Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 2. do 4. septembra 2013. godine, donijela je

O D L U K U

I

Graditeljska cjelina – Spomenik na Šehitlucima (Kompleks spomenika palim Krajišnicima na Šehitlucima - Banj brdu) u Banjoj Luci proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik nalazi se na prostoru koji obuhvata k.č. 1117, 1118 i 1119 (novi premjer), k.o. Banja Luka III, što odgovara k.č. dio 1329/5, dio 1927, dio 1926, dio 1329/4 dio 1926 i dio 1926 (stari premjer), z.k. uložak br. 1712 i 736, k.o. SP Banja Luka, Grad Banja Luka, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite, utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene u skladu sa Aneksom 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik RS”, br. 9/02, 70/06 i 64/08).

II

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite dobra, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite, koje se odnose na prostor definisan u tački I stav 2. ove odluke:

-          Dozvoljeni su isključivo konzervatorsko-restauratorski radovi, radovi na čišćenju, održavanju i prezentaciji cjeline, radovi koji će da obezbijede njegovu održivu upotrebu, uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje Republike Srpske (u daljem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručni nadzor nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske (u daljem tekstu: nadležna služba zaštite);

-          Izvršiti hitne mjere zaštite reljefa na fasadama spomenika i crteža u unutrašnjosti spomenika kako bi se spriječilo njihovo uništenje usljed uticaja atmosferilija i kapilarne vlage u zidovima spomenika;

-          Izvršiti sanaciju prilaznog puta i hortikulturno urediti kompleks;

-          Izvršiti sanaciju platoa sa stepeništem uz upotrebu istih materijala;

-          Nije dozvoljena  promjena osnovne izvorne namjene spomenika;

-          Dozvoljena je interpolacija novih objekata i struktura koji svojim oblikom, dimenzijama i vanjskom obradom neće ugroziti strukturu zaštićenog područja, a koji će unaprijediti osnovnu funkciju kompleksa, i to isključivo za potrebe spomen-kompleksa;

-          Nije dozvoljeno deponovanje otpada.

Utvrđuje se zaštitni pojas širine 300 m od granica nacionalnog spomenika. U tom pojasu zabranjena je izgradnja industrijskih i poljoprivrednih objekata čija namjena može da ugrozi graditeljsku cjelinu, lociranje zagađivača okoline i odlaganja otpada. Infrastrukturni radovi dozvoljeni su samo uz odobrenje nadležnog ministarstva, a prema uslovima nadležne službe zaštite.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti u dijelu u kojem su suprotni odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Republike Srpske gradske i opštinske službe, suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke, te nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.kons.gov.ba).

VIII

Prema članu V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u „Službenom glasniku BiH“.

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo.

Broj: 04.1-2.3-53/13-21

2. septembra 2013. godine

Sarajevo

Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu člana 2. stav 1. Zakona o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene u skladu sa Aneksom 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.

Grupa građana Grada Banja Luka podnijela je 30.09.2003. godine peticiju za proglašenje Spomenika na Šehitlucima, Banja Luka, nacionalnim spomenikom. Gradska uprava Grada Banja Luka, Odjeljenje za privredu i društvene djelatnosti, podnijela je 10.06.2004. godine peticiju za proglašenje Spomenika palim Krajišnicima na Banj brdu, Banja Luka nacionalnim spomenikom. Peticija koju je podnijela Gradska uprava Grada Banja Luka sačinjena je 09.02.2004. godine uz pomoć Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske. U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

Izjava o značaju dobra

Spomenik na Šehitlucima zauzima dominantno mjesto u užoj memorijalnoj zoni Park-šume Starčevica, sa kojom čini jedinstven prirodno-spomenički kompleks posebne istorijske i ambijentalne vrijednosti. Spomenik je podignut u znak sjećanja na nekoliko hiljada krajiških boraca koji su poginuli u Drugom svjetskom ratu.

Sam spomenik je rad jednog od najpoznatijih akademskih kipara 20. vijeka na ovim prostorima, Antuna Augustinčića, dok se na zidovima u unutrašnjosti objekta nalaze crteži Ismeta Mujezinovića preneseni na kamen tehnikom sitotiska. Spomenik je danas dio identifikacije Grada Banja Luka i jedan od njegovih simbola.

II – PRETHODNI POSTUPAK

Tokom vođenja postupka, izvršen je uvid u:

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis, arhitektonski snimak i fotografije;

-          uvid u sadašnje stanje dobra;

-          izvodi iz katastra i posjedovni list;

-          istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćene dokumentacije u okviru ove odluke;

-          tekst peticije za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom koju su sačinili Grad Banja Luka i Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske, u kojem je dat kratki opis dobra.

Prema odredbi člana V stav 2. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 37. Poslovnika o radu Komisije, prije donošenja konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, Komisija će pružiti mogućnost vlasniku predloženog nacionalnog spomenika, podnosiocu peticije, institucijama nadležnim za očuvanje nasljeđa, stručnim i naučnim institucijama, stručnjacima i naučnicima, kao i drugim zainteresovanim licima da iznesu svoje stavove. U skladu s tim, Komisija je preduzela sljedeće aktivnosti:

Dopisom br. 07.1-35.2-10/2010-125, od 21.07.2010. godine, urgencijama br. 07.1-35.2-10/10-160 i 07.1-35.2-10/10-161, od 02.09.2010. godine, dopisom br. 04.1-35.2/13-162, od 04.07.2013. godine, te dopisom br. 04.1-36.1-19/13-126 zatražena je dostava dokumentacije i stav u vezi sa proglašenjem predmetnog dobra nacionalnim spomenikom BiH od Grada Banja Luka (Gradonačelnika, Organa uprave nadležnog za poslove urbanizma i katastra), Osnovnog suda u Banjoj Luci: Zemljišno-knjižne kancelarije, Ministarstva za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske, Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske, Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta, Istorijskog muzeja (Muzej revolucije) u Sarajevu, Arhiva Bosne i Hercegovine, Republičke uprave za geodetske i imovinsko-pravne poslove (Područna jedinica Banja Luka). Nakon toga, Komisiji je dostavljena sljedeća dokumentacija:

-          Dopisom broj 03-364-2072/10 od dana 26.07.2010. godine Grad Banja Luka, Odjeljenje za prostorno uređenje, obavijestilo je Komisiju za očuvanje nacionalnih spomenika o katastarskim podacima, prostorno-planskoj dokumentaciji koja je na snazi za predmetni lokalitet (Regulacioni plan Park-šume „Starčevica“, 1989. godina, „Službeni glasnik Opštine Banjaluka“ broj 13/89), izradi elaborata „Uslovi čuvanja, održavanja, korišćenja dobara i utvrđivanja mjera zaštite“ kroz koji je predmetni lokalitet evidentiran kao kulturno dobro.

-          Dopisom broj 07-40-4-4140-1/13 od dana 11.07.2013. godine Zavod za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta obavijesto je Komisiju za očuvanje nacionalnih spomenika da je prema evidenciji Zavoda predmetno dobro bilo evidentirano pod nazivom Partizansko spomen-groblje, na brdu Šehitluci, Banja Luka te da je dobro bilo evidentirano i zaštićeno od strane Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa BiH pod nazivom Mjesto na Šehitlucima (sa spomenikom). U dopisu su navedeni i osnovni podaci o dobru (katastarska dokumentacija i kratak opis).

-          Dopisom broj 21.11/952.1-3903/13 od dana 13.08.2013. godine Republička uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove Banja Luka, područna jedinica Banja Luka dostavila je Komisiji za očuvanje spomenika ZK izvadak (br. 1712 i 736), posjedovni list (br. 761/11) i kopiju katastarskog plana (br. 161).

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Spomenik se nalazi u široj urbanoj zoni Grada Banja Luka, na Banj brdu (Šehitluci). Banj brdo je poznato banjalučko izletište, čiji se vrh nalazi na 431 m nadmorske visine. Udaljen je 5 km od grada.

Spomenik zauzima dominantno mjesto u užoj memorijalnoj zoni Park-šume Starčevica, sa kojom čini jedinstven prirodno-spomenički kompleks posebne istorijske i ambijentalne vrijednosti.

Nacionalni spomenik nalazi se na prostoru koji obuhvata zemljište označeno kao k.č. 1117, 1118 i 1119 (novi premjer), k.o. Banja Luka III, što odgovara k.č. dio 1329/5, dio 1927, dio 1926, dio 1329/4 dio 1926, dio 1926 (stari premjer), z.k. uložak br. 1712 i 736, k.o. SP Banja Luka, opština Banja Luka, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Istorijski podaci

            „Brdo Šehitluci, koje je oduvijek slovilo kao ponajbolji vidikovac na Donji šeher (središte grada Banjaluke), predaja narodna veli, dobilo je ime po trojici junaka.

Legenda koja stoljećima već živi kaže da su u nekom ljutom boju trojici junaka sabljom odsjekli glavu. No iako su izgubili glavu, oni su sa glavama u rukama počeli uzmicati uz brdo. Usput, na vrelu, prali su okrvavljene vratove, a tek kada su se ispeli na vrh brda srce im je prestalo kucati.

'Tako mogu samo šehidi' – rado su pripovjedali starci. Po njima je brdo, navodno, dobilo ime Šehitluci, a vrelo Vratina.“(1) Prema nekim navodima na tom mjestu je, sve do završetka Prvog svjetskog rata, bilo turbe tih neznanih junaka.

Sadašnji spomenik, djelo akademskog vajara Antuna Augustinčića (Klanjec, 04.05.1900. – Zagreb, 10.05.1079. godine)(2), podignut u znak sjećanja na nekoliko hiljada krajiških boraca koji su poginuli u Drugom svjetskom ratu, svečano je otvoren/otkriven na Dan ustanka naroda Bosne i Hercegovine, 27. jula 1961. godine, iako je odluka o podizanju ovog spomenika donesena još 1953. godine.

Autor spomenika je već 1948. godine počeo da radi na skicama. Maketa spomenika koju je izradio Augustinčić nalazi se u Klanjcu, u Hrvatskom Zagorju, u galeriji koja nosi ime ovog velikog vajara.

Spomenik je podignut na mjestu gdje je 8. juna 1941. godine održana Oblasna konferencija Komunističke partije Jugoslavije za Bosansku krajinu i nekoliko savjetovanja vezanih za podizanje ustanka koja je presudno uticala na organizovanje i tok ustanka u Bosanskoj krajini. „Na ovom mjestu početkom juna mjeseca 1941. godine održano je Oblasno partijsko savjetovanje kome su prisustvovali drugovi: Đuro Pucar-Stari, Šefket Maglajlić, Josip i Ivica Mažar, Branko Babić, Vaso Butozan, Karlo Rojc, Kasim Hadžić, Veljo Stojnić, Ilija Došen, Boško Šiljegović, Mićo Šurlan i Relja Lukić. Ovdje su iznijete odluke aprilskog plenuma CK KPJ o političkoj mobilizaciji ljudi za borbu protiv okupatora i o radu na prikupljanju oružja“(3).

Prilazni putevi koji vode do spomenika izgrađeni su dobrovoljnim radom Banjalučana u periodu 1953-61 godine i završeni su na dan svečanog otkrivanja spomenika.

U tom periodu izgrađeno je i nekoliko turističko-ugostiteljskih objekata: turistički dom podno Šehitluka i motel na Šehitlucima. Tada je izvršeno i pošumljavanje područja Šehitluka(4). 

2. Opis dobra

Kompleks spomenika palim Krajišnicima na Šehitlucima - Banj brdu obuhvata:

-          prilazni put do spomenika i kružni put oko spomenika,

-          karakteristične prilazne platoe sa stepeništem,

-          spomen-mauzolej.

Prilaz spomeniku je riješen u vidu širokog platoa sa stepeništem popločanog bijelim kamenim pločama, koji se spušta sve do obilazne ceste.

Arhitektonski gledano, objekat spada u složeni tip spomen-obilježja sa razigranim geometrijskim formama koje se stepenasto sužavaju prema vrhu stvarajući stilizovanu piramidalnu formu sa naglaskom na pročelni dio, čime je posebno naglašena dinamičnost forme. Na dinamiku forme utiče još i isticanje visine pročelja u odnosu na visinu začelja. Akcenat spomenika predstavlja lučno nadvijeno pročelje koje zajedno sa figurom mladića formira određeni vid portalne forme, čime je istaknut ulaz u unutrašnjost objekta u kojoj se nalazi zidna dekoracija(5). Spomenik je monumentalnih razmjera osmišljen na način da oblikom prati konfiguraciju terena. Brački kamen kojim je betonska konstrukcija spomenika obložena doprinosi stvaranju iluzije da je spomenik isklesani monolit, oduvijek na tom mjestu.

Osnova mauzoleja je podužna s blagom tendencijom sužavanja prema završetku, a podrazumijeva ulazni hol, centralnu dvoranu i servisni prostor. Ulaznom holu (dužina 308 cm, širina 468 cm i visina 417 cm) se prilazi sa zapadne strane objekta kroz jednostavni portal širine 150 cm i visine 300 cm. Veza između ulaznog hola i centralne dvorane ostvarena je sa dva otvora širine 88 cm i visine 255 cm. Centralna dvorana mauzoleja formirana je tankim armiranobetonskim zidovima (Monier) debljine 10 cm i visine 385 cm. Monier zidovi su sa unutrašnje strane obloženi opekom i blago su nageti prema unutrašnjosti. Razmak između ovih unutrašnjih i vanjskih zidova mauzoleja iznosi cca 50 cm. Centralna dvorana je ukupne dužine 1300 cm i ima blago lučno zakrivljeni završetak. Njena širina na ulazu iznosi 520 cm dok je lučni završetak širok 340 cm. Lučni završetak je od dvorane odvojen zidom dimenzija 240 cm x 385 cm x 34 cm i prilazi mu se kroz dva otvora širine 60 cm. Iza lučnog završetka nalazi se servisni prostor dužine cca 5 m kojem se prilazi kroz otvor širine 70 cm. Centralni prostor mauzoleja zasveden je bačvastim svodom. Visina do tjemena svoda iznosi cca 6 m.   

Ukupne dimenzije objekta su: dužina 27,3 m, širina 9 m, a visina je 13,50 m. Pri izvedbi spomenika korišćeni su uglavnom savremeni materijali (beton), ali je unutrašnjost obložena opekom.

Prednja fasada spomenika - pročelje, kao i bočni zidovi, ukrašeni su reljefom rađenim u bračkom kamenu.

Reljefi koji ukrašavaju dva bočna zida tematski su inspirisani događajima iz NOB-a - Drugog svjetskog rata (teme koje se često pojavljuju na spomenicima koji obilježavaju ovaj period). U pogledu stilskog iskaza pripadaju strujama socrealističke umjetnosti. Na pročelju spomenika, iznad ulaznih vrata, nalazi se grandiozna figura nagog mladića koji u ruci drži zastavu koja simbolizuje komunističku partiju – idejnog vođu ustanka. Figura je izvedena u maniru antičkih bogova gdje su atributi poput koplja zamijenjeni čekićem i zastavom komunističke partije. Figura je prikazana u pokretu, podignutih ruku i nogu u raskoraku, an face. Njegove crte lica su oštre, a pogled je usmjeren prema posjetiocu/posmatraču.

Na bočnim stranama su izvedeni reljefi (bareljef) koji u nizu scena prikazuju okupaciju, zvjerstva okupatora i domaćih izdajnika, ustanak i borbu protiv neprijatelja do konačne pobjede.

Friz S fasade: Friz je moguće podijeliti na šest scena. Posmatrano od portala prema začelju prikaz mita o pobjedi Davida nad fizički nadmoćnim Golijatom je prva scena. David, snažni goloruki mladić prikazan je u poluprofilu dok stoji na tijelu Golijata zadajući mu posljednji udarac. Autor je Golijata okitio kukastim krstovima i drugim simbolima nacističke Njemačke kako bi metaforu učinio što jasnijom – narodnooslobodilačka borba je borba golorukog naroda protiv daleko nadmoćnog protivnika. Ostatak friza posvećen je svireposti agresora i izdajnika, okupljanju tj. ustanku partizana i prizoru iz bitke.

S1 zbjeg – scena je smještena u šumu i oslikava beznadežnost petnaest muškaraca, žena, staraca i djece koji su bili primorani napustiti svoja ognjišta. U prvom planu je grupa žena okupljenih oko vatre. Glave su pognule, noge su im bose, a odjeća poderana. S njima u grupi su još dva muškarca koji su prikazani stojeći, također žalosnog izraza lica. S desne strane im prilazi grupa novih prognanika jednako beznadežnih i uplašenih.

S2 okupljanje narodnooslobodilačke armije – ispred Maršala koji drži govor prikazani su vojnici u stavu mirno u profilu. Vojnici dostojanstvenog držanja su raspoređeni u četiri vrste, jedna iza druge. Prizor je statičan.

S3 i S4 bitka i stradanje naroda – scena je podijeljena u dva segmenta – svireposti okupatora nad nevinim narodom (vješanja, odrubljivanja glava) i dinamična, napeta scena bitke.

S5 govor pred rudarima i radnicima – centralna figura je maršal okružen rudarima sa krampama na ramenu. Pogledi aktera prikazanih u profilu i poluprofilu su usmjereni prema govorniku. Prizor je statičan.

Facijalne ekspresije likova izostavljene su u sceni okupljanja naroodnoslobodilačke armije i govora pred rudarima i radnicima, dok u drugim scenama autor vrlo vješto s obzirom na tehniku uspijeva dočarati bol, strah, agoniju. Iluziju dubine autor postiže gradacijom dimenzija brojnih aktera u scenama – prazan prostor na sjevernom frizu ne postoji.

Friz J fasade: Kao i kod friza sjeverne fasade prva scena je prikaz mita o pobjedi Davida nad Golijatom, dok je u ostalim scenama prikazan period Narodnooslobodilačke borbe. Sagledan u cjelini friz može biti podijeljen u šest scena koje prikazuju:

S1 zbjeg – kompozicija je gusta i podrazumijeva osam figura prikazanih u profilu i poluprofilu kako se iscrpljeni probijaju kroz gustu šumu.

S2 individualno stradanje – scena prikazuje majku ispred razrušene kuće koja u naručju drži mrtvog sinčića. Ono što posmatrača usmjerava prema ovom prizoru jeste čistoća kompozicije (prazan prostor oko glavnog aktera prizora). Ovaj se prizor u ikonografskom smislu može čitati kao Pieta Narodnooslobodilačke borbe.

S3 bitka – izrazito dinamičan prizor gdje su prikazana brojna ljudska tijela spletena u agoniji borbe. Prizor je smješten u šumi. Osjećaj koji dominira prizorom je agonija borbe za život koju osim golorukog naroda prolaze i okupatorski vojnici.

S4 oslobađanje – živopisni prizor sa partizanskom četom koja se okrepljuje dok u njihovoj blizini dječica igraju u kolu. Scena je preplavljena osjećajem živosti i nade.

S5 prvi izbori u slobodnoj domovini – dominantni motiv kompozicije je čin glasanja – ubacivanja glasačkog listića u kutiju. Pogledi aktera scene usmjereni su prema činu glasanja što objašnjava značenje scene, ali i važnost samog događaja. Muškarac u vojničkom odijelu i žena sjede za glasačkim stolićem i nadziru proces glasanja. Ispred njih je grupa ljudi, spokojnih izraza lica, koji čekaju na svoj red. Akteri su prikazani u poluprofilu i profilu.

Motiv koji se provlači kroz sve scene i određuje ritam friza je stablo polomljenih, golih grana.

Unutrašnjost spomenika je podijeljena na tri, asimetrično raspoređena, dijela. Tri zidna platna u unutrašnjosti objekta, nose zidnu dekoraciju izvedenu na kamenu u tehnici sitotiska. 

Crteži su izvedeni 1988. godine, znatno kasnije nego sam spomenik, iako je ideja postojala od samog početka njegovog projektovanja. „Ismet Mujezinović (Tuzla, 02.12.1907. – 07.01.1984.)(6) je sa kolegom Antunom Augustinčićem angažovan na izvedbi spomenika na Šehitlucima kraj Banje Luke... Pravio je prve kartone-crteže i skice za fresko-dekoraciju u periodu 1956-1958. godine... Augustinčić je izvodio spomenik, dok je u unutrašnjosti Mujezinović trebao da oslika freske sa motovima iz NOB-e (crteži predstavljaju historiju NOB-e u Bosanskoj Krajini)... Iz tehničkih razloga do izvedbe fresaka na Šehitlucima nije došlo.“ (7)   

Prijedlog tehnike kojom je perocrtež Ismeta Mujezinovića prenesen na kamene plohe dao je Ismar Mujezinović (Osijek, 15.04.1942.)(8), a prenos crteža sitotiskom sa originala na kamen izveo je Mehmed Akšamija. Na kamene ploče manjih dimenzija 35 cm x 35 cm nanošeni su segmenti kompozicije Ismeta Mujezinovića, a potom su manje ploče složene u monumentalnu cjelinu (približno 3,85 m x 25 m). „Kompozicija crteža je sačinjena od približno 1000 figura koje su trebale da objasne ratne događaje u Krajini. Da bi se sačuvala izvornost Ismetovih crteža, predložio sam da se crteži sitotiskom sa orginala prenesu na kamene ploče i da se tako sve prenese na zid. U tom slučaju je crtež ostao u svom orginalnom izgledu, a sve je doslovno prema Ismetovoj ideji preneseno na zid. Postupak je po mojoj želji izveo Mehmed Akšamija/fotografiranje i izrada pripreme na grafički film za sitotisak/, a samo štampanje je povjereno sitotisku - Mandić/Štabek.“(9)

Crteži u unutrašnjosti objekta gotovo su izgubljeni (sačuvane su scene u gornjem pojasu i poneka u donjem). Poredeći postojeće stanje i publikovani materijal(10) moguće je zaključiti da je 80% materijala u cjelosti izgubljeno.

Slikarsko rješenje Ismeta Mujezinovića podrazumijeva niz scena tematski određenih događajima iz NOB-a, koje se prepliću u monumentalnu cjelinu kroz koju je predstavljeno iskustvo borbe, preživljavanja, ratnih strahota, formiranja Narodnooslobodilačke vojske. Slikar je domišljato iskoristio iskustvo ratnog ilustratora, crtež je izrazito vješt i odaje iskusnu ruku. Posmatrana u cjelini, kompozicija je ispunjena i izrazito dinamična. Dimenzije sitotiska sjevernog i južnog zida su 11,15 x 3,85 m, a dimenzije centralnog zida iznose 2,40 m x 3,85 m.

Sjeverni zid: moguće je identifikovati devet scena kroz koje su predstavljene različite epizode okupljanja Narodnooslobodilačke armije (okupljanje, dogovori, podizanje zastave Jugoslavije, partizanska četa). Sve scene su smještene u prirodno okruženje upućujući na gerilsko ratovanje, tj. strategiju ratovanja Narodnooslobodilačke armije. Slikar izbjegava svaku individualizaciju likova, a kao dominantni element u svakoj od kompozicija naglašava pokret. U pozadini centralne scene - podizanje zastave – nazire se veduta grada. Dvije od devet scena, pozicionirane u nižoj zoni (centralnoj od tri zone), moguće je identifikovati kroz publikovani materijal i predstavljaju scene bitke.

Centralni zid: scene centralnog zida su izgubljene u cjelosti.

Južni zid: moguće je identifikovati sedam scena koje prikazuju nadmoć protivničke vojske (mehanizaciju, naoružanje) i progon naroda Krajine. Scene su koncipirane na isti način kao i na sjevernom zidu, a sačuvao se takođe gornji pojas sa ponekim detaljem prvog i drugog pojasa. Individualizacija aktera je izostavljena, a pokret je dominantni element svake od scena.

Materijal koji je korišćen za oblaganje cjelokupnog spomenika, kao i za izradu reljefa, je brački bijeli kamen, dok su crteži naneseni na kamenu iz Posušja. Kamene ploče za oblaganje spomenika, kao i segmentna polja sa dekorativnim reljefom većih su dimenzija i sa leđne strane ankerima su vezane za nosivi zid.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Na osnovu člana 63. Zakona o zaštiti spomenika kulture („Službeni list NRBiH“, br. 17/60) i člana 14. Pravilnika o načinu vođenja registra spomenika kulture („Službeni list NRBiH“, br. 26/61), Zavod za zaštitu spomenika kulture Narodne Republike Bosne i Hercegovine iz Sarajeva, donio je 18. aprila 1962. godine rješenje broj 09-1011-3, a pod registarskim brojem 329, da se spomenik palim borcima Bosanske krajine na Banj Brdu (Šehitluci) u Banjoj Luci, kao i samo mjesto, stavlja pod zaštitu države, pa se i vodio u centralnom registru kao nepokretni spomenik kulture.

Prostornim planom Republike Bosne i Hercegovine do 2002. godine spomenik je, pod nazivom Reprezentativni spomen-obelisk na brdu Šehitluci, 5 km od Banje Luke, evidentiran, valorizovan kao spomen-obilježje NOR-a i revolucije u BiH I kategorije.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Zbog pojave kapilarne vlage brački kamen je već nakon nekoliko godina od izgradnje spomenika počeo propadati. Ova pojava negativno je uticala i na stanje unutrašnjosti objekta što je uzrok odlaganja izrade fresaka Ismeta Mujezinovića.

Intervencije s ciljem otklanjanja ovog problema vršene su u više navrata, nekad obimnije, klesarske, nekad samo injektiranje reljefa. Tehničko snimanje oštećenja prouzrokovanih pojavom vlage izvršeno je 1971. godine od strane Geodetskog zavoda u Sarajevu, nakon čega se pristupilo sanaciji objekta(11). 

Popločavanje platoa je u periodu od 1988. do 2005. godine vršeno u više navrata.

Zavod za zaštitu spomenika kulture Republike Srpske u saradnji sa Zavodom za studije i projektovanje je 2005. godine izradio projekat obnove spomenika(12).

5. Sadašnje stanje dobra

Spomenik je u lošem stanju zbog neodržavanja i uticaja atmosferilija. Uočljiva su oštećenja kamenih obloga zidova i samih reljefa usljed dugotrajnog uticaja atmosferilija, što može dovesti do njihovog širenja i stvaranja deformacija. Primjetne su i pukotine na velikom broju kamenih ploča kojim su popločani plato i stepenište, dok neke ploče nedostaju.

Crteži na zidovima u unutrašnjosti spomenika su u izuzetno lošem stanju, u opasnosti od potpunog nestanka. Oštećenja su nastala usljed neodržavanja i intenzivnog uticaja kapilarne vlage, koja je vidljiva i na vanjskim fasadama objekta spomenika, i zahtjevaju preduzimanje hitnih mjera za njihovu konzervaciju i restauraciju.

Usljed neodržavanja primjetna su oštećenja na prilaznom putu.

6. Specifični rizici

-          Neodržavanje;

-          Nepovoljno dejstvo atmosferilija.

III -  ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima (“Službeni glasnik BiH”, br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A.         Vremensko određenje

B.         Istorijska vrijednost (veza građevine, cjeline ili područja sa istorijskom ličnošću ili značajnim događajem u istoriji)

C.         Umjetnička i estetska vrijednost

iv.         Kompozicija

v.         Detalj

vi.         Proporcije

D.         Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

iii.         Djelo značajnog umjetnika ili graditelja

E.         Simbolička vrijednost

v.         Značaj za identitet grupe ljudi

F.         Ambijentalna vrijednost

i.          Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline

ii.          Značenje u strukturi i slici grada

G.         Izvornost

i.          Oblik i dizajn

ii.          Materijal i sadržaj

iii.         Namjena i upotreba

v.         Položaj i smještaj u prostoru

vi.         Duh i osjećanja

H.         Jedinstvenost i reprezentativnost

iii.         Djelo vrhunskog umjetnika ili graditelja

I.          Cjelovitost

i.          Fizička cjelovitost

ii.          Homogenost

iii.         Zaokruženost (kompletnost)

Sastavni dio ove odluke su:

-          Imovinsko-pravna dokumentacija

¾      Posjedovni list br. 761/9, izdat dana 28.06.2011. godine,

¾      Zemljišnoknjižni izvadak br. 1712, izdat dana 29.07.2013. godine,

¾      Zemljišnoknjižni izvadak br. 736, izdat dana 13.08.2013. godine,

¾      Posjedovni list br. 761/11, izdat dana 29.07.2013. godine,

¾      Kopija katastarskog plana br. 161, izdata dana 13.08.2013. godine.

-          Dokumentacija o prethodnoj zaštiti dobra

¾      Dopis Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta, br. 07-40-4-4140-1/13 od 11. 07. 2013. godine.

-          Fotodokumentacija

¾      Fotografije priložene uz peticiju:

detalji sa fasade (Peticiju podnijela Grupa građana Banje Luke),

postojeće stanja dobra iz 2004. godine (Peticiju podnio Grad Banja Luka i Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske).

¾      Fotografije postojećeg stanja:

26. juli 2013. godine, fotografisala Nermina Katkić, dia. (digitalni fotoaparat - NIKON D3100); Milka Gruić, dia. (digitalni fotoaparat - Sony CyberShot DCS-H10).

-          Ostala dokumentacija

¾      Projekat uređenja terena oko spomenika na Šehitlucima (Investitor: Savez boraca NR BiH, Banja Luka, 20.02.1961. godine, ing. Janković, ing. Pasarić, ing. Pasarić, ing. Šegović Ivica, geometar Džindo Besim, Berić V.):

tehnički opis,

situacija 1:12500,

situacija spomenika na Šehitlucima 1:1000,

situacija 1:250,

pogled odozgo na spomenik 1:500,

pogled sa strane 1:500,

uzdužni profil i situacija uređenja terena i puta oko spomenika na Šehitlucima.

¾      Projektna dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta:

Osnova mauzoleja 1:50, presjek 1:50,

Spomenik palim borcima Bosanske Krajine u Banjaluci, presjeci 1:50, precrtano s originala, N. Rosić, dia., 01.06.1957,

Situacija 1:250,

Prednja fasada 1:50, Geodetski zavod Sarajevo, 1971.

Korišćena literatura

1959.    Enciklopedija likovnih umjetnosti. Zagreb: Leksikografski zavod FNRJ, 1959.

1962.    “Zaštićeni spomenici Narodno-oslobodilačkog rata”, Naše starine – godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR Bosne i Hercegovine VIII. Sarajevo: 1962.

1970.    Monografija grada Banjaluka. Banjaluka: Novinsko preduzeće GLAS, 1970.

1974.    Ravlić, Aleksandar. Monografija grada Banja Luka – razdoblja i stoljeća. Banja Luka: Mladost, 1974.

1980.    Faza «B» - valorizacija prirodne i kulturno-historijske vrijednosti, Prostorni plan Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu, 1980.

1985.    Krzović, Ibrahim. Ismet Mujezinović – serija likovne monografije. Tuzla: Galerija jugoslovenskog portreta, 1985.

1982.    Husedžinović, Hamid. Šehitluci, Spomenici revolucije. Banja Luka: Glas, 1982.

1987.    Likovna enciklopedija Jugoslavije, 2 K-Ren. Zagreb: Jugoslavenski leksikografski zavod „Miroslav Krleža“, 1987.

(1) Ravlić, Aleksandar, Banja Luka – razdoblja i stoljeća, Banja Luka: 1974, 54.

(2) Jedan od najvažnijih predstavnika takozvanog psihološkog portreta u hrvatskom vajarstvu 20. vijeka. Od 1918. godine studira vajarstvo na Visokoj školi za umjetnost i obrt u Zagrebu kod Rudolfa Valdeca i Roberta Frangeša, a kada je ona 1922. godine pretvorena u Kraljevsku akademiju za umjetnost i obrt, nastavlja studij kod Ivana Meštrovića. Nakon što je 1924. godine diplomirao, kao stipendist francuske vlade odlazi u Pariz gdje studira na Ecole des Arts decoratifs i na Academie des Beaux-Arts u klasi J. A. Injalberta. Jedan je od osnivača likovne grupe Zemlja i biva izabran za njena potpredsjednika. Sa Zemljom izlaže u Zagrebu te 1931. u Parizu, grupu napušta 1933. godine. Izlaže u Barceloni 1929, Londonu i Beogradu 1930. godine. Od tridesetih godina intenzivira svoje bavljenje javnim spomenicima. Učestvujući i često pobjeđujući na brojnim javnim konkursima za spomenike širom svijeta, stiče ugled koji će ga uključiti u kolektivnu svijest kao majstora spomenika, u prvom redu konjaničkih, te mu u završnici donijeti status prvog državnog vajara. Tako će 1940. godine postati dopisni član JAZU, 1946. godine profesor (i kasnije rektor) ALU, a 1947. biće imenovan majstorom vajarom. Učestvovao je u Narodnooslobodilačkom pokretu od samog početka, a 1943. godine prelazi na oslobodilačku teritoru i sarađuje u svim političkim i kulturnim akcijama na terenu: član je ZAVNOBiH-a, a na drugom zasjedanju AVNOJ-a u Jajcu izabran je za njegova potpredsjednika. U najtežim okolnostima, koristeći najoskudnije materijale, obrađuje u grafici i plastici nove teme herojskog vremena. Od 1946. boravi u Zagrebu gdje izrađuje varijaciju svoje moskovske grupe Nošenje ranjenika, bronzani lik Maršala Tita (za Kumrovec), Livanjski spomenik žrtvama Narodnooslobodilačkog rata i kao njegovu smanjenu varijantu Spomenik palim studentima Veterinarskog fakulteta (Zagreb), te banjalučki Spomenik Krajišnicima u obliku mauzoleja. Redovan član JAZU postaje 1949. godine i vodi Majstorsku radionicu za vajarstvo. Usp. Likovna enciklopedija Jugoslavije, 1 A-J (Zagreb: Jugoslavenski leksikografski zavod „Miroslav Krleža“, 1981.), 45.

(3) “Zaštićeni spomenici Narodno-oslobodilačkog rata”, Naše starine – godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture N.R. Bosne i Hercegovine VIII, Sarajevo: 1962.

(4) Ravlić, Aleksandar, Banja Luka – razdoblja i stoljeća, Banja Luka: 1974, 187-189.

(5) Informacije preuzete iz peticije za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom poslane 04.06.2004. godine a koju su sačinili Grad Banja Luka i Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske

(6) Završio akademiju u Zagrebu 1929. godine, a specijalizovao je zidno slikarstvo. U Parizu boravi od 1931. do 1933. godine. Od 1936. živio u Sarajevu, gdje osniva i realizuje program Collegium Artisticum. Učesnik je NOB-a od 1941. godine. Nakon završetka rata postaje suosnivač ULUBiH i Škole za likovne umjetnosti. Od 1953. godine živi u Tuzli. Njegov slikarski opus može se podjeliti u tri cjeline: gimnazijski crteži i slike, djela u duhu konstruktivne estetike, socijalne teme koje postaju izrazitije u kasnijim djelima, te intimizam i kolorizam (Autoportret, Izvlačenje mreže, Užina na radilištu...); djela iz vremena NOB-a (veći dio opusa izgubljen); djela nastala nakon 1945. godine (ciklusi Prelaz preko Neretve, U slavu boraca Sutjeske). Usp. Likovna enciklopedija Jugoslavije, 2 K-Ren (Zagreb: Jugoslavenski leksikografski zavod „Miroslav Krleža“, 1981.), 392-393.

(7) Krzović, Ibrahim, Ismet Mujezinović – serija likovne monografije, Tuzla: 1985, 268.

(8) Diplomirao na Akademiji u Zagrebu 1966. godine, odsjek za slikarstvo. Bavi se slikarstvom, literaturom, filmom. Živi i radi u Sarajevu, BiH; Lovrečici, Hrvatska i Ljubljani, Slovenija. Bio je saradnik Majstoske radionice Krste Hegedušića,saradnik na filmu Bitka na Neretvi, scenograf i kostimograf u filmovima 19 djevojaka i mornar i Deveto čudo na istoku. Autor je olimpijskih plakata 1984. Nagrađen je nagradom Grada Sarajeva. Bio je u žirijima svih značajnih izložbi, republičkih nagrada i manifestacija u Sarajevu kao što su Yu likovne izložbe, teatar festival MESS, arhitektura, fotografija itd. Usp. Likovna enciklopedija Jugoslavije, 2 K-Ren (Zagreb: Jugoslavenski leksikografski zavod „Miroslav Krleža“, 1981.), 392.

(9) Iz izjave (elektronskog pisma) Ismara Mujezinovića, 04.07.2013. godine.

(10) Husedžinović Hamid, Šehitluci, Spomenici revolucije, Banja Luka: Glas, 1982, 28-33.

(11) Snimak postojećeg stanja, Geodetski zavod Sarajevo, 1971.

(12) http://www.banjalukalive.com, 9.7.2013.