukciju krovišta;

c.      da u konačnoj fazi budu iskorišćeni kao nosači stropnih konstrukcija.

“Šajbe” su izvedene na sljedeći način: u nivoima uništenih međuspratnih konstrukcija(30), postavljeni su čelični nosači NP I 240 mm, koji su postavljeni na međurazmacima od 3,50 do 3,80 m, povezani čeličnim zategama-dijagonalama Ø 20 mm (radi povezivanja čeličnih nosača u cjelinu, sposobnu da ukruti zidove objekta u horizontalnoj ravnini). Čelični nosači NP I 240 mm, postavljeni su na oslonačke čelične nosače 2U120 mm (rubni nosači uštemani u zidove).

U statičko-konstruktivnom smislu “šajbe” su iskoristile rješenje prvobitne, originalne međuspratne konstrukcije (izvedene sa primarnom konstrukcijom i sekundarnom konstrukcijom), a odstupanje se odnosi na rješenje sekundarne konstrukcije. U konačnoj fazi, na čelične nosače NP I 240 mm, zavaren je čelični trapezni lim (visine 55 mm) koji je poslužio kao oplata za izvođenje armiranobetonske ploče debljine 12 cm. Sa donje strane “šajbe” su, iz vatrosigurnosnih razloga, obložene betonom.

Na taj način, na pozicijama obodnih traktova Vijećnice, sanirane su međuspratne konstrukcije iznad prizemlja, mezanina, I i II sprata.

Prilikom radova na sanaciji zidanih opečnih konstrukcija lukova i svodova galerije aule, tokom II faze obnove, nadkapiteli(31) višestraničnih ugaonih stubova kao i okruglih stupova na galeriji (u nivou I sprata), izvedeni su(32) od vještačkog kamena (betona). Originalni nadkapiteli stupova na sličnoj(33) poziciji, u ulaznom vestibulu prizemlja, urađeni su od dva komada prirodnog kamena. 

Radi fiksiranja čeličnih konzola (postavljenih ispod spuštenog stropa kupole aule) na tri strane heksagona unutrašnjih perimetralnih zidova aule, na koti cca +17,00(34), postavljeni su čelični NP I nosači za koje su zavrtnjevima spojene konzole. U zidovima su “ušlicani” otvori u koje su ankerovani NP I nosači na betonskom podmetaču visine cca 15 cm.

Preliminarne propozicije za korišćenje objekta Vijećnice

Novembra 2003. godine donesena je Odluka Vlade Kantona Sarajevo (»Sl. novine Kantona Sarajevo«, broj 21-2003.), u čijem vlasništvu se nalazi objekat Vijećnice, koja definiše višenamjensko korišćenje objekta, načelno dajući sadržaje po etažama objekta.

Vijećnica je složen objekat koji je u vremenu kada je građen 1896. godine imao samo jednu funkciju - Gradska vijećnica, a od 1947. do 1992. drugu funkciju - Nacionalna i univerzitetska biblioteka.

U tom smislu, analizirajući i poštujući konstrukciju Vijećnice, njenu dispoziciju kao i sve limite koji proizilaze iz samog objekta, definisani su sljedeći sadržaji koje je moguće smjestiti u prostor Vijećnice, a na način moguće samostalne funkcije svakog pojedinačnog korisnika, te u slučaju potrebe, i mogućeg međusobnog funkcionalnog povezivanja.

Sjedište Gradske uprave – bilo bi smješteno na II spratu I dijelu III sprata koji je funkcionalno povezan sa drugim spratom (kancelarija gradonačelnika, gradski vijećnici, protokol državnih organa…) Komunikacija sa sjedištem Gradske uprave odvijala bi se postojećim monumentalnim stepeništem.

Nacionalna i univerzitetska biblioteka BiH - bila bi korisnik velikog dijela prizemlja objekta (javni sadržaji: centralni registar, baza podataka, internet, prezentacije, stalne postavke knjiga, izložbe, knjižara…), velikog dijela I sprata (za dio funkcija koje bi se prenijele u vijećnicu : čitaonica, raritetne knjige, periodike…), dio III sprata i dijela suterena ( pomoćne djelatnosti). Organizacija djelatnosti i korišćenja nacionalne biblioteke uslovljena je funkcionalnom organizacijom (samostalna stepeništa prema spratovima, samostalne komunikacije sa suterenom i dr.)

Kulturni sadržaji javnog karaktera - sa pratećim sadržajima (Muzej razaranja Vijećnice sa pratećim sadržajima - suteren, turistička agencija u prizemlju, predavanja, izložbe i dr. na I i III spratu)

Centralni javni prostor Vijećnice (aula) - predavanja, izložbe, koncerti, promocije, večeri poezije i dr.

Ostali sadržaji - nacionalni restoran, koji je moguće funkcionalno smjestiti u suteren.

           Vijećnica mora imati nove instalacije i svoj energetski blok, koji će biti smješten u suterenu (kotlovnica, ventilacija, klimatizacija)

5. Sadašnje stanje dobra

S obzirom na to da su sprovedene mjere zaštite u smislu kompletnog zatvaranja objekta i njegove zaštite većim dijelom privremenog karaktera, objekat je i dalje ugrožen, djelimično (eksterijer objekta) utjecajem atmosferilija, a i u smislu mogućnosti nasilnog ulaska u objekat te moguće devastacije već izvedenih zahvata.

Radovi I faze konstruktivne sanacije Vijećnice, izvedeni 1996-97. godine i radovi II faze konstruktivne obnove (horizontalne konstrukcije i rekonstrukcija aule), izvedeni 2000-2004. godine, doveli su do konstruktivne stabilizacije objekta.

U sljedećoj fazi konstruktivne stabilizacije potrebno je registrovati oštećenja podrumskih zidova i stubova i dati rješenja za njihovu stabilizaciju. Oštećenja su rezultat višegodišnjih vlaženja i smrzavanja pojedinih konstruktivnih dijelova u suterenu.

Posebno treba riješiti problem stabilizacije stereotomskih konstrukcija iznad podruma (svodova) .

Podna ploča u prizemlju je usljed rušenja bila pod velikim opterećenjima, koja svakako nisu bila predviđena u prvobitnim projektima.

Iz ovih razloga, potrebno je prvo sagledati konstruktivno stanje nosača podova, a zatim dati odgovarajuća rješenja konstruktivne stabilizacije.

Potrebno je sagledati stanje oslonca dekorativnih ukrasa na sljemenu krovišta.  

Prema preliminarnim podacima, konzola na koju se oslanjaju ukrasi, a koja je izrađena od opeke, u lošem je stanju, te bi trebalo predvidjeti potpunu konstruktivnu sanaciju oslonaca za ukrasne dijelove.

Unutrašnja stepeništa nisu sanirana. Stepeništa treba da budu izvedena u skladu sa ranijim, kako u pogledu dispozicije, tako i materijala.

Početna aktivnost je ispitivanje postojećeg kamena.

Vanjska kamena stepeništa su znatno oštećena i treba izvršiti rekonstrukciju. I ovdje je takođe potrebno izvršiti  ispitivanja postojećeg kamena.

Dati tehnološko rješenje sanacije stepeništa.

Prema raspoloživoj grafičkoj dokumentaciji i djelimično očuvanoj plastici na fasadi potrebno je izraditi projekat restauracije fasade obnavljajući malterisani sloj, štukaturu, fajans i kamenu plastiku.

Sva vanjska stolarija na fasadi nedostaje. Potrebno je izvršiti rekonstrukciju na osnovu poznatih podataka.

Zbirni pregled neophodnih radova

Neophodni su urgentni radovi na zaštiti objekta – na krovu (zaštitni opšavi i oluci), kao i sprovođenje zaštitnih radova od daljeg propadanja fasade – “zatvaranje” objekta.

Neophodno je sprovesti istraživačke radove – istraživanje postojećih materijala i oblikovnih elemenata na fasadama Vijećnice, te izraditi Glavne projekte funkcionalne obnove Vijećnice, (ti projekti definisaće detaljno sanaciju, restauraciju i kolorističku obradu fasade, vanjske radove, unutrašnje popravke, stepeništa, podove, zidove, tavanice, kao i neophodne instalacije).

Potrebno je, radi izvođenja narednih faza obnove Vijećnice, pripremiti sljedeću projektnu dokumentaciju:

• projekat arhitektonske obnove;
• projekat konstruktivne obnove - sa dopunom projekata nakon izvedene I i II faze obnove projekat restauracije fasade (Prema raspoloživoj grafičkoj dokumentaciji i djelimično očuvanoj plastici na fasadi izraditi projekat restauracije fasade obnavljajući malterisani sloj, štukaturu, fajans i kamenu plastiku. Projekat uključuje tehničke specifikacije, metodologiju obnove, predmjere i sve potrebne crteže i detalje.) projekat obnove gipsane dekoracije (Prema raspoloživoj grafičkoj dokumentaciji, video zapisima, fotografijama i skromnim ostacima na objektu potrebno identifikovati originalnu gipsanu dekoraciju. Dijelove očuvane gipsane dekoracije arhitektonski snimiti. Izraditi izvedbene projekte gipsane dekoracije zidnih ploha, stalaktitnih ukrasa aule, stropova i ostalog.);
• projekat slikane dekoracije (Prema raspoloživoj grafičkoj dokumentaciji, video zapisima, fotografijama i skromnim ostacima na objektu potrebno je identifikovati originalnu dekoraciju. Tragove očuvanih crteža i bojenog sloja skinuti u crtežu i boji. Na osnovu arhitektonskih crteža zidnih ploha i stropova izraditi crteže dekoracije i dati bojenu paletu. Na osnovu crteža arhitektonske dokumentaciji gipsane dekoracije izraditi crteže dekoracije i dati bojenu paletu;
• projekat enterijera - projektovanje obnove autentičnih enterijera II sprata (galerije, kancelarije gradonačelnika, vijećnika i ostalog osoblja) te projektovanje svih ostalih enterijera predviđenih prostorija;
• projekat savladavanja barijera za invalidna lica;
• projekat elektroinstalacija – trafo-stanice, slabe i jake struje, kompjuterskog informacionog sistema, vatrodojave i vanjske iluminacije;
• projekat mašinskih instalacija - lokalne kotlovnice, centralnog grijanja, ventilacije, klimatizacije;
• projekat vodovoda i kanalizacije - vodovoda, kanalizacije, odvodnje oborinskih voda.

6. Specifični rizici

S obzirom na to da su sprovedene mjere zaštite u smislu kompletnog zatvaranja objekta i njegove zaštite većim dijelom privremenog karaktera, objekat je i dalje ugrožen, djelimično (eksterijer objekta) utjecajem atmosferilija, a i u smislu mogućnosti nasilnog ulaska u objekat te moguće devastacije već izvedenih zahvata.

III -  ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (»Službeni glasnik BiH«, br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu.

Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A. Vremensko određenje

(dobra nastala od praistorije do 1960. godine)

B. Istorijska vrijednost

(veza građevine, cjeline ili područja sa istorijskom ličnošću ili značajnim događajem u

istoriji)

C. Umjetnička i estetska vrijednost

i.          Kvalitet obrade,

ii.         Kvalitet materijala,

iii.         Proporcije,

iv.         Kompozicija,

v.          Vrijednost detalja,

vi.         Vrijednost konstrukcije.

D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i.          Djelo značajnog umjetnika ili graditelja,

ii.         Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru.

F. Ambijentalna vrijednost

i.          Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline,

ii.         Značenje u strukturi i slici grada,

iii.         Objekat ili skup objekata je dio cjeline ili područja.

G. Izvornost

i.          Oblik i dizajn,

ii.         Položaj i smještaj u prostoru,

iii.         Duh i osjećanja,

iv.         Drugi unutarnji i vanjski činioci.

            H. Jedinstvenost i reprezentativnost

i.          Jedinstven ili rijedak primjerak određenog tipa ili stila,

ii.         Vrhunsko umjetničko ili arhitektonsko djelo,

iii.         Djelo vrhunskog umjetnika ili graditelja.

Sastavni dio ove odluke su:

-     Kopija katastarskog plana, Razmjera 1:500, K. o. Sarajevo I, br. plana 4. Vijećnica se nalazi na katastarskoj parceli br. 225, K. o. Sarajevo I, posjedovni list br. 438,  po novom premjeru,   (k.č. 97, z.k. ul. XCVIII/19, Sarajevo, po starom  premjeru). Kopiju katastarskog plana, 21.6.2006. godine je izdala Služba za imovinsko-pravne, geodetske poslove i katastar, Opština Stari grad, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

-     zemljišno-knjižni izvadak, zemljišna parcela br. 97, k.o. Sarajevo, broj z.k. uloška XCVIII/19, dokument izdao Općinski sud u Sarajevu, 27. juna 2006. godine; Gradska kuća (Vijećnica) sa kućištem uknjižena je kao državna svojina, a Narodna biblioteka NR BiH Sarajevo je upisana kao nosilac prava raspolaganja;

-     fotodokumentacija i grafička dokumentacija:

§          fotografije objavljene u brošuri: Vijećnica Sarajevo, 110 godina, Izdavač Grad Sarajevo, 2006.

§          fotografije objavljene u knjizi: Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine 1945-2005., 60 godina u misiji kulture, obrazovanja i nauke, Sarajevo

§          fotografije objavljene u radu: Mirza Hasan Ćeman: Obnova Gradske vijećnice u Sarajevu, Klesarstvo i graditeljstvo, Izdavač Klesarska škola, Pučišća, Brač, broj 1-2, god. XV., svibanj, 2004, 48-65.

§          objavljeni originalni crteža Projekta Vijećnice iz 1891. (arh. Karl Paržik): osnove suterena, prizemlja, mezanina, prvog sprata i južne fasade; skice crteža su objavljene u: Dimitrijević, Branka: Arhitekt Karl Paržik, doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet sveučilišta u Zagrebu, Sarajevo, 1989. god., sl. 6a i 6b

§          Skenirani originalni austrijski crteži vijećnice (datirani. 1892, 1893, 1894. godine):

·          Crteži Situacija:

o         502(35) -UZDUŽNI_PROFIL-ZID_PORED_MILJACKE

o         1725-SITUACIJA

·          Osnove etaža

o         544-OSNOVA_SUTERENA

o         989-OSNOVA_PARTERA

o         990-OSNOVA_MEZANIN

o         992a-DRUGI_KAT

o         992-DRUGI_KAT-DIO

o         993-TAVAN

o         994-OSNOVA_KROVISTA

o         997-DETALJ_PODRUMA

o         1229-DRUGI_KAT-KROVISTE

o         1280-OSNOVA TAVANA

o         1338-OSNOVA_PARTERA

o         1339a-OSNOVA_MEZANIN

o         1339-OSNOVA_MEZANIN

o         1340-OSNOVA_PRVOG_KATA

o         1352-DRUGI_KAT

o         1361-OSNOVA_TAVANA

·          Namještaj i oprema

o         1176-NASLON U STUBISTU-ZAVRSNI RADOVI

o         1177-NASLON U STUBISTU

o         1178-NASLONI U STUBISTU

o         1204-PREGRADE_U_ZAHODIMA-PRIZEMLJE

o         1205-PREGRADE_U_ZAHODIMA-PODRUM

o         1340a-PRVI_KAT-SKICA

o         1340b-PRVI_KAT-NAMJESTAJ

o         1340c-PRVI_KAT-NAMJESTAJ

o         1340d-PRVI_KAT-PREDNJI_DIO

o         1352a-DRUGI_KAT-DESNO_KRILO

o         1476-LAMPERIJE U PODRUMU

·          Pozicije stolarije

o         1167-PRIZEMLJE-POZICIJE

o         1168-MEĐUSPRAT

o         1169-PRVI_SPRAT-POZICIJE

o         1170-DRUGI_SPRAT-POZICIJE

o         1273-SUTEREN-POZICIJE

o         1447-PRVI_SPRAT-POZICIJE

o         1450-PRIZEMLJE-POZICIJE

·          Crteži Presjeka

o         995-PRESJEK_KROZ_KROV

o         996-PRESJEK_KROZ_KROV

o         1255-KONZOLA_DETALJ

o         1256-KUPOLA_TLOCRT_PRESJEK_POGLED

o         1343-PRESJEK_KROZ_GLAVNU_OSOVINU_ZGRADE

o         1515-PRESJEK_KROZ_GLAVNI_ULAZ

·          Crteži fasada

o         1058-UREDI_NA_TORNIN_FASADE

o         1099-DETALJ_FASADE_OKO_PROZORA

o         1371-DVORISNE_ARKADE_DETALJ

o         1377-KUPOLA_POGLED

o         1400-FASADA_TORNJEVI

o         1427-FASADA-RIZALIT

o         1444-DVORISNE_ARKADE

o         1471-FASADA_NOVAULICA

o         1473-FASADA_DETALJ

o         1484-FASADA_ZAPAD

o         1517-DETALJ_ARKADA_VESTIBULA

o         1523-GLAVNI_RIZALIT

o         59-ULAZNA_FASADA_PARZIK

·          Detalji

·          Detalji prozora

o         1082-DETALJ_PROZORA

o         1084-DETALJ_PROZORA

o         1087-DETALJ_PROZORA

o         1088-DETALJ_PROZORA

o         1089-PROZORI U MEĐUSPRATU

o         1090-DETALJ_PROZORA

o         1091-DETALJ_PROZORA

o         1142-PROZOR-PRVI_SPRAT-DVORISTE

o         1279-MALI_PROZORI

o         1448-VESTIBUL

o         1451-DUPLI_PROZOR

o         1460-PROZOR-PRVI_SPRAT

o         1462-PROZOR_U_ARKADAMA-MEZANIN

o         1463-PROZOR_U_ARKADAMA

o         1467-PROZOR_U_RIZALITU-SJEVER

o         1475-DUPLI_PROZOR-VELIKA_SALA

·          Detalji stropova

o         1320-DETALJ_STROPA_DVORANA

o         1445-STROP_U_SALI_ZA_SJEDNICE

o         1516-STROPOVI_U_SPOREDNIM_SALAMA

·          Detalji vrata

o         1129-DETALJ_VRATA

o         1130-DETALJ_VRATA

o         1131-DETALJ_VRATA

o         1132-DETALJ_VRATA

o         1133-DETALJ_VRATA

o         1134-DETALJ_VRATA

o         1135-DETALJ_VRATA

o         1136-DETALJ_VRATA

o         1137-DETALJ_VRATA

o         1138-DETALJ_VRATA

o         1139-DETALJ_VRATA

o         1140-DETALJ_VRATA

o         1141-DETALJ_VRATA

o         1143-DETALJ_VRATA

o         1163-DETALJ_VRATA-DRUGI_SPRAT

o         1164-DETALJ_VRATA-PRIZEMLJE

o         1165-DETALJ_VRATA

o         1166-DETALJ_VRATA

o         1171-DETALJ

o         1172-DETALJ_VRATA

o         1274-DETALJ_VRATA

o         1275-DETALJ_VRATA

o         1276-DETALJ_VRATA

o         1277-DETALJ_VRATA

o         1278-DETALJ_VRATA

o         1449-DETALJ_VRATA

o         1452-DVORISNA_VRATA

o         1453-DETALJ_VRATA

o         1454-DETALJ_VRATA

o         1455-DETALJ_VRATA

o         1456-DETALJ_VRATA

o         1457-DETALJ_VRATA

o         1458-DETALJ_VRATA

o         1459-DETALJ_VRATA-PRIZEMLJE

o         1461-DETALJ_VRATA

o         1464-DETALJ_VRATA_

o         1464-DETALJ_VRATA-NOVA_ULICA

o         1465-DETALJ_VRATA

o         1466-DETALJ_VRATA

o         1524-DETALJ_VRATA

o         1600-DETALJ_VRATA

o         1607-DETALJ_VRATA

·          Razni detalji

o         001-SKICA_PREDST_PODIJUMA

o         002-PRESJEK_STOLICE_VEL_DVORANA

o         003-HIDRANT

o         004-GALERIJA U SALI

o         005-TRIBINA ZA DOPISNIKE

o         006-PREGRADE U SPOREDNIM DVORANAMA

o         007-KLUPA ZA POSLANIKE

o         008-PREGRADA_POGLED

o         009-PULTOVI_ZA_PISANJE

o         1041-OLUK-GLAVNI_KROV

o         1272-STUBOVI-DETALJ

o         1292-KVAKE NA VRATIMA

o         1525-CESMA NA GLAVNOM RIZALITU

·          Kanalizacija

o         1029-CUCAVAC-DETALJI

o         1048a-KANALIZACIJA_PROFIL

o         1048b-SITUACIJA_ULICNE_KANALIZACIJE

o         1048-KANALIZACIJA-DETALJ_ODVODNE

o         1049-TLOCRT_SJEDALA U ZAHODU

·          Dimnjaci – ventilacija

o         1230-VODOVI_DIMNJAKA-UZDUZNI_REZ

o         1231-VODOVI_DIMNJAKA_OKO_SVECANE_SALE

o         1718-VENTILACIJA

o         1719-PRESJEK

o         1720-RIZALIT-PRESJEK

o         1727-SUTEREN-CIRKULACIJA_TOPLOG_ZRAKA

·          Stepeništa

o         1065-STEPENISTE_PORED_GLAVNOG_ULAZA

o         1066-SPOREDNO_STUBISTE

o         1067-STUBISTE_DESNO_OD_ULAZA-PRESJEK

o         1068-STUBISTE_DESNO_OD_ULAZA-NACRTI

o         1069-STUBISTE_DESNO_OD_ULAZA-2SPRAT

o         1070-STUBISTE_LIJEVO_OD_ULAZA-NACRTI

o         1071-STUBISTE_LIJEVO_OD_ULAZA_2SPRAT

o         1072-SPOREDNO_STUBISTE-SJEVERNA_STRANA

o         1073-SPOREDNO_STUBISTE

o         1074-SPOREDNO_STUBISTE-SPAJANJE_NOSACA

o         1075-STEPENISTE_U_RESTAURACIJI

o         1076-PREDLOZENE_STEPENICE

o         1077-DIO_STUBISTA-PODRUM

o         1341-PRESJEK_STEPENISTA

o         1512-GLAVNO_STUBISTE-TLOCRT

o         1513-GLAVNO_STUBISTE-PRESJEK

o         1514-GLAVNO_STUBISTE-UZDUŽNI_REZ

o         1531-DETALJ_STEPENICA

o         1556-GLAVNI_ULAZ_STEPENICE

o         1565-GLAVNO_STUBISTE

o         1604-POPRECNI_PRESJEK_DRVENOG_STUBISTA

o         1605-NUZSTUBISTE_OP_NAČELNIK

o         1606-DRVENO_STUBISTE_NACELNIK

§          Ulazna_fasada-Snimak iz avgusta 1987., Dom, Invest-Projekt Sarajevo

§          Glavni projekat 1. faze rekonstrukcije Gradske vijećnice u Sarajevu (sanacija konstruktivnog sklopa i rekonstrukcija krovišta), D.D. “Dom” Sarajevo, Sarajevo, 1996

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja Vijećnice u Sarajevu nacionalnim spomenikom BiH,  korišćena je sljedeća literatura:

1962.    Stara sarajevska čaršija, Program za urbanističko uređenje, Izradili: Ing. arh. Zdravko Kovačević, ing. arh. Alija Bejtić, Sarajevo, 1962.

1966.    Bejtić, Alija: Gradska vijećnica. Mali urbanizam Sarajeva, Oslobođenje, Sarajevo,  21. januara 1966.

1973.    Bejtić, Alija: Ulice i trgovi Sarajeva, Topografija, geneza i toponomija, Sarajevo, 1973.

1975.    Regulacioni plan sanacije, konzervacije, restauracije i revitalizacije sarajevske čaršije (skraćena verzija) Izdavač: Skupština grada Sarajeva, 1975.

1987.    Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918. (katalog), Koncepcija izložbe i izbor djela Ibrahim Krzović, Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine

1988.    Hrasnica, Mehmed, Arhitekt Josip Pospišil i njegovo djelo, časopis Radio-Sarajevo, Treći program, br. 60/1988., godina XVI, 430-462

1988.    Kurto, Nedžad, Arhitekt Karlo Paržik, časopis Radio-Sarajevo, Treći program, br. 60/1988., godina XVI, 391-408

1989.    Dimitrijević, Branka: Arhitekt Karl Paržik, doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet sveučilišta u Zagrebu, Sarajevo, 1989.

1999.    Projekat “Vijećnica” Sarajevo, Preliminarni izvještaj o rezultatima ispitivanja zidova od opeke, Zavod za geotehniku i fundiranje pri Građevinskom fakultetu u Sarajevu, Sarajevo, mart 1999.

2001.    Želimir Domović, Šime Anić, Nikola Klaić: Rječnik stranih riječi, Beograd, 2001.

2004.    Mirza Hasan Ćeman: Obnova Gradske vijećnice u Sarajevu, Klesarstvo i graditeljstvo, Izdavač Klesarska škola, Pučišća, Brač, broj 1-2, god. XV., maj, 2004, 48-65

2005.    Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine 1945.-2005., 60 godina u misiji kulture, obrazovanja i nauke, Sarajevo

2005     Mulabegović, Ferhad: Gradska vijećnica u Sarajevu (Nacionalna biblioteka), Historijat, Razaranje, Obnova 1997.-2003., Plan daljnjih aktivnosti, Potrebna sredstva za istraživačke radove i projektnu dokumentaciju, Sarajevo, juni 2005.

2006.    Elaborat Preliminarne tehničke procjene stanja - Vijećnica u Sarajevu, Regionalni program kulturnog i prirodnog nasljeđa za jugoistočnu Evropu (2003-2006) - Projekat Integrisane rehabilitacije / Procjena stanja arhitektonskog i arheološkog nasljeđa 2003-2006. (IRPP/SAAH);  Kantonalni zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog nasljeđa Sarajevo, Bosna i Hercegovina; Obradila: Zaila Uzunović, dipl. ing. arh. (saradnik za graditeljsko naslijeđe u Kantonalnom zavodu za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog nasljeđa Sarajevo)

2006.    Vijećnica Sarajevo, 110 godina, Izdavač Grad Sarajevo

(1)  “…čaršija dolazi od pehlevijske složenice čahar sug (novopersijski čar-su, a osmansko-turski čarši) i znači “raskršće”, a kao termin označava trg sa prilazima sa sve četiri strane.” (Stara sarajevska čaršija, Program za urbanističko uređenje, Izradili: Inž. arh. Zdravko Kovačević, inž. arh. Alija Bejtić, Sarajevo, 1962, str. 25)

(2) Prethodni naziv ulice je bio Petra Kočića.

(3) Današnji naziv ulice je Telali.

(4) Šeherćehajin most

(5) Današnji naziv ulice je Kračule.

(6) citirano iz djela: Bejtić, Alija: Ulice i trgovi Sarajeva, Topografija, geneza i toponomija, Sarajevo, 1973, 270,  (autor se poziva na izvor: H. Kreševljaković, Vodovodi, 128 /biogr. podaci o Babiću/ )

(7) H. Kreševljaković, Sarajevo za vrijeme austrougarske uprave, str. 27-30. T. Kruševac, Sarajevo pod  austrougarskom upravom, str. 57-78

(8) magistrat (lat. magistratus) sudski (ili: policijski) službenik; opštinski sud, opštinsko vijeće, opština (Želimir Domović, Šime Anić, Nikola Klaić: Rječnik stranih riječi, Beograd, 2001, 837

(9) Mustaj-beg Fadilpašić, sin je Fadil-paše Šerifovića, bio je prvi gradonačelnik Sarajeva. Rođen je u Sarajevu 1830. godine, odrastao i školovao se u Carigradu. Vršio je funkciju mule u Carigradu, a kasnije u Egiptu, ali je dužnosti vršio preko zamjenika. Godine 1860. došao je u Sarajevo i postao član i medžilisa-idare, a od 1878. do kraja života 1892. godine vršio je funkciju gradonačelnika Sarajeva u ukupnom trajanju od 14 godina. U periodu od 1882. godine bio je i predsjednik Vakufskog povjereništva. Umro je 1892. godine u Sarajevu gdje je i sahranjen u haremu Begove džamije.

(10) Bejtić, Alija: Gradska vijećnica. Mali urbanizam Sarajeva, Oslobođenje, Sarajevo,  21. januara 1966., 9

(11) Karl Pařik, arhitekt (Veliš, Češka, 4. jul 1857.– Sarajevo 16. juni 1942.). Završio Arhitektonski odsjek Umjetničke škole u Beču, a zatim Akademiju likovnih umjetnosti, Arhitektonski odsjek u Beču 1882. kod profesora Hansena. U državnoj službi proveo od 1886. do penzionisanja 1916. u Građevnom odjeljenju Zemaljske vlade, Odsjek za visoku gradnju. Predavao je na Državnoj srednjoj tehničkoj školi u Sarajevu građevinsko crtanje, osnivanje i nauku o arhitektonskim oblicima školske 1890/91. i 1919/20. (Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918 /katalog/, Koncepcija izložbe i izbor djela Ibrahim Krzović, Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, 1987, 251); Izvor: Arhiv Akademije likovnih umjetnosti Beč i  Arhiv Bosne i Hercegovine-personalni list

(12) Dimitrijević, Branka: Arhitekt Karl Paržik, doktorska disertacija, Arhitektnski fakultet sveučilišta u Zagrebu, Sarajevo, 1989. god., 88-91

(13) Paržikov profesor (op. E. Softić)

(14) J. Kellner, Baukunst., 432

(15) Ćiril M. Iveković (Klanjec, Hrvatska, 1. juni 1864. – Zagreb, 15. avgust 1933.). Završio Akademiju likovnih umjetnosti u Beču i to Arhitektonski odsjek 1889. kod profesora Hassenauera. Za vrijeme studija dobio nagradu Gundel. Za ostalo vidjeti: Enciklopedija likovnih umjetnosti III, Zagreb, 1964, 43. Österreichisches biographisches Lexikon 1815-1950. III knjiga, Graz – Köln 1965, 48 (Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918 /katalog/, Koncepcija izložbe i izbor djela Ibrahim Krzović, Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, 1987, 249)

(16) Arhitekt Pospišil o situiranju Vijećnice misli sljedeće, citiramo: “Najveća pogreška koja je učinjena kod rasporeda modernog Sarajeva , svakako je situiranje nove Gradske vijećnice. Svako vrlo dobro zna da jedna takva javna zgrada kao što je Sarajevska vijećnica, koju moraju od vremena do vremena posjećivati skoro svi stanovnici grada, već iz tog razloga mora u sebi ujedinjavati svojstva koja su potrebna da bi mogla utjecati na razvoj svoje okoline. A ako se Sarajevska gradska vijećnica tako situira da između nje i mladog poslovnog evropskog centra, kojemu je potreban svaki impuls, leži čitava Baščaršija, dakle, centar domaćih, onda se dobija dojam kao da se ovim egzotičnim umjetničkim djelom dâ još sjaj Baščaršije koja, kao što je poznato, nema nikakve potrebe za njim s obzirom na svoj razvoj. …Možda je bila namjera, ironično primjećuje Pospišil, da Vijećnica prema gradu bude zatvorena policijskim zatvorom (op. E. Softić: objekat koji se nalazi zapadno od Vijećnice, izgrađen sa druge strane ulice Telali)  da bi bila što je moguće dalje od ljudi i grada. Jer, ovako kako je locirana, ona, htjelo se to priznati ili ne, predstavlja ironiju onih nada koje čitavo gradsko stanovništvo polaže u gradsku upravu “ (Pospišilove kritike su preuzete iz rada: Hrasnica, Mehmed, Arhitekt Josip Pospišil i njegovo djelo, časopis Radio-Sarajevo, Treći program, br. 60/1988., godina XVI, str.440)

(17) O načinu očuvanja sarajevske Baščaršije, arhitekta Pospišil razmišlja na ovaj način: ”Bliski odnosi između Baščaršije kao dijela grada i gradske cjeline moraju se u regulisanju na takav način izraditi da ona i u budućnosti kako unutra tako i vani zadržava harmonični sastavni dio grada. Njezin se preobražaj prema tome ne smije provoditi kao pojedinačno pitanje nego ono mora biti u vezi s regulisanjem cijelog grada. Ova će se veza morati tako izraziti da arterije komunikacije, koje vežu Baščaršiju s gradom i okolinom, budu u svim linijama tako izgrađene da sasvim zadovolje i današnju frekvenciju, a i onu koja se u budućnosti očekuje, a da ipak ne dovedu u pitanje egzistenciju i karakter unutrašnjih, uskih uličica čaršije, kojima bi se i s građevinskog stanovišta moralo dodijeliti prije značenje pasaža (prolaza) nego ulica. Što se tiče vanjskog izgleda regulisanja, mora se uzeti u obzir da se priključak gradskih dijelova koji okružuju čaršiju izvede u obliku koji neće Baščaršiju pritiskati i umanjiti njezinu vrijednost. Način poslovnog prometa u čaršiji zahtijeva dalje da se pokloni posebna briga sanitarnoj strani njezina regulisanja. Treba se zato pobrinuti za najsolidnije pločenje ulica koje će proizvoditi minimum prašine, za intenzivno pranje ulica, za gradnju dostatnih, svrsishodnih, a ipak neupadno postavljenih klozeta i sabirnih mjesta za smeće u konstrukciji koja im odgovara.” (Preuzeto iz rada: Hrasnica, Mehmed, Arhitekt Josip Pospišil i njegovo djelo, časopis Radio-Sarajevo, Treći program, br. 60/1988., godina XVI, str. 440)

(18) T. Kraljačić: Kalajev režim u Bosni i Hercegovini 1882-1903, 48

(19) Sarajevski list, br. 211897, Mali vj. 20. februara. Radnja na Apelovoj  obali...»te će se elektriželjeznica moći voziti do beledije...»

(20) Sarajevski list , br. 143,1897, Mali vj. 2. dec. Električni tramvaj.»Jučer 1. decembra počeo je osobni promet na električnom tramvaju od Latinske do Šeher Ćehajine ćuprije. Stanice na toj pruzi biće Careva ćuprija i gradska Vijećnica...»

(21) dva stupa postavljena u dva reda

(22) Na primjer, prema originalnim austrijski crtežima Vijećnice (No 1338-Osnova prizemlja/partera i No 989-Osnova mezanina), u jugozapadnom dijelu Vijećnice, u prostorijama obodnog trakta, koje su bile predviđene kao arhivski prostori, na primarnu nosivu konstrukciju izvedenu od čeličnih NP I 240 profila postavljenim po tzv. «kraćem rasponu» prostorije “svijetlog” raspona od od cca 5,85 m , oslanjala se sekundarna nosiva konstrukcija koju čine plitki svodovi zidani od opeke razapeti između čeličnih NP I profila koji su postavljeni na međurazmacima od cca 1,41-1,44 metra (op. E. Softić).  

(23) Na primjer, prema originalnim austrijski crtežima Vijećnice (No 989-Osnova mezanina), u sjeverozapadnom dijelu Vijećnice, u prostorijama obodnog trakta, primarna nosiva konstrukcija je bila izvedena od čeličnih NP I 240 profila postavljenim po tzv. »kraćem rasponu« prostorije “svijetlog” raspona od od cca 5,70 m, a NP I nosači su bili postavljeni na međurazmacima od cca 2,95-3,14 metara (op. E. Softić).    

(24) Kurto, Nedžad, Arhitekt Karlo Paržik, časopis Radio-Sarajevo, Treći program, br. 60/1988., godina XVI, 400-401

(25) Regulacioni plan sanacije, konzervacije, restauracije i revitalizacije sarajevske čaršije (skraćena verzija) Izdavač: Skupština grada Sarajeva, 1975.

(26) U julu 1996., u Sarajevu je, u organizaciji Inštituta za građevinarstvo iz Ljubljane i Narodne i univerzitetske biblioteke u Sarajevu, bilo održano navedeno Savjetovanje (Mirza Hasan Ćeman: Obnova Gradske vijećnice u Sarajevu, Klesarstvo i graditeljstvo, Izdavač Klesarska škola, Pučišća, Brač, broj 1-2, god. XV., svibanj, 2004, 48-65

(27) Dat je prikaz ovih istraživanja:

Ispitivanja: opeke, zidova, maltera i kamena

U cilju dobijanja adekvatnih podataka za izradu projektne dokumentacije za sanaciju « Gradske vijećnice « u Sarajevu,   Zavod za geotehniku   i fundiranje  Građevinskog fakulteta iz Sarajeva izveo je u martu 1999. niz « usmjerenih « ispitivanja ; opeke, zidova, maltera i kamena.

U okviru tih ispitivanja izvršene su hemijske analize i određivanje fizičko-mehaničkih osobina opeke i maltera.

Ispitivanje opeke izvršeno je na dva lokaliteta, odakle su uzeti blokovi zida od minimum tri reda opeke sa malterom iz kojih su uzeti uzorci za laboratorijska ispitivanja ovog materijala.

Uzorci maltera uzeti su iz blokova zida, dok su ispitivanja maltera "in situ" izvršena na opitnim mjestima, odnosno na zidovima iz kojih su uzeti uzorci opeke sa malterom.

Generalna ocjena stabilnosti zidova

I pored uticaja požara i znatnih oštećenja, generalna stabilnost zidova nije znatnije umanjena u odnosu na stanje prije rušenja. Ova konstatacija se bazira na slijedećim činjenicama:

1. tehnologija gradnje potpuno je u skladu sa mnogobrojnim objektima iz tog perioda, a koji još uvijek uspješno egzistiraju u gradu Sarajevu;
2. relativno visoke otpornosti na smicanje duž spojnica u zidovima;
3. na zidovima nisu  primijećena oštećenja  koja bi mogla biti posljedica smanjenja opšte stabilnosti zidova;
4. u zonama velikih rušenja stubova, a time i zidova, nije došlo do potpunog kolapsa većih dijelova objekta,  što se jedino može objasniti  činjenicom  da zidovi, još  uvijek,  imaju odgovarajuću otpornost.

Pitanje je, samo, koliki je stepen sigurnosti cjelovitog objekta na seizmičke uticaje.

Mogući koncepti sanacionih mjera

Ukoliko statičke analize pokažu da se dobijaju nezadovoljavajući koeficijenti sigurnosti otpornosti zidova, tada bi se povećanje lokalne i generalne otpornosti zidova moglo postići slijedećim sanacionim mjerama:

• hemijsko injektiranje postojećeg maltera u spojnicama, čime malter stupa u hemijsku reakciju i stvara novo jedinjenje, te se tako postižu veće čvrstoće;
• ojačanje zidova sa armaturnim mrežama, vezanim ankerima i torkret betonom;
• lokalna ojačanja na mjestima većih opterećenja, putem dužih tzv. "SN" ankera;
• kombinacija druge i treće alternative.

Kod razmatranja ovih alternativa, hemijsko injektiranje ima ovdje slijedeće nedostatke:

• skup i dugotrajan proces injektiranja, koji je zavisan od uspjeha usklađenosti hemijske reakcije između injekcione mase i maltera, a pored toga,  u toj oblasti je nedovoljno i iskustva;

Ostale ovdje navedene alternative imaju realne mogućnosti iz slijedećih razloga:

• ankerovanje i torkretiranje je uobičajeni sistem ojačanja zidova u ovakvim uslovima;
• postoje strojevi za izvođenje radova, te provjerena tehnologija i dovoljno komparativnih iskustava.

Zaključci

-                      Uticaj požara na kvalitet maltera u spojnicama je relativno mali, jer je sloj obložnog maltera bio zaštita malteru u spojnicama.

-                      Zidovi su kvazihomogeni, odnosno ujednačenih kvaliteta, te se ne mogu izdvojiti izrazito loši, kao ni izrazito dobri zidovi.

-                      Spojnice između opeka, horizontalne i vertikalne, dobro su popunjene malterom, odnosno nema vidljivih šupljina u spojnicama zidova.

-                      Zid se sastoji od opeka nestandardnih dimenzija (6 x 14 x 29 cm), koje su slagane po principu zidanja i povezane malterom. Najednom metru visine zida ima 12 redova opeke i 13 redova maltera, koji je prosječne debljine oko 2 cm.

-                      Mehaničke osobine zida:

•     Opeka:

- prirodna zapreminska težina..................y =   14kN/m3

- čvrstoća na pritisak................................p=   13 Mpa

- čvrstoća na savijanje..............................s=     3 Mpa

•     Malter:

- prirodna zapreminska težina................γ=    18 kN/m3

- čvrstoća na pritisak................................βp=     2 Mpa

- ugao unutrašnjeg trenja..........................φ=   59°

- kohezija..................................................c =    0,25 Mpa

- modul stišljivosti.....................................Ms=  40 Mpa

§          Zid:

- prirodna zapreminska težina..................γ =    15 kN/m3

- čvrstoća na pritisak................................βP=     3 Mpa

- ugao unutrašnjeg trenja..........................φ =   59°

-kohezija..................................................c =     0,25 Mpa

- modul stišljivosti.....................................Ms=154 Mpa

-                      6.    Za lokalna ojačanja zidova, kao što su oslonci horizontalnih ploča, predlaže se primjena "SN" ankera, koje treba ugrađivati u obliku "lepeze" (usmjerene dole i gore).

-                      Za ojačanje kritičnih zona u zidovima predlaže se primjena torkret betona, armaturnih mreža i veznih ankera.

(Svi podaci navedeni u ovoj fusnoti su preuzeti iz Preliminarni izvještaj o rezultatima ispitivanja zidova od opeke, Zavod za geotehniku   i fundiranje  Građevinskog fakulteta iz Sarajeva,  mart 1999.)

(28) Radi se o “mašinskom standardu” za pjeskarenje. Informaciju dao dipl. inž. arh. Ferhat Mulabegović, čiji Izvještaj  (Gradska vijećnica u Sarajevu (Nacionalna biblioteka), Historijat, Razaranje, Obnova 1997.-2003., Plan daljnjih aktivnosti, Potrebna sredstva za istraživačke radove i projektnu dokumentaciju, Sarajevo, juni 2005. god.) je korišten prilikom izrade Prijedloga o proglašenju Vijećnice nacionalnim spomenikom BiH.

(29) podatak iz prepiske Vlade kantona Sarajevo i Udruženja  Wurth Hendels Wien iz Austrije.

(30) Kod međuspratnih konstrukcija većih raspona, u ovisnosti od projektom predviđene namjene prostorije, primijenjena je prvobitno (autentične konstrukcije izvedene krajem 19. vijeka) ili tzv. Henebik konstrukcija (na primarnu nosivu konstrukciju izvedenu od čeličnih NP I 240 profila postavljenim po tzv. «kraćem rasponu», oslanjala se sekundarna nosiva konstrukcija koju čine plitki svodovi zidani od opeke razapeti između čeličnih NP I profila) ili kombinacija primarne konstrukcije od čeličnih nosača NP I 240 i sekundarne od drvenog grednika. Na manjim rasponima bile su izvedene međuspratne konstrukcije od drvenog grednika.

(31) dio nosive konstrukcije iznad ugaonih stubova, odnosno iznad stupova koji preuzimaju opterećenja lukova i svodove opečnih kupolice iznad I sprata

(32) Uzet je odljevak originalnog nadkapitela i prema njemu izrađen kalup od čeličnog lima. Kalup je kasnije korišten prilikom samog izvođenja postojećih nadkapitela. 

(33) Npr. nadkapiteli stupova vestibula, koji nose opečne lukove i kupole su urađeni od prirodnog kamena. Upotreba čvršćeg materijala na poziciji nadkapitela (kamen umjesto opeke) svakako je uslovljena velikim statičkim opterećenjem ovog dijela konstrukcije (op. E. Softić).

(34) kao referentna kota +/- 0,00 uzeta je kota poda prizemlja u auli

(35) Naznačeni broj crteža je, obično, upisan u gornjem desnom uglu originalnog nacrta. Natpisi svih nacrta su napisani njemačkim jezikom, a imena crteža ne predstavljaju doslovan prevod naslova sa njemačkog (op. E. Softić)