Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Komisija
za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg
okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika
o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 25.
do 29. aprila 2013. godine, donijela je
O D L U K
U
I
Istorijsko
područje – Nekropola sa stećcima na lokalitetu Jasik u Gračanici, opština
Živinice, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u
daljem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni
spomenik čini nekropola sa 31 stećkom.
Nacionalni
spomenik se nalazi na prostoru označenom kao k.č. 239 (novi premjer),
posjedovni list broj 50, k.o. Gračanica, što odgovara k. č. 336/2 (stari
premjer), z.k uložak broj 416, k.o. SP_Gračanica, opština Živinice, Federacija
Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Na
nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju
odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8.
Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine
Federacije BiH”, br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07).
II
Vlada
Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da
obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za
zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija
za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke
uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje
informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju
dobra nacionalnim spomenikom.
III
Radi trajne
zaštite nacionalnog spomenika, na prostoru definisanom u tački I stav 3.
ove odluke primjenjuju se sljedeće mjere zaštite:
-
dozvoljeni su isključivo
istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi, radovi na tekućem
održavanju, uključujući i one radove koji imaju za cilj prezentaciju spomenika,
uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje u Federaciji Bosne i
Hercegovine (u daljem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručni nadzor nadležne
službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem
tekstu: nadležna služba zaštite);
-
dozvoljeno je obavljanje
radova na infrastrukturi, uz odobrenje nadležnog ministarstva i stručno
mišljenje nadležne službe zaštite;
-
nije dozvoljeno izvođenje
radova koji bi mogli da ugroze nacionalni spomenik, kao ni postavljanje
privremenih objekata ili stalnih struktura, čija svrha nije isključivo zaštita
i prezentacija nacionalnog spomenika;
-
dozvoljeno je obrađivanje
zemljišne parcele pod uslovom da ne dođe do oštećenja spomenika;
-
radovi na uređenju
nekropola i radovi na saniranju oštećenja dozvoljeni su isključivo uz odobrenje
nadležnog ministarstva i nadzor nadležne službe zaštite;
-
nije dozvoljeno čišćenje
spomenika od lišaja i mahovine, te skidanje patine;
-
izuzetno od prethodne
alineje, dozvoljeno je čišćenje stećaka i skidanje patine u slučaju da je to
neophodno za istraživanje epigrafskih ili dekorativnih elemenata stećka, uz
prethodno izrađen elaborat i odobrenje nadležnog ministarstva. Elaborat treba
biti zasnovan na biološkim, hemijskim, fizičkim i drugim analizama za koje
konzervator utvrdi da su neophodne, te sadržavati odgovarajuće konzervatorske
mjere i procjenu uticaja načina čišćenja na kamen;
-
prostor spomenika biće
otvoren i dostupan javnosti, a može se koristiti u edukativne i kulturne svrhe;
-
područje predstavlja
arheološki lokalitet, pa je prilikom obavljanja istražnih radova obavezno
obezbijediti prisustvo arheologa;
-
urediti poseban pristup
lokalitetu;
- zabranjeno je odlaganje svih vrsta otpada.
Vlada Federacije dužna je posebno da obezbijedi
sprovođenje sljedećih mjera:
- izradu geodetskog snimka postojećeg stanja
nacionalnog spomenika;
- izradu plana za sveobuhvatno arheološko
istraživanje lokaliteta;
- izradu Projekta sanacije, restauracije,
konzervacije i prezentacije nacionalnog spomenika, sa izradom preliminarnog
snimka postojećeg stanja, kojim će se utvrditi vrsta i stepen ugroženosti
lokaliteta, te oštećenja na spomenicima;
- izradu programa uređenja nekropole sa uklanjanjem
samonikle vegetacije i redovnog održavanja spomenika.
IV
Svi
pokretni nalazi, koji u toku arheološkog istraživanja budu nađeni, biće
deponovani u najbližem muzeju koji ispunjava kadrovske, materijalne i tehničke
uslove ili u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine u Sarajevu, obrađeni i
prezentovani na odgovarajući način.
Izuzetno
od stava 1. ove tačke, u periodu do ponovnog otvaranja Zemaljskog muzeja Bosne
i Hercegovine, a u slučaju da najbliži muzej ne ispunjava kadrovske,
materijalne i tehničke uslove, nosioci arheoloških istraživanja dužni su da
podnesu pisani zahtjev Komisiji da odredi instituciju u kojoj će arheološki
nalazi biti privremeno deponovani.
Sav
pokretni i nepokretni arheološki materijal koji bude nađen u toku arheoloških
istraživanja neophodno je stručno obraditi.
Arheolog
– vođa arheoloških istraživanja dužan je nakon izvršenih arheoloških radova da
podnese izvještaj Komisiji i instituciji koja je obavila istraživanja.
Arheolog
– vođa arheoloških istraživanja mora imati na raspolaganju sav pronađeni
pokretni i nepokretni arheološki materijal dok traje istraživanje i dok ne
završi izvještaj, a najduže za period od tri godine.
Paralelno
s izvođenjem arheoloških istraživanja, neophodna je sukcesivna konzervacija
nepokretnih nalaza na lokalitetu i konzervacija pokretnog arheološkog
materijala i njegovo deponovanje u odgovarajuće prostore (depoe).
Nakon
dostavljanja izvještaja o sprovedenom istraživanju, Komisija će utvrditi
pokretne nalaze na koje će biti primjenjivane mjere zaštite koje Komisija
utvrđuje.
Iznošenje
pokretnih nalaza iz stava 1. ove tačke iz Bosne i Hercegovine nije dozvoljeno.
Izuzetno
od odredbe prethodnog stava, ukoliko vođa istraživanja utvrdi da je neophodna
obrada nekog nalaza van zemlje, dokaze o tome prezentovaće Komisiji, koja može
dozvoliti privremeno iznošenje nalaza iz zemlje pod detaljno utvrđenim uslovima
njegovog iznošenja, postupanja s njim u toku boravka izvan zemlje i njegovog
povratka u Bosnu i Hercegovinu.
V
Stavljaju
se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti u dijelu u kojem
su suprotni odredbama ove odluke.
VI
Svako, a
posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i
opštinske službe, suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da
oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.
VII
Ova
odluka dostaviće se Vladi Federacije, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi
zaštite i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra,
radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - VI ove odluke i nadležnom
opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VIII
Sastavni
dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na
uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije
(http://www.kons.gov.ba).
IX
Prema članu V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma
za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
X
Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana
objavljivanja u «Službenom glasniku
BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu:
Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović
i Ljiljana Ševo.
Broj:
05.2-2.3-53/13-14
26.
aprila 2013. godine
Sarajevo
Predsjedavajući Komisije
Dubravko Lovrenović
O b r a z l o ž e n j e
I – UVOD
Na osnovu
člana 2. stav 1. Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih
spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u
Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje
nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI
Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra
upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine
(«Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku
o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da
li je za to dobro podnesen zahtjev.
Fadil
Ćasurović je, dana 03. novembra 2009. godine, podnio prijedlog/peticiju za proglašenje
Nekropole stećaka Jasik, Gračanica, opština Živinice, nacionalnim spomenikom
Bosne i Hercegovine.
U skladu
sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. i člana 35.
Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je
pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje
dobra nacionalnim spomenikom.
Izjava o značaju dobra
Srednjovjekovni
nadgrobni spomenici, poznati pod nazivom stećci su impresivan dokaz rastuće
ekonomske moći bosanskog feudalnog društva u XIV vijeku, otvaranja rudnika,
pojačane urbanizacije, te želje pojedinaca da svoj status i moć prikažu kroz
vanjski izgled nadgrobnog spomenika.
Poseban
značaj ovom istorijskom području daju usko povezani položaji toponima Trzan,
istoimenog izvora pitke vode, gdje se nalazila i stara vodenica nazivana istim
imenom, kao i postojanje starije džamije sa haremom, koja je kasnije
obnovljena, te stara lipa. Kroz koncentraciju kultnih mjesta i obreda;
predslovenski, srednjovjekovni te kasnije muslimanski, održan je kontinuitet
tradicijskih običaja na području sela Gračanice.
Na
lokalitetu Jasik je evidentiran 31 stećak; 6 ploča, 2 sanduka, 20 sljemenjaka i
3 stuba. Ukrašeno je 8 stećaka, čiji su ukrasni motivi; krug, uzdužna traka,
rozeta (3 primjerka), dvostruka spirala (2 primjerka), polumjesec (5
primejraka), krst i stilizovan krst, motiv koji simbolizuje krovnu konstrukciju
kuće i motiv pravougaonika (2 primjerka). Ukrasi su rađeni tehnikom reljefnog
ispupčenja (visoki i plitki) i udubljenja i urezivanja.
II - PRETHODNI POSTUPAK
U toku vođenja postupka, izvršen je uvid u:
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra,
uključujući opis, arhitektonski snimak i fotografije;
- uvid u sadašnje stanje dobra;
- kopiju katastarskog plana;
- zemljišno-knjižni izvadak;
- istorijsku, arhitektonsku ili drugu
dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korištene dokumentacije u
okviru ove odluke.
Prema
odredbi člana V stav 2. Aneksa 8. Opšteg
okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 37. Poslovnika o radu
Komisije, prije donošenja konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim
spomenikom, Komisija će pružiti mogućnost vlasniku predloženog nacionalnog
spomenika, podnosiocu peticije, institucijama nadležnim za očuvanje nasljeđa,
stručnim i naučnim institucijama, stručnjacima i naučnicima, kao i drugim
zainteresovanim licima da iznesu svoje stavove. U skladu s tim, Komisija je preduzela sljedeće
aktivnosti:
- Dopisom broj: 05.2-35.2-8/11-268, od 16. 12.
2011. godine, Komisija je zatražila dostavljanje dokumentacije, napomena,
sugestija i stavova vlasnika u vezi sa proglašenjem Nekropole sa stećcima na
lokalitetu Jasik u Gračanici, opština Živinice od: Opštine Živinice (Načelnik;
Organ uprave nadležan za poslove urbanizma i katastra), Zavoda za zaštitu i
korišćenje kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Tuzlanskog kantona,
Federalnog ministarstva prostornog uređenja, Zavoda za zaštitu spomenika u
sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta.
Do donošenja odluke, Komisiji je dostavljena sljedeća dokumentacija:
- Dopis Zavoda za zaštitu i korišćenje
kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Tuzlanskog kantona broj 314/11, od
20. 12. 2011. godine, kojim su Komisiji dostavljeni podaci preuzeti iz:
-
Izvod iz studije kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa
opštine Živinice, Zavod za zaštitu i korišćenje kulturno-istorijskog i
prirodnog nasljeđa TK, Tuzla, 1987.
-
Stećci na području opštine Živinice, Seudin Muratović,
Zehudin Maslić, Živinice 2008.
-
Kulturno-istorijsko i prirodno nasljeđe Tuzlanskog
kantona, Monografija u pripremi u izdanju Zavoda za zaštitu i korišćenje
kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Tuzlanskog kantona.
-
Izvještaj sa terenskog istraživanja stećaka na području
Tuzlanskog kantona od 01. 09. 2010. godine.
- Dopis Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu
Federalnog ministarstva kulture i sporta broj: 07-40-4-5139-1/11, od 20. 12.
2011. godine, kojim su Komisiji dostavljeni podaci o evidenciji i statusu
prethodne zaštite Nekropole sa stećcima na lokalitetu Jasik u Gračanici,
opština Živinice.
- Dopis Službe za opštu upravu i društvene
djelatnosti opštine Živinice broj: 02/2-05-629/12, od 16. 01. 2012. godine,
kojim su Komisiji dostavljeni sljedeći podaci:
-
Izvod iz posjedovnog lista
broj:06/2-30-118/12, od 09. 01. 2012. godine.
-
Kopija katastarskog plana,
k.č. broj 239, k.o. Gračanica, čiji je posjednik Fadil Ćasurović.
-
Izjava posjednika parcele
označene kao k.č. 239, k.o. Gračanica.
-
Fotokopija lične karte posjednika parcele.
-
Zemljišnoknjižni izvadak od 09. 01. 2012. godine.
-
Tabelarni prikaz brojnog stanja nekropola na području
opštine Živinice.
-
Fotografije nekropole (5 komada).
-
Stav opštinske Službe u vezi sa proglašenjem predmetne
nekropole.
- Stav vlasnika zemljišne parcela jasan je
dostavljanjem peticije za proglašenjem predmetne nekropole nacionalnim
spomenikom. Osim peticije dopisom opštinske Službe, dostavljena je Izjava u
kojoj je navedeno da je vlasnik održavao stećke u skladu sa svojim
mogućnostima, kao i da do sada od strane države, ništa nije ulagano u njihovo
održavanje. Pored vlasnika svoje mišljenje i stav je dostavila i opštinska
Služba sa naglaskom da predmetna nekropola treba biti proglašena nacionalnim
spomenikom.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje
dobra, utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Selo Gračanica se nalazi u jugoistočnom dijelu opštine
Živinice, od čijeg centra je udaljeno oko 12 km. U centralnom dijelu naselja na
manjem uzvišenju s desne strane puta na njivi Jasik nalazi se nekropola sa
stećcima.
Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru označenom kao
k.č. broj 239 (novi premjer), posjedovni list broj 50, k.o. Gračanica, što
odgovara k.č. broj 336/2 (stari premjer), upisan u z.k. uložak broj 416, k.o.
SP_Gračanica, opština Živinice, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i
Hercegovina.
Na osnovu Izvoda iz posjedovnog lista, zemljišna parcela
k.č. broj 239, k.o. Gračanica, je u privatnom vlasništvu Ćasurović (Rame)
Fadila.
Istorijski podaci
Veoma je mali broj istorijiskih podataka vezanih za
teritoriju današnje opštine Živinice. S obzirom na geografski položaj i blizinu
tuzlanskog bazena, može se pretpostaviti da je ova teritorija bila naseljena od
najstarijih vremena. Prostor opštine Živinice prije dolaska Rimljanja
naseljavali su Iliri. Od mnogobrojnih plemena koja su naseljavala teritoriju
Bosne i Hercegovine, njen sjeveroistočni dio zaposjelo je pleme Ditriani, a
plemena sa kojima su imali doticaja bili su: Desidijati, Breuci i Panoni(1).
Rimljani su teritoriju Bosne i Hercegovine zauzeli u I
st. n. e., a oblast sjeveroistočne Bosne ušla je u sastav rimske provincije
Panonija. Po dolasku Slavena na
prostor Bosne i Hercegovine, formiraju se prve teritorijalne jedinice (župe),
među kojima su formirane i župe Soli i Usora. Pavao Anđelić pretpostavlja da se
u ranofeudalnoj župskoj organizaciji, oblast Soli djelila na tri župe, i to;
-
župa Gornja Spreča –
zauzimala je gornji sliv rijeke Spreče i uključivala je teritoriju distrikata,
a kasnijih nahija: Spreče, Gostilja i Dramešina;
-
župa u slivu rječice Jale
i srednjem toku rijeke Spreče, obuhvatala je župu Sol, a kasnije nahije Donju i
Gornju Tuzlu, Smoluću i djelimično Dramešin;
-
župa koja je zauzimala
donji tok rijeke Spreče, a koji se kasnije podudarao sa nahijom Sokol(2).
V. Skarić
je pretpostavljao da se selo Živinice nalazilo u granicama župe Soli i mislio
je da je ono starina vlastelina Radivoja Živiničića, međutim danas se pouzdano
zna da se selo u vrijeme dolaska Osmanlija nije zvalo Živinice, nego Tatarica i
da se nalazilo u nahiji Drametinu (Dramešini). Naziv Živinice je kasnijeg datuma,
jer je još i sredinom XVIII vijeka nazivano Tatarica, a negdje Tatarica i
Živinice. Takođe, župi Soli nisu pripadala ni sela: Đurđevik, Tulovići,
Banovići i Turija, jer su sva četiri bila u granicama spomenute župe Dramešin.
U istoj župi postojalo je i selo Radenovići, očito, starina vlasteoske porodice
Radenovića. Za nekoliko vlasteoskih porodica u Podrinju, od kojih se u drugoj
polovini XIV i početkom XV vijeka ističu Zlatonosovići, gospodari u Zvorniku i
nešto sjevernije od toga grada, Dinjičići ili Kovačevići za vrijeme Tvrtka I i
kasnije sve do dolaska Osmanlija, gospodari doline Jadra (čiju su zemlju
Osmanlije nazivali Vilayet-i i Kovač), Staničići u prvoj polovini XV vijeka,
gospodari u srednjem toku Drinjače (grad Perin), te Pavlovići, gospodari
prostrane oblasti koja se prostirala između Srebrenice i Hodidjeda, a na
sjeveru do rijeka Drinjače i Krivaje, dotle se ne zna ni za jednu takvu
porodicu koja je gospodarila u župama Soli i koja je tu imala svoje starinske
baštine, ukoliko i Sol nije spadala u zemlje Zlatonosovića. Razlog tome je u
prvom redu činjenica što je to područje duže vremena pripadalo ,kraljevoj
zemlji’(3).
Međutim,
iz prepiske nastale početkom 1413. godine, vojvoda Vukmir Zlatonosović se iz
Spreče obratio dubrovačkoj vladi s molbom da mu pošalju ljekara magistra
Bartola Squarcijalupia. Dubrovačko Veliko vijeće je 01. februara te godine
donijelo pozitivan odgovor, i to na dva mjeseca o njihovom trošku, što na koncu
nije realizovano, ali je vojvoda Vukmir ubrzo ozdravio. Ovakav splet okolnosti
upućuje na zaključak da su značajan uticaj na vlastelinstvo na sprečanskom
području imali članovi porodice Zlatonosović(4).
Za selo
Gračanica, navodi se da je smješteno jugoistočno od Živinica, da je u XVI
vijeku predstavljalo značajnije naselje i da se nalazilo u granicama nahije
Gostilja. Takođe se spominje da se ne dovodi ni u kakvu vezu sa nekadašnjim,
malenim i rano iščezlim selom Gračanicom u nahiji Donjoj Tuzli, koje se
spominje dva puta: 1512. i 1533. godine(5).
U opštini
Živinice nalazi se i selo Svračić, na jednoj povelji bana Ninoslava iz 1249.
godine sačuvano je ime vlastelinske porodice Hranislava Svračića, u istoj
povelji spominje se i svjedok „voevoda Purča“, selo Puračić nalazi se nedaleko
od Tuzle i Živinica i vjerovatno je dobilo ime od vlastitog imena Purče(6).
Iz svega
navedenog, a s obzirom na veoma mali broj istorijiskih podataka o Živinicama,
može se zaključiti da je u ranofeudalnoj župskoj organizaciji teritorija
opštine Živinice bila u sastavu župe Gornja Spreča, koja je u kasnijem periodu
kao manja teritorijalna jedinica bila u sastavu župe Soli. Evidentno je i to da
je jedan dio opštine Živinice bio u sastavu kasnofeudalne župe Dramešin, drugi
u sastavu kasnofeudalne župe Gostilj, kojoj je pripadalo i selo Gračanica.
2. Opis dobra
Zanimljiva
je toponimija i smještaj cijelog centra naselja Gračanica. Naime, od lokaliteta
Jasik na udaljenosti od 130 metara u pravcu jugoistoka nalazi se livada koja se
u narodu naziva Trzan(7), u
blizini je izvor pitke vode, gdje se donedavno nalazila i stara vodenica,
nazivana istim imenom Trzan. Istočno od lokaliteta Trzan na udaljenosti do 40
metara, tačno preko Gračaničke rijeke, nalazila se nekada starija džamija
(džamija je obnovljena i renovirana 1997/98. godine) sa haremom u kojem je bila
i stara lipa(8), koja je
posjećena prilikom obnove džamije. Navedeni podaci ukazuju na činjenicu da je
Gračanica u prošlosti predstavljala kultno mjesto, kroz čitavo vrijeme
postojanja naselja, gdje su se vršili različite vrste obreda; predslovenski,
srednjovjekovni te kasnije muslimanski.
Nekropola
sa stećcima se nalazi na području sela Gračanice, na livadi nazvanoj Jasik.
Smještena je na 284 m nv, geografskoj dužini E 6561515.625 i geografskoj širini
N 4916429.187(9).
Analiza
nadgrobnika na terenu omogućila je prikupljanje osnovnih podataka o
spomenicima. Oblik nadgrobnika i zastupljenost ukrasa najčešće zavise od
vremena u kome je on nastao. Tako se na osnovi zastupljenih formi stećaka,
nadgrobnici mogu datirati u kasni srednji vijek (XIV i XV stoljeće).
Na
lokalitetu se nalazi 31 stećak; 6 ploča, 2 sanduka, 20 sljemenjaka i 3 stuba.
Stećci su fino klesani i dobro očuvani, dijelom utonuli u zemlju. Rađeni su od
kvalitetnog materijala–krečnjaka, a o klesarima koji su iskazali veliko umijeće
kako u samoj obradi stećaka tako i u njihovoj simbolici nema podataka.
Poredani
su u nizove od sjevera ka jugu, a orijentisani su u pravcu zapad – istok, osim
stećka br. 1, koji nije in situ i stećka br. 31. Ukrašeno je 8
primjeraka; sanduk br. 3, sljemenjaci br. 1, 9, 18. i 20. i stubovi br. 7, 8. i
10. Na spomenicima su zastupljeni ukrasni motivi; krug, uzdužna traka, rozeta
(3 primjerka), dvostruka spirala (2 primjerka), polumjesec (5 primejraka), krst
i stilizovan krst, motiv koji simbolizuje krovnu konstrukciju kuće i motiv
pravougaonika (2 primjerka). Ukrasi su rađeni tehnikom reljefnog ispupčenja
(visoki i plitki) i udubljenja i urezivanja.
U literaturi
se spominje i jedan stećak preko puta nekropole Jasik na livadi Ibrahima
Ćasurovića, koji prilikom tehničke obrade stećaka nije evidentiran. Pored
nekropole Jasik u Gračanici se na još 4 lokacije nalaze pojedinačni stećci; 1.
Lokalitet Obljak – sljemenjak; 2. Lokalitet Ragibovača – stub; 3.
Lokalitet Banjevac – stub, koji se završava na sljeme; 4. Lokalitet
Gračanički dol u blizini srednjovjekovnog utvrđenja Gradina – sljemenjak sa
postoljem i ukrasom(10).
Stanje spomenika
Stećak
br. 1. – sljemenjak sa postoljem i ukrasom, pozicioniran u krajnjem
južnom dijelu nekropole, prema riječima Fadila Ćasurovića, pomjeren je sa
izvorne lokacije, oštećena sjeverna čeona strana, obrastao mahovinom i
lišajevima, orijentisan u pravcu sjever – jug; dimenzije stećka su: 156x80x51
cm; dimenzije postolja su: 188x105x17 cm.
Na čeonoj
sjevernoj strani nalazi se motiv polumjeseca, čiji su kraci okrenuti prema
gore, rađen tehnikom reljefnog ispučenja. Na suprotnoj čeonoj južnoj strani, nalazi se motiv
dvostruke spirale, rađen tehnikom reljefnog udubljenja.
Stećak br. 2. –
sanduk, sa čeone zapadne strane zasut zemljom, obrastao mahovinom i lišajevima,
orijentisan u pravcu zapad – istok; dimenzije stećka su: 140x40x30 cm.
Stećak br. 3. –
sanduk sa ukrasom, sa čeone zapadne strane zasut zemljom, sa njegove bočne
sjeverne strane nalazi se kalemljena voćka, koju je neophodno izmjestiti jer će
svojim daljim rastom ugroziti stećak, obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan
u pravcu zapad – istok; dimenzije stećka su: 143x50x35 cm.
Dužinom gornje površine stećka pruža se široka traka,
rađena u vidu reljefnog ispupčenja.
Stećak br. 4. –
sanduk, oštećen, jedna četvrtina sa južne bočne strane odlomljena, a druga
intervencijom vlasnika vezivana malterom sa ostatkom stećka, obrastao mahovinom
i lišajevima, orijentisan u pravcu zapad – istok; dimenzije stećka su:
175x90x50 cm.
Stećak br. 5. –
sljemenjak, utonuo u visini krovnih ploha, obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan
u pravcu zapad – istok; dimenzije stećka su: 162x55x vidljiva visina 14 cm.
Stećak br. 6. –
sljemenjak sa postoljem, fino klesan, oštećen sa čeone istočne strane, orijentisan
u pravcu zapad – istok; dimenzije stećka su: 116x81x62 cm; dimezije postolja
su: 142x106x9 cm.
Stećak br. 7. –
stub petougaoni sa završetkom na sljeme, ukrašen, fino klesan, obrastao
mahovinom i lišajevima, orijentisan u pravcu zapad – istok; dimenzije stećka
su: visina 195 x širina 98 x debljina 45 cm.
Na čeonoj istočnoj strani nalazi se motiv polumjeseca,
čiji su kraci okrenuti prema dolje. Ukras je rađen u vidu plitkog reljefnog
ispupčenja.
Stećak br. 8. –
stub sa završetkom na sljeme, ukrašen, fino klesan, obrastao mahovinom i
lišajevima, orijentisan u pravcu zapad – istok; dimenzije stećka su: visina 150
x širina 87 x debljina 34 cm.
Na čeonoj zapadnoj strani nalazi se motiv krsta, čiji se
uspravni krak na obje strane završava kružnim završecima većim u odnosu na
poprečni krak čija se oba kraka završavaju takođe kružnim završecima, ali
srazmjerno manjim u odnosu na uspravni krak. Ukras je rađen u vidu reljefnog
ispupčenja. Na čeonoj istočnoj strani nalazi se motiv polumjeseca, čiji su
kraci okrenuti prema gore i motivi dviju rozeta. Ukrasi su rađeni u vidu
plitkog reljefnog ispupčenja.
Stećak br. 9. –
sljemenjak sa ukrasom, utonuo u visini krovnih ploha sa čeone zapadne strane,
obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan u pravcu zapad – istok; dimenzije
stećka su: 167x75x41 cm.
Na krovnoj plohi u jugozapadnom dijelu primjetan je krug,
rađen tehnikom plitkog udubljenja.
Stećak br. 10. –
stub sa završetkom na sljeme, ukrašen, fino klesan, nagnut na čeonu zapadnu
stranu, obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan u pravcu zapad – istok; dimenzije
stećka su: visina 126 x širina 72 x debljina 46 cm.
Na čeonoj zapadnoj strani u zabatu se nalazi urezan
motiv, koji simbolizuje krovnu konstrukciju kuće, a ispod je motiv rozete,
rađen tehnikom reljefnog ispupčenja. Na istočnoj strani, takođe se nalazi
urezan motiv, koji simbolizuje krovnu konstrukciju kuće u kombinaciji sa
polumjesecom, čiji su kraci okrenuti prema dolje. Ispod se nalazi još jedan
teško primjetan motiv polumjeseca sa kracima okrenutim prema dolje. Na krovnim
plohama nalaze se urezani motivi pravougaonika.
Stećak br. 11. –
sljemenjak, dijelom utonuo, obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan u
pravcu zapad – istok; dimenzije stećka su: 114x57x23 cm.
Stećak br. 12. –
sljemenjak sa postoljem, utonuo u visini postolja, oštećen sa čeone istočne i
bočne južne strane, obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan u pravcu zapad
– istok; dimenzije stećka su: 136x61x50 cm.
Stećak br. 13. –
sljemenjak, fino klesan, dijelom utonuo, obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan
u pravcu zapad – istok; dimenzije stećka su: 155x65x44 cm.
Stećak br. 14. –
sljemenjak sa postoljem, fino klesan, uspravne stranice se sužavaju prema
postolju, nagnut na bočnu južnu stranu i utonuo, obrastao mahovinom i
lišajevima, orijentisan u pravcu zapad – istok; dimenzije stećka su: 180x70x82
cm; dimenzije postolja su: dužina 190 x visina 17 cm.
Stećak br. 15. –
sljemenjak sa postoljem, zasut zemljom sa čeone zapadne i bočne južne strane,
obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan u pravcu zapad – istok; dimenzije
stećka su: 160x64x36cm; dimenzije postolja su: dužina 175 cm.
Stećak br. 16. –
sljemenjak sa postoljem, fino klesan, zasut zemljom sa čeone zapadne i bočne
sjeverne strane, obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan u pravcu zapad –
istok; dimenzije stećka su: 162x64x54 cm; dimenzije postolja su: dužina 192 x
visina 10 cm.
Stećak br. 17. –
sljemenjak, utonuo u visini krovnih ploha sa čeone istočne strane, obrastao
mahovinom i lišajevima, orijentisan u pravcu zapad – istok; dimenzije stećka
su: 183x82x52 cm.
Stećak br. 18. –
sljemenjak sa ukrasom, oštećen sa bočne sjaverne strane, dijelom utonuo,
obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan u pravcu zapad – istok; dimenzije
stećka su: 212x103x53 cm.
Na čeonoj zapadnoj strani nalazi se motiv dvostruke
spirale rađen tehnikom udubljivanja.
Stećak br. 19. –
sljemenjak sa postoljem, oštećen sa čeone istočne i zapadne strane, nagnut na
bočnu sjevernu stranu i dijelom utonuo, obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan
u pravcu zapad – istok; dimenzije stećka su: 174x73x70 cm.
Stećak br. 20. –
sljemenjak sa ukrasom, dijelom utonuo, obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan
u pravcu zapad – istok; dimenzije stećka su: 162x71x46 cm.
Na čeonoj zapadnoj strani nalazi se teško primjetan motiv
stilizovanog krsta, rađen tehnikom plitkog reljefnog ispupčenja.
Stećak br. 21. –
sljemenjak sa postoljem, fino klesan, zasut zemljom sa čeone zapadne i bočne
sjeverne strane, obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan u pravcu zapad –
istok; dimenzije stećka su: 172x76x57 cm; dimenzije postolja su: 188x80x5 cm.
Stećak br. 22. –
sljemenjak, dijelom utonuo, obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan u
pravcu zapad – istok; dimenzije stećka su: 152x64x48 cm.
Stećak br. 23. –
sljemenjak, prevrnut na bočnu sjevernu stranu i utonuo u visini krovnih ploha,
vidljivi dio obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan u pravcu zapad – istok;
dimenzije stećka su: dužina 162 x vidljiva širina 32 x vidljiva visina 25 cm.
Stećak br. 24. –
ploča sa postoljem, zasuta zemljom sa bočne sjeverne strane, obrasla mahovinom
i lišajevima, orijentisana u pravcu zapad – istok; dimenzije stećka su: 114x52x10
cm; dimenzije postolja su: dužina 124 x visina 8 cm.
Stećak br. 25. –
sljemenjak, utonuo u visini krovnih ploha, obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan
u pravcu zapad – istok; dimenzije stećka su: 141 x 66 x vidljiva visina 14 cm.
Stećak br. 26. –
ploča, zasuta zemljom sa bočne sjeverne strane, obrasla mahovinom i lišajevima,
orijentisana u pravcu zapad – istok; dimenzije stećka su: 140x60x20 cm.
Stećak br. 27. –
ploča, utonula u zemlju, obrasla mahovinom i lišajevima, orijentisana u pravcu
zapad – istok; dimenzije stećka su: 130x53x15 cm.
Stećak br. 28. –
sljemenjak sa postoljem, dijelom utonuo i nagnut na bočnu sjevernu stranu,
obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan u pravcu zapad – istok; dimenzije
stećka su: 160x64x43 cm; dimenzije postolja su: visina 12 cm.
Stećak br. 29. –
ploča, prema dimenzijama vjerovatno se radi o nadgrobniku djeteta, utonula u
zemlju, obrasla mahovinom i lišajevima, orijentisana u pravcu zapad – istok; dimenzije
stećka su: 113x48x14 cm.
Stećak br. 30. –
ploča, utonula u zemlju, oštećena gornja površina, obrasla mahovinom i
lišajevima, orijentisana u pravcu zapad – istok; dimenzije stećka su:
165x127x16 cm.
Stećak br. 31. –
ploča sa postoljem, utonula sa bočne istočne strane, obrasla mahovinom i
lišajevima, orijentisana u pravcu sjever – jug; dimenzije stećka su:
178x62x11cm.
3. Dosadašnja zakonska zaštita
U Prostornom planu BiH do 2000. godine na području
opštine Živinice kao spomenik III kategorije uvršteno je 8 lokaliteta nekropola
sa stećcima (212 stećaka) bez preciznije identifikacije(11).
Prema evidenciji Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu
Federalnog ministarstva kulture i sporta, navedeno dobro je evidentirano pod
nazivom:
- Nekropola stećaka Jasik, Gračanica, Živinice
Srednjovjekovna nekropola stećaka. Na lokalitetu Jasik u
blizini džamije i muslimanskog groblja. Sačuvano 27 stećaka. Kasni srednji
vijek.
Navedeno
dobro nije bilo upisano u Registar spomenika kulture Socijalističke Republike
Bosne i Hercegovine(12).
Prema evidenciji JU Zavod za zaštitu i korišćenje
kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Tuzlanskog kantona, navedeno dobro je
evidentirano pod nazivom:
- Nekropola sa stećcima na lokalitetu Jasik u
Gračanici, opština Živinice,
Nekropola je evidentirana kao spomenik III kategorije sa
statusom: memorijalni(13).
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Istraživačke radove u smislu popisa i obilaženja lokacija
na području opštine Živinice, osim Šefika Bešlagića(14), vršili su Seudin Muratović i Zehudin Maslić(15).
Konzervatorsko – restauratorski radovi nisu preduzimani.
5. Sadašnje stanje dobra
Uvidom na licu mjesta, 04. aprila 2013. godine,
ustanovljeno je sljedeće:
- Područje nekropole sa oživljavanjem
vegetacije, obrasta niskom travom, dok se jedan dio koristi za obrađivanje i sijanje
povrtlarskih kultura,
- Spomenici su izloženi ubrzanom propadanju
usljed nedostatka redovnog održavanja,
- Na pojedinim spomenicima vidljive su
napukline, zatim neki su dijelom utonuli u zemlju,
- Na spomenicima se nalaze biljni organizmi
(lišajevi i mahovina) u većoj ili manjoj mjeri,
- Stećak br. 1. nije in situ.
6. Specifični rizici
- dezintegracija lokaliteta zbog dugogodišnjeg
neodržavanja,
- nepovoljni uticaji atmosferalija,
- samonikla vegetacija.
III - ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara
nacionalnim spomenicima (“Službeni glasnik BiH”, br. 33/02 i 15/03), Komisija
donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim
kriterijumima:
A. Vremensko
određenje
B. Istorijska
vrijednost
C. Umjetnička
i estetska vrijednost
i. Kvalitet
obrade
ii. Kvalitet
materijala
iii. Proporcije
v. Vrijednost
detalja
D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)
i. Materijalno
svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim periodima
E. Simbolička
vrijednost
ii. Sakralna
vrijednost
iii. Tradicionalna
vrijednost
v. Značaj za
identitet grupe ljudi
G. Izvornost
i. Oblik i
dizajn
ii. Materijal i sadržaj
iii. Namjena i upotreba
iv. Tradicija i tehnike
v. Položaj i smještaj u prostoru
Sastavni
dio ove odluke su:
-
Imovinsko-vlasnička
dokumentacija
-
Kopija katastarskog plana
M 1:1500, k.o. Gračanica za k.č. broj 239 (novi premjer) i Izvod iz posjedovnog
lista broj 50, od 09. 01. 2012. godine.
-
Zemljišnoknjižni uložak
broj 416 k.o. SP_Gračanica za k.č. broj 336/2 (stari premjer), od 24. 01. 2013.
godine.
-
Dokumentacija o prethodnoj
zaštiti dobra
-
Dopis Zavoda za zaštitu i
korišćenje kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Tuzlanskog kantona broj
314/11, od 20. 12. 2011. godine, kojim su Komisiji dostavljeni podaci o
prethodnoj zaštiti Nekropole sa stećcima na lokalitetu Jasik u Gračanici,
opština Živinice.
-
Dopis Zavoda za zaštitu
spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta broj:
07-40-4-5139-1/11, od 20. 12. 2011. godine, kojim su Komisiji dostavljeni
podaci o evidenciji i statusu prethodne zaštite Nekropole sa stećcima na
lokalitetu Jasik u Gračanici, općina Živinice.
- Fotodokumentacija
-
Fotografije postojećeg stanja dobra snimljene su 04. 04.
2013. godine. Fotografisao istoričar Zijad Halilović (fotografisano digitalnim
fotoaparatom Nikon Coolpix S 9300).
-
Tehnička dokumentacija
-
Tehnički snimci postojećeg
stanja dobra (skica nekropola, snimak spomenika), dana 04. 04. 2013. godine
mjerili i snimali: Zijad Halilović, saradnik za arheologiju i Amra Popržanović,
pripravnik u Komisiji.
Korišćena literatura
U toku
vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH, korišćena je
sljedeća literatura:
1957. Baum, Milica. Župa Soli. Tuzla: Članci i građa za kulturnu istoriju
istočne Bosne, 1957. godine.
1971. Bešlagić, Šefik. Stećci, kataloško-topografski pregled. Sarajevo: "Veselin
Masleša", 1971.
1974. Stipčević, Aleksandar. Iliri. Zagreb: 1974. god.
1975. Handžić, Adem. Tuzla
i njena okolina u XVI vijeku. Sarajevo:
1975. god.
1977. Anđelić, Pavao. O usorskim vojvodama i političkom statusu
Usore u srednjem vijeku. Sarajevo:
Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu, 1977. god.
1980. Grupa autora. Prostorni plan Bosne i Hercegovine, faza b –
valorizacija, prirodne i kulturno-historijske vrijednosti. Sarajevo: Institut za arhitekturu, urbanizam
i prostorno planiranje Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu i Urbanistički zavod
za Bosnu i Hercegovinu Sarajevo, 1980.
2008. Muratović, Seudin i Maslić, Zehudin. Stećci na području općine
Živinice. Živinice: 2008.
2009. Lovrenović, Dubravko. Stećci – bosansko i humsko mramorje
srednjega vijeka. Sarajevo:
Rabic, 2009.
2010. Mutapčić, Edin. Župa Dramešin u srednjem vijeku. Tuzla-
Banovići: Zbornik radova sa naučnog skupa; Kulturno-historijsko i prirodno
naslijeđe općine Banovići, 2010.
(1) Stipčević,
Aleksandar, Iliri, Zagreb:
1974, 36-37.
(2) Anđelić,
Pavao, O usorskim vojvodama i političkom statusu Usore u srednjem vijeku,
Sarajevo:
Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu, 1977, 17-45.
(3) Handžić,
Adem, Tuzla i njena okolina u XVI
vijeku, Sarajevo:
1975, 23, 24.
(4) Mutapčić,
Edin, Župa Dramešin u srednjem vijeku, Tuzla- Banovići: Zbornik radova
sa naučnog skupa; Kultruno-historijsko i prirodno naslijeđe općine Banovići,
2010, 28, 29.
(5) Handžić, Adem, Ibidem, 314, 315.
(6) Baum, Milica, Župa
Soli, Tuzla: Članci i građa za kulturnu istoriju istočne Bosne, 1957, 10.
(7) Toponim Trizna – igrište. Etnološka istraživanja
kod Južnih Slovena pokazala su da se radi o jednom duboko ukorijenjenom
prethrišćanskom običaju povezanom s posmrtnim kultom, odnosno s običajem
priređivanja pogrebnih svečanosti koje su pod nazivom trizna zabilježene kod
starih Rusa u Kijevskom ljetopisu (XI-XII v.). Nema detaljnijeg opisa
staroruske trizne – u crkvenoslovenskom jeziku raznih redakcija riječ trizna
označavala je borbu, a u živom ukrajinskom jeziku pogrebnu gozbu. Ova se riječ
pod raznim oblicima – trzna-trzan – kod Južnih Slovena javlja od početka XVI
vijeka, što daje osnovu za pretpostavku da je riječ "trzna" ili
"trzan" postojala u njihovu govoru još prilikom doseljenja na Balkan.
Danas se pod riječju trzan ili trzna i u toponimima oblika Trzan u centralnoj
Bosni, djelimično i izvan ovog područja, misli na manju ravan pod kratkom
travom, tj. ledinu ili ugar, u sredini ili na kraju sela koja služi za sastanke
ili zabavu, ali isto tako i na blizinu groblja, što govori da je pod ovim
nazivima sačuvana uspomena na staroslovensku triznu. Umjesno je stoga
pretpostaviti da kola na srednjovjekovnim stećcima predstavljaju dio pogrebnog
rituala, u nekim slučajevima popraćenog viteškim igrama i borbama, tim prije
što u nekim predstavama kola, muški igrači na sebi nose dijelove ratničke
opreme. Okolnost da se predstave kola na stećcima nalaze na nešto proširenoj
teritoriji na kojoj se u BiH zna za "trzan" o tome takođe nešto
govori. Ostataka ili uspomena na triznu ima i u živim narodnim običajima kao
što je običaj da se sahrana pokojnika, nakon što se sudionici najedu i napiju,
završi veseljem, dok se u Bosni i nekim susjednim oblastima pogreb znao završiti
igrama – tzv. "žalostivim kolom" poznatim na Kupresu, odnosno
"žalosnim kolom" u Hercegovini vođenim naopako, tj. udesno umjesto
ulijevo. U starije vrijeme većina je naroda u Hercegovini poslije pogreba
držala daću i tada se na grobu jelo, pilo, pa i igralo. Na stećku iz Brotnice
kod Dubrovnika prikazana je žena koja drži korpu na glavi – vjerovatno s hranom
za gošćenje na grobu. Na nekim od takvih mjesta pod nazivom igrište ili trzan
donedavno su se održavala narodna veselja, primjerice u selu Večići kod
Kotor-Varoši, gdje na lokalitetu Trzan postoji srednjovjekovna nekropola s 80
stećaka, a uz nju muslimansko groblje. Tu se priređuju teferiči i vrše
muslimanski vjerski obredi – mevludi i dove. O širokoj rasprostranjenosti
običaja čašćenja za vrijeme pogreba ili nakon sahrane govori i to da je
propaganda rane reformacije optužila katoličko svećenstvo zbog žderačine nad
mrtvima. To je u Poljskoj često dovodilo do tučnjave između sudionika pogreba,
ali ne i do napuštanja starih običaja, što je sigurno pridonijelo pojavi
kasnijih osuda. Nije nevažno to – ako se problem sagleda u njegovoj vremenskoj
pojavnosti – da je praksa i polemika u mediteranskom svijetu tijesno povezala
ideje jela i ideje pogreba. Hrišćani su najprije odbili, ali su zatim usvojili
rimski pogrebni obrok. Lovrenović, Dubravko, Stećci – bosansko i humsko
mramorje srednjega vijeka, Sarajevo: Rabic, 2009, 72. i 73.
(8) U razgovoru sa
Fadilom Ćasurovićem, primjetno je nezadovoljstvo mještana, postupkom
rukovodilaca obnove džamije i sjeće lipe, koja je za žitelje Gračanice, prema
predajama starijih predstavljala simbol „bogumila“. Pod drvetom se obavljao
obred prizivanja kiše. Ovi drevni rituali nastavljeni su i kasnije molitvama za
kišu i učenjem kišne dove. (dovište u Karićima, Musalla u Kamengradu).
(9) GPS Magellan professional (04. 04. 2013.)
(10) Muratović, Seudin i Maslić, Zehudin, Stećci na
području općine Živinice, Živinice: 2008, 70–72.
(11) Grupa autora, Prostorni
plan Bosne i Hercegovine, faza b – valorizacija, prirodne i kulturno-historijske
vrijednosti, Sarajevo: Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno
planiranje Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu i Urbanistički zavod za Bosnu i
Hercegovinu Sarajevo, 1980, 51.
(12) Dopis Zavoda za
zaštitu i korišćenje kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Tuzlanskog
kantona broj 314/11, od 20. 12. 2011. godine
(13) Dopis Zavoda za
zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta broj:
07-40-4-5139-1/11, od 20. 12. 2011. godine
(14) Bešlagić, Šefik, Stećci, kataloško-topografski pregled,
Sarajevo: "Veselin Masleša", 1971, 207-210.
(15) Muratović, Seudin i
Maslić, Zehudin, Stećci na području općine Živinice, Živinice: 2008.
|
