Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 3. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 25. do 29. aprila 2013. godine u Sarajevu, donijela je

O D L U K U

I

Pokretno dobro – Čajničko jevanđelje koje se čuva u Muzeju Crkve Uspenja Bogorodice i Crkve Vaznesenja Hristovog u Čajniču, Republika Srpska, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene u skladu sa Aneksom 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 9/02, 70/06 i 64/08).

II

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

-       Vlada Republike Srpske obezbijediće odgovarajuće fizičke i tehničke uslove za čuvanje nacionalnog spomenika;

-       neophodno je izvršiti konzervatorsko-restauratorske zahvate na nacionalnom spomeniku. Intervencije mora izvršiti stručno lice, uz elaborat odobren od strane ministarstva nadležnog za kulturu Republike Srpske (u daljem tekstu: ministarstvo nadležno za kulturu) i stručni nadzor službe zaštite naslijeđa na nivou Republike Srpske;

-       izlaganje i ostali vidovi prezentacije nacionalnog spomenika na području Bosne i Hercegovine vršiće se na osnovu uslova koje utvrdi nadležno ministarstvo;

-       nadzor nad sprovođenjem utvrđenih mjera zaštite pokretnog nasljeđa vrši nadležno ministarstvo.

IV

Svako, a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe, suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

V

Iznošenje nacionalnog spomenika iz Bosne i Hercegovine nije dozvoljeno.

Izuzetno od odredbe stava 1. ovog člana, dozvoljeno je privremeno iznošenje nacionalnog spomenika iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije, ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini, odnosno ako se procijeni da se konzervacija u inostranstvu može izvršiti kvalitetnije, brže i jeftinije.

Odobrenje za privremeno iznošenje nacionalnog spomenika iz Bosne i Hercegovine u smislu prethodnog stava daje Komisija, ukoliko bude nedvosmisleno utvrđeno da to neće ni na koji način ugroziti nacionalni spomenik.

Komisija u svom odobrenju za privremeno iznošenje nacionalnog spomenika iz Bosne i Hercegovine utvrđuje sve uslove pod kojima se to iznošenje može izvesti, rok za povratak dobra u zemlju, kao i zaduženja pojedinih organa i institucija na obezbjeđenju tih uslova, te o tome obavještava Vladu Republike Srpske, nadležnu službu bezbjednosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, nadležnom ministarstvu i nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.kons.gov.ba).

VIII

Shodno članu V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo.

Broj: 02-2.3-53/13-10

25. aprila 2013. godine

Sarajevo

Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e nj e

I - UVOD

Na osnovu člana 2. stav 1. Zakona o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene u skladu sa Aneksom 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, «nacionalni spomenik» je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa  čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.

Harun Bucalović iz Sarajeva podnio je, dana 02. 11. 2012. godine, Komisiji za očuvanje nacionalnih spomenika peticiju/prijedlog za proglašenje Čajničkog jevanđelja koje se čuva u Muzeju Crkve Uspenja Bogorodice i Crkve Vaznesenja Hristovog u Čajniču, nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

Izjava o značaju dobra

Čajničko jevanđelje jedina je srednjevjekovna rukopisna knjiga bosanske provenijencije do danas sačuvana u Bosni i Hercegovini. Knjiga je prema osobenostima jezika datirana u rani XV vijek, a nastala je na tlu istočne Bosne. Čajničko evanđelje predstavlja izuzetno vrijedan izvor za filološka istraživanja.

Čajničko jevanđelje ispisano je na fino obrađenom pergamentu, dimenzija 19,5 x 15 cm. Rukopis je ukrašen inicijalima, posebno u Evanđelju po Mateju. Inicijali su različitog oblika, vrlo arhaični, često u dvojnim prepletima, sa palmetama, polupalmetama i volutama. Crtež je izveden cinoberom, a pojedini su ispunjeni plavom ili crvenom bojom.

II- PRETHODNI POSTUPAK

U toku vođenja postupka, izvršen je uvid u:

-       podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije;

-       uvid u sadašnje stanje dobra;

-       istorijsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćene   dokumentacije u okviru ove odluke.

Prema odredbi člana V stav 2. Aneksa 8. Opštega okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 37. Poslovnika o radu Komisije, prije donošenja konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, Komisija će pružiti mogućnost vlasniku predloženog nacionalnog spomenika, podnosiocu peticije, institucijama nadležnim za očuvanje nasljeđa, stručnim i naučnim institucijama, stručnjacima i naučnicima, kao i drugim zainteresovanim licima da iznesu svoje stavove. U skladu s tim, Komisija je preduzela sljedeće aktivnosti:

-       Dopisom broj 02-35.2-5/12-217 od 04.12.2012. godine, zatražena je dostava dokumentacije i stava u vezi sa proglašenjem predmetnog dobra nacionalnim spomenikom BiH od Manastira Uspenja presvete Bogorodice u Čajniču, Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske, Međunarodnog foruma Bosna, Filozofskog fakulteta univerziteta u Sarajevu, prof. dr Lejle Nakaš, Arhiva Bosne i Hercegovine.

-       U „Službenom glasniku BiH“, broj 103/12 od 24.01.2013. godine, objavljena je Obavijest o pokretanju postupka proglašenja predmetnog i drugih dobara nacionalnim spomenicima, sa pozivom vlasnicima i drugim zainteresovanim fizičkim i pravnim licima, organima i institucijama da, u roku od 30 dana dostave Komisiji svoja stajališta u vezi sa proglašenjem dobra nacionalnim spomenikom.

Do dana donošenja Odluke, Komisiji je dostavljena sljedeća dokumentacija:

-       Elektronskim pismom od dana 05.12.2012. godine prof. Lejla Nakaš obavijestila je Komisiju za očuvanje nacionalnih spomenika o osnovnim istorijskim podacima, filološkim istraživanjima i popisu literature korisne za izradu odluke.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o predmetu

Lokacija

Muzej Crkve Uspenja Bogorodice i Crkve Vaznesenja Hristovog u Čajniču.(1)  

Istorijski podaci

Čajničko jevanđelje jedino je srednjovjekovno bosansko jevanđelje koje je sačuvano u Bosni i Hercegovini do našeg vremena i u vlasništvu je srpske pravoslavne crkve u Čajniču. O tome kako je rukopis dospio u Čajniče, nema sigurnih podataka.(2)

Čajničko jevanđelje nastalo je vjerovatno početkom XV vijeka, a prema osobinama jezika izvjesno je da je nastalo na tlu istočne Bosne – na ijekavskom tlu.(3) Pisano je brzopisno, poluustavom bosanskog tipa. U pisanju se smjenjivalo pet glavnih pisara, koji su kontinuirano ispisivali tekst. Kodeks je prepisan sa tri različita predloška.(4)   

Brojna dopisivanja, mehanička oštećenja(5) i brisanja teksta otežavaju formiranje jasne slike o istorijatu nastanka ovog rukopisa. Detaljnu obradu (paleografsku i lingvističku) iznijela je Vera Jerković u monografiji Paleografska i jezička ispitivanja o Čajničkom jevanđelju iz 1975. godine. Jedan od njenih zaključaka jeste da je Čajničko jevanđelje nastalo na dvoru feudalca Pavla Radenovića (čija se zemlja protezala od Sarajeva do istočne Bosne). Prilikom detaljne analize teksta Herta Kuna je uočila zapise koji podrivaju tvrdnje Vere Jerković. Herta Kuna ne isključuje mogućnost da je ovo jevanđelje nekada bilo u posjedu Pavla Radenovića.

Herta Kuna (Slavonska Požega, 13. marta 1922.  – 30. jula 2009. godine Zagreb) cijeli svoj radni vijek provela je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu. Herta Kuna je predavala staroslovenski jezik, istoriju jezika i istoriju književnog jezika na sarajevskom Filozofskom fakultetu (od 1958. do 1987. godine). U svom dugogodišnjem i plodnom naučnom radu odredila je i u velikoj mjeri opisala ne samo korpus srednjovjekovne bosanske književnosti nego i korpus bosanske franjevačke pismenosti. Inovirala je pristup istoriji književnog jezika povezujući tradicionalnu filološku metodu s novijim sociolingvističkim učenjima o književnom jeziku. Za svoj naučni i pedagoški rad profesorica Herta Kuna dobila je visoke nagrade, među kojima su Šestoaprilska nagrada grada Sarajeva, Dvadesetsedmojulska nagrada, Orden rada sa zlatnim vijencem, Orden zasluga za narod sa srebrenom zvijezdom, Medalja za hrabrost, Plaketa Univerziteta u Sarajevu, Plaketa grada Sarajeva.(6)  

Čajničko jevanđelje je četverojevanđelje od kojeg su se sačuvali samo dijelovi Jevađelja po Matiji, Jevanđelja po Marku, te najveći dio Jevanđelja po Luki, no Jevanđelje po Jovanu, početak i kraj rukopisa, te izvjestan broj stranica u sredini su u cjelosti izgubljeni. Danas rukopis broji 167 listova.

Rukopis je naknadno ukoričen drvenim koricama presvučenim kožom (vjerovatno XVIII vijek).

Važna smjernica u stvaranju kompletnog istorijata ovog vrijednog rukopisa su zapisi na marginama koji su pisani poluustavom i novijom ćirilicom. Među ovim kasnijim zapisima posebo je zanimljiv i zapis glagoljicom na f. 90 (slova su deformirsana i miješaju se sa ćiriličnim te je u pitanju neka vrsta kriptografija za osobu koja se inače služila ćirilicom). Iz kasnijeg je perioda i prikaz muškarca na f. 92 nad kojim piše Marko Kraljević.(7)  

2. Opis dobra

Jevanđelje je standardnog formata 8°, dimenzije listova su 19,5 x 15 cm, a pisano je na tankom pergamentu koji je značajno oštećen te je tekst negdje teže čitljiv. Veličina teksta najčešće je 14x10 cm do 10,5 cm, broj pisanih redova nije uvijek jednak, a kreće se između 20 i 22 reda, ali ima i stranica gdje je ispisano 18, 19, 21, i 23 reda.(8)  

Iluminacije su skromne, svode se na ukrašavanje inicijala i odaju nevještu ruku. Jedan crtež u knjizi, koji predstavlja figuru kraljevića Marka, ne pripada koncepciji rukopisa i iscrtan je naknadno izrazito nespretno preko cijele jedne stranice.

Rukopis je posebno ukrašen u Jevanđelju po Mateju. Inicijali su različitog oblika, vrlo arhaični, često u dvojnim prepletima, sa palmetama, polupalmetama i volutama. Inicijali i ukrasi su izvedeni cinoberom, a pojedini su ispunjeni plavom ili crvenom bojom. Komparativnom analizom iluminacije Čajničkog jevanđelja i rukopisa nastalih u srednjem vijeku na području Huma, gdje su primjenjivani stilski kanoni zapadnoevropske iluminacije, moguće je primijetiti sličnosti. Ova nastojanja  rezultirala su naivnim i rustičnim iluminacijama kako kod geometrijskog ornamenta (prepleta) tako i prikaza ljudskih figura. 

Najzanimljiviji inicijal se nalazi na listu 35a u Jevanđelju po Mateju. Ovdje je prikazana ljudska figura koja predstavlja ćiriličko slovo I. Ovim inicijalom počinje tekst o bogatom mladiću koji pita Hrista šta da radi da dobije carstvo nebesko. Figura u rukama drži neobičan predmet, sličan većoj i manjoj posudi. Crtež je izveden crnom i crvenom bojom. Glava figure je iscrtana primitivno i grubo. Niz glavu i leđa figure se spušta kosa iscrtana kao vlasulja. Odijelo i donji dio figure su gotovo geometrijski stilizovani i neobično kolorisani kontrastima crvene i crnosmeđe boje. Desna polovina odjeće obojena je djelimično crvenom bojom i ukrašena polukružnim crvenim šarama na bijelom polju, a lijeva polovina crvenosmeđom bojom. Oko struka figure je pojas kakav je nošen u srednjem vijeku. Na nogama figure su iscrtane šiljate čizme, kakve su nošene XIV i XV vijeka na Zapadu, ali i Balkanu. Desna čizma obojana je crnom, a lijeva crvenom bojom. Figura, svojim oblikom, odjećom i stilizacijom, najviše podsjeća na ljudske predstave na stećcima.(9)  

Lejla Nakaš(10) dala je kratak opis filoloških osobenosti Čajničkog jevanđelja:

»Čajničko evanđelje posebno je zanimljivo po tome što se na dvije stranice, koje je pisar glavnog teksta vjerovatno nenamjerno bio preskočio, našao glagoljski zapis odlomka 15. poglavlja Evanđelja po Ivanu, 17-19 (89b-90a) i glagoljski azbučni niz koji omogućava čitanje. Kako je taj zapis pisan drugačijom vrstom mastila – crnom i lakorastvorljivom, smatra se da taj tekst nije zapisala neka od glavnih ruku. O ovom zapisu pisali su Vjekoslav Štefanić i Josip Hamm.

Tekstu nedostaje kolofon, a marginalni zapisi u kojima se pominju imena kneza Pavla i kneza Ivina nisu savremeni pisanju glavnog teksta. Na osnovu jezičkih osobina može se tvrditi da je približno vrijeme nastanka rukopisa početak 15. vijeka.

Paleografska ispitivanja Vere Jerković pokazala su da je rukopis pisalo 5 različitih ruku s tri prijedloška. Treći prijedložak je sa odlikama bosanske škole, naime, u njemu nije bilo ligaturnih slova ja i je (Jerković 53, 54). Kod svih pisara zastupljene su osobine bosanske škole: slovo jat u inicijalnom i postvokalskom položaju za slog /ja/, ali četiri rukopisa imaju kolebanje između ѣ i я u navedenoj poziciji što upućuje na dominantno ligaturno slovo ja u dva prijedloška, koji su, sudeći prema toj osobini, iz raške redakcije. Slična situacija je i sa ligaturnim slovom je (ѥ) i ortografskim uzusom pisanja є u inicijalnoj i postvokalskoj poziciji, samo što je upotreba ѥ u rukopisu nešto frekventnija nego što je to slučaj s upotrebom slova я. Takođe je bosansko miješanje ѣ, ы i и kao posljedica bilo fonetskog bilo morfološkog ikavizma. Od ostalih osobina bosanske škole tu je i ambivalentna vrijednost ʌ i ɴ – kao l i n, te kao lj i nj.« (11)  

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Mjere zaštite Čajničkog jevanđelja utvrđene su  u sklopu odluke o proglašenju graditeljske cjeline - Crkva Vaznesenja Hristovog i Crkva Uspenja Bogorodičinog u Čajniču nacionalnim spomenikom BiH ( "Službeni glasnik BiH", broj 90/07).

4. Istraživački i konzervatorsko- restauratorski radovi          

Nema podataka o konzervatorsko-restauratorskim radovima.

5. Sadašnje stanje dobra

Preostali dio rukopisa trenutno je u dobrom stanju s tendencijom daljeg propadanja. Uporedbom fotodokumentacije iz ranijih perioda (šezdesete godine, Petar Momirović) te fotografija sadašnjeg stanja, uočljiva je pojava tamnih fleka koje u završnici rezultiraju propadanjem pergamenta. Ovakva oštećenja nastaju u slučajevima nepropisnog čuvanja artefakta i vjerovatno su rezultat djelovanja parazita (gljivica ili insekata). Razlog nastanka ove pojave potrebno je detaljno istražiti, naučnim metodama u laboratorijskom ambijentu. Rukopis se čuva u Muzeju Crkve Uspenja Bogorodice i Crkve Vaznesenja Hristovog u Čajniču.

III- ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima („Službeni glasnik BiH”, br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A.         Vremensko određenje

C.         Umjetnička i estetska vrijednost

C.II.      Kvalitet materijala

C.V.      Vrijednost detalja

E.         Simbolička vrijednost

E.II.      Sakralna vrijednost

E.III.      Tradicionalna vrijednost

E.IV.     Vezanost za rituale ili obrede

E.V.      Značaj za identitet grupe ljudi

G.         Izvornost

G.I.       Oblik i dizajn

G.II.      Materijal i sadržaj

G.III.     Namjena i upotreba

G.IV.     Tradicija i tehnike

G.VI.     Duh i osjećaji

H.         Jedinstvenost i reprezentativnost

H.I.       Jedinstven i rijedak primjerak određenog tipa ili stila

Korišćena literatura

1955.    Momirović, Petar. “Stari rukopisi i štampane knjige u Čajniču”, u: Naše starine 3. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine III, 1955, 173-177.

1975.    Jerković, Vera. Paleografska i jezička ispitivanja o Čajničkom jevanđelju. Novi Sad: Matica srpska, 1975. godine.

2005.    Nazor, Anica. “Rukopisi Crkve bosanske”, u: Fenomen „krstjani“ u srednjovjekovnoj Bosni i Humu (zbornik radova). 2005, 539-560.

2008.    Kuna, Herta. Srednjovjekovna bosanska književnost. Sarajevo: Forum Bosnae, 2008. godine.

(1) Čajniče je gradić smješten na jugoistoku Bosne i Hercegovine, na samoj granici Bosne i Hercegovine sa Crnom Gorom. Na samom početku grada, sa njegove sjeverne strane, nalaze se dvije pravoslavne crkve, od kojih je jedna (veća) posvećena Uspenju Presvete Bogorodice, a druga (manja) Uznesenju Kristovom. (Graditeljska cjelina - Crkva Vaznesenja Hristovog i Crkva Uspenja Bogorodičinog u Čajniču. Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 90/07.)

(2) Usp. Vera Jerković, Paleografska i jezička ispitivanja o Čajničkom jevanđelju, Novi Sad: Matica srpska, 1975, 6.

(3) Usp. Herta Kuna, Srednjovjekovna bosanska književnost, Sarajevo: Međunarodni forum Bosna, 2008, 117-121.

(4) Ibid., 117-121.

(5) Iza 47. lista izrezan je cio list sa nekim tekstom, jer se vide ostaci teksta i dio inicijala. Herta Kuna, Nav. dj., 118.

(6) Srednjovjekovni Bosanski rukopisi, brošura izložbe. Međunarodni forum Bosna, 2009. godina.

(7) S nestankom Crkve bosanske njezini su rukopisi prestali biti u funkciji. Neki su uspjeli preživjeti zato što su bili prilagođeni liturgiji srpske pravoslavne crkve […] Anica Nazor, “Rukopisi Crkve bosanske”, u: Fenomen „krstjani“ u srednjovjekovnoj Bosni i Humu (zbornik radova), 2005, 539.

(8) Petar Momirović, “Stari rukopisi i štampane knjige u Čajniču”, u Naše starine 3, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine III, Sarajevo: 1955, 174.

(9) Usp. Momirović, Nav. dj., 174-175.

(10) Studirala je, magistrirala i doktorirala na Filozofskom fakultetu u Sarajevu, gdje danas radi kao docent. Predaje Staroslavenski jezik i Historiju literarnog jezika. Bavi se filološkim temama vezanim za bosansko srednjovjekovno i osmansko razdoblje. Članica je Redakcionog odbora za Atlas Linguarum Europae.

(11) Lejla Nakaš, Elektronsko pismo od dana 05.12.2012. godine.