Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 72/11.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovi člana V stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj 11. marta 2011. godine, donijela je
O D L U K U
I
Graditeljska cjelina - Pravoslavna crkva brvnara u selu Malo Blaško sa pokretnom imovinom i ostacima nekropole sa stećcima, općina Laktaši, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik sačinjavaju: crkva brvnara sa pokretnom imovinom i ostaci nekropole sa stećcima u aktivnom pravoslavnom groblju.
Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru označenom kao k.č. 572, k.o. Malo Blaško, z.k. uložak broj 378, k.o. SP_Blaško Slatina, općina Laktaši, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.
Novoizgrađeni zvonik postavljen sjeverozapadno od crkve, novoizgrađena prizemna zgrada sa salom jugozapadno od crkve i prizemni drveni objekat manjih dimenzija koji služi kao kiosk ne podliježu mjerama zaštite utvrđenim ovom odlukom.
Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene Zakonom o provođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, ustanovljene u skladu sa Aneksom 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske”, br. 9/02, 70/06 i 64/08).
II
Vlada Republike Srpske dužna je da osigura pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za istraživanje, zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdit će uvjete i osigurati sredstva za izradu i postavljanje informacione ploče sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, na prostoru definiranom u tački I stav 3. ove odluke utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:
- dopušteni su isključivo konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i radove na tekućem održavanju i prezentaciji spomenika, uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje Republike Srpske i stručni nadzor nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Republike Srpske (u daljem tekstu: nadležna služba zaštite);
- zabranjeno je sahranjivanje na udaljenosti od 15 m od objekta crkve;
- zabranjeno je odlaganje otpada.
Utvrđuju se sljedeće mjere zaštite za pokretnu imovinu iz tačke I stav 2. ove odluke (u daljnjem tekstu: pokretno naslijeđe):
- Vlada Republike Srpske osigurat će odgovarajuće fizičke i tehničke uvjete za čuvanje pokretnog naslijeđa;
- izvršiti konzervatorsko-restauratorske zahvate na zbirci ikona i dverima;
- sve intervencije na pokretnom naslijeđu treba izvršiti stručno lice, uz elaborat koji odobrava ministarstvo nadležno za kulturu Republike Srpske (u daljem tekstu: ministarstvo nadležno za kulturu) i stručni nadzor službe zaštite;
- izlaganje i ostali vidovi prezentacije pokretnog naslijeđa na području Bosne i Hercegovine vršit će se na osnovi uvjeta koje utvrdi ministarstvo nadležno za kulturu;
- nadzor nad provođenjem mjera zaštite pokretnog naslijeđa vrši ministarstvo nadležno za kulturu.
IV
Iznošenje pokretnog naslijeđa iz Bosne i Hercegovine nije dopušteno.
Izuzetno od odredbe stava 1. ove tačke, dopušteno je privremeno iznošenje pokretnog naslijeđa iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije, ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini, odnosno ako se procijeni da se konzervacija u inozemstvu može izvršiti kvalitetnije, brže i jeftinije.
Odobrenje u smislu prethodnog stava daje Komisija, ukoliko nesumnjivo bude utvrđeno da to neće ni na koji način ugroziti pokretno naslijeđe.
Komisija u svom odobrenju za privremeno iznošenje pokretnog naslijeđa iz Bosne i Hercegovine utvrđuje sve uvjete pod kojima se to iznošenje može izvesti, rok za povrat u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduženja pojedinih organa i institucija za osiguranje tih uvjeta, te o tome obavještava Vladu Republike Srpske, nadležnu službu sigurnosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.
V
Stavljaju se van snage svi provedbeni i razvojni prostorno-planski akti u dijelu u kojem su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.
VI
Svako, a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i općinske službe suzdržat će se od poduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu oštetiti nacionalni spomenik ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu.
VII
Ova odluka dostavit će se Vladi Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za kulturu, nadležnoj službi zaštite i općinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra radi provođenja mjera utvrđenih u tač. II - VI ove odluke, te nadležnom općinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VIII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresiranim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (www.kons.gov.ba).
IX
Danom donošenja ove odluke, sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine („Službeni glasnik BiH“, broj 33/02, „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 79/02, „Službene novine Federacije BiH“, broj 59/02 i „Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH“, broj 4/03), briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 331.
X
Prema članu V stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
XI
Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u „Službenom glasniku BiH“.
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo.
Broj: 06.3-2.3-77/11-8
11. marta 2011. godine
Sarajevo
Predsjedavajuća Komisije
Amra Hadžimuhamedović
O b r a z l o ž e nj e
I – UVOD
Na osnovu članа 2 stav 1. Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro, koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine („Službeni glasnik BiH“, broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje, i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Crkve brvnare Malo Blaško na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 331.
U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
Izjava o značaju dobra
Crkva brvnara u selu Malo Blaško pripada tipu jednostavne crkve pravougaonog oblika manjih dimenzija, bez apside. Crkva ima četverovodni krov sa zaobljenim užim stranicama.
Crkva je potpuno izvedena hrastovim drvetom. Nosivi skeletni sklop objekta izveden je od pritesanih hrastovih brvana, a svi ostali drveni elementi objekti od pritesanog hrastovog drveta.
Smještaj crkve uz nekropolu sa stećcima svjedoči o sakralnoj istrajnosti lokacije.
Značaj crkve ne leži prevashodno u njenoj konstrukciji, već u njenom istorijskom značenju – 18. vijek je vrijeme kada je gradnja pravoslavnih sakralnih objekata, u Bosanskom pašaluku rijetka i zbog toga je podizanje crkava od drveta (sačuvano ih je 5 u sjeverozapadnoj Bosni) svjedočanstvo o kontinuitetu ktitorskih nastojanja.
U enterijeru crkve smještene su vrijedne dveri, koje se mogu datirati u sredinu 18. vijeka i vjerovatno su rad slikara sjeverno od Save, te sedam ikona.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U toku vođenja postupka, izvršen je uvid u:
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra;
- podatke o intervencijama i radovima na dobru, itd.;
- uvid u sadašnje stanje dobra, dana 02.09.2009. godine;
- istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćene dokumentacije u okviru ove odluke;
- zahtjev za dostavu dokumentacije dostavljen Banjalučkoj eparhiji, opštini Laktaši, Ministarstvu za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske te Republičkom zavodu za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske i Zavodu za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta;
- Republički Zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske: Prijavni list za upis na listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine za Crkvu brvnaru u Malom Blaškom, Laktaši, Republika Srpska – dokument izrađen 20. maja 2000. godine;
- Dopis Turističke organizacije opštine Laktaši broj 01-325-56/10 od 09.09.2010. godine;
- kopija katastarskog plana za katastarsku česticu broj 572; izdat dana 10.08.2010. godine, uz izvod iz posjedovnog lista broj 157/0, izdat dana 10.08.2010. godine;
- zemljišno-knjižni izvadak broj 378, izdat dana 09.09.2010. godine;
- Dopis Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta broj 07-40-4-1180-1/11 od 18.04.2011. godine.
Stav vlasnika Banjalučke eparhije nije dostavljen Komisiji za očuvanje nacionalnih spomenika, ali je uz odobrenje Vladike dopušten pristup i snimanje sadašnjeg stanja objekta uz prisustvo sveštenika Danila Pavlovića.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
U selu Malo Blaško, u blizini banje Slatine, između Banja Luke i Laktaša, nalazi se pravoslavna crkva brvnara posvećena Rođenju sv. Bogorodice sa grobljem i ostacima nekropole sa stećcima. Prirodno-graditeljska cjelina nalazi se na zapadnom kraju sela u bukovoj i hrastovoj šumi Osoje.
Osim zaštićenih dijelova, graditeljskoj cjelini pripadaju novoizgrađeni zvonik postavljen sjeverozapadno od crkve, te novoizgrađena prizemna zgrada sa salom jugozapadno od crkve. Južno od crkve izgrađen je i prizemni drveni objekat manjih dimenzija koji služi kao kiosk. Ova tri objekta nisu predmet zaštite.
Istorijski podaci
U selu Malo Blaško postoje tragovi starijeg naselja čemu svjedoče i ostaci nekropole sa stećcima uz crkvu. Prema usmenom predanju na groblju je postojalo 20 stećaka. Danas postoje ostaci pet stećaka, koji su ili oštećeni, zarasli u šiblje ili potonuli u tlo.
Ne postoji tačan podatak o gradnji crkve. U usmenom predanju prenosi se legenda kako je Crkva brvnara u Malom Blašku „sagrađena u šumi, pa je sama došla preko noći na sadanje mjesto“(1).
Prema pisanim izvorima u crkvi je postojalo drveno Bogorodično kolo – polijelej sastavljen od osam duguljastih pravougaonih polja sa rustično islikanim heruvimima, krinovima i petolosnim ružicama, koji je visio o konopcu na sredini crkve, na čijem natpisu je navedena godina 1761. kao godina darivanja istog, ali bez navođenja povoda za darivanja(2). Uvidom u sadašnje stanje polijelej nije zatečen u crkvi. Sačuvan je stari antimins iz 1743. godine posvećen od strane patrijarha Arsenija IV, ali se ne zna sa sigurnošću da li je antimins bio namijenjen baš ovoj crkvi. Na osnovu pomenutih objekata i istorijskih izvora iz druge polovine 20. vijeka, Momirović pretpostavlja da je crkva postojala mnogo ranije, te da je „između 1737-1739, zapuštena, oštećena ili izgorjela, te je pedesetih ili šezdesetih godina obnovljena ili ponovo podignuta po sjećanju na staru“(3). Iako je tačnu godinu gradnje crkve teško utvrditi, znamo sa sigurnošću da je izgrađena prije 1765, odnosno 1761. godine(4).
Uz crkvu je izvorno bio izgrađen zvonik od drveta(5). Nema podataka kada je ovaj zvonik srušen. Na njegovom mjestu 1987. godine izgrađen je novi zvonik(6). Nacrt za zvonik dao je g. Jefrem – vladika banjalučki.
2. Opis dobra
Crkva
Crkvena građevina je u svojoj skromnosti, jednostavnosti veoma zanimljiva, a u pogledu rješenja pojedinih dijelova prostora pokazuje inteligentnu smionost i spretnu dovitljivost graditelja(7). To je prizemna građevina pravougaone osnove, bez apside. Pokrivena je strmim četverovodnim krovom izvedenim nizom rogova, bez grebenjača, čije odsustvo omogućuje suptilnije spajanje krovnih ploha. Na ovako pripremljenu konstrukciju postavljen je pokrivač od prvobitno hrastovog klisa manjih dimenzija, a nakon rekonstrukcije hrastove šindre koja je šira od izvorne.
Crkva pripada tipu jednostavne crkve pravougaonog oblika manjih dimenzija, bez apside(8). Postavljena je na kamene temelje i cjelokupno izvedena od hrastovog drveta. Orijentisana je u smjeru istok – zapad.
Vanjske dimenzije osnove crkve su 7,19 x 4,02m. Vanjska visina obodnih zidova od gornjeg nivoa kamenih temelja iznosi 1,90m. Visina krova iznosi 4,51m. Ukupna visina objekta iznosi 5,11m. Crkva zauzima površinu od 28m2. U enterijeru razlikujemo pripratu, hor, naos i oltar.
Ulaz u crkvu postavljen je centralno na zapadnoj fasadi. Kroz lučno završeni otvor visine 1,53m ulazi se u pripratu crkve. Otvor za vrata čini drveni okvir gdje su na drveni prag postavljeni vertikalni dovratnici, širine 17 i 22.5cm. Vrata su napravljena od tri drvene daske, sa unutrašnje strane ukrućena horizontalnim gredicama. Drvena ulazna vrata u crkvu sa okvirom vrata spojena su prstenastim baglamama od kovanog željeza.
Priprata je dimenzija 3,60 x 1,675m. Uz unutrašnju stranu vanjskog zida priprate, južno od vrata nalazi se strmo drveno stepenište, koje vodi na hor crkve.
Priprata i naos crkve ograđeni su drvenom pregradom. Pregradu čine četiri drvena stuba širine 14cm, a različite dužine. Drveni stubovi povezani su gredom poprečnog presjeka 14x13cm. Centralno u pregradi, između dva centralna stuba, postavljena su vrata u naos. Pravougaoni prostor vrata završen je u obliku luka. Prostor od centralnih do stubova uz vanjske zidove crkve ispunjen je talpama debljine 4cm a različitih širina. Visina pregrade od talpi sjeverno od vrata je 79,5cm, a južno 118cm. U bočnim zidovima priprate nema otvora.
Stepenište kojim se iz priprate penje na hor postavljeno je na kameni postament, širine je 75cm i ima šest stepenika. Dimenzije hora su 1.90x3.60cm. Hor nose četiri poprečne grede od kojih su dvije iznad priprate dok su krajnje grede dio ulaznog zapadnog zida crkve, odnosno pregrade između priprate i naosa. Ograda hora, prema naosu, skromne je izvedbe sa dva drvena stupca i tri horizontalne talpe. Visina ograde je 80,5cm.
Naos ima dimenzije 3,60 x 2,81m. U naosu se nalazi mobilni pult za propovijedi. Momirović navodi da je u srednjem dijelu naosa, blizu oltara, postojao okrugli kameni amvon(9), kojeg danas u podu crkve nema. U bočnim zidovima naosa sačuvana su dva izvorna otvora. Otvori su manjih dimenzija i to u sjevernom zidu 24x12cm, a u južnom 20x7,5cm. Sa unutrašnje strane otvori se zatvaraju kliznim drvenim zatvaračem, koji je postavljen u drveni ram. Pored izvornih otvora, u bočnim zidovima naosa naknadno je otvoren po jedan prozor na čekme u oba zida. U sjevernom zidu prozor ima dimenzije 69x67cm, a u južnom 62x68cm. Sa vanjske strane u drveni okvir prozora ugrađeni su demiri (2 horizontalna x 3 vertikalna) od flah željeza.
Prostor oltara od naosa je odijeljen ikonostasom. Ikonostas je izveden kao drvena pregrada, povezana sa nosivim drvenim stupovima u obodnim zidovima crkve. U donjoj i gornjoj zoni ikonostas je premošten gredama širine 20,5cm koje se takođe vežu za pomenute stupove. Ikonostas je širok 3,53cma a visok 1,90cm. Iznad pregrade, na njenoj sredini, postavljena je gredica koja je povezana pajantom sa rogovima krova, formirajući na taj način krst na vrhu ikonostasa. Na arhitravu, s obje strane krsta, „su krupne drvene i široke krstaste rešetke sa krstićima na vrhu, određene za ikone sv. Bogorodice i Jovana Bogoslova“(10). Površina ikonostasa vertikalno je dovratnicima podijeljena na četiri polja. Centralno u ikonostasu nalaze se carske dveri širine 80cm, visine 1,50. Prostor ikonostasa južno od carskih dveri je sa dvije horizontalne gredice podijeljen na tri dijela. Na horizontalne gredice postavljene su ikone. Sjeverno od carskih dveri smještena su vrata za prostor oltara. Prostor između carskih dveri i vrata za oltar se takođe koristi za držanje ikona.
Prostor oltara ima dimenzije 1,85 x 3,60cm. U njegovom sjeveroistočnom uglu nalazi se žrtvenik, trougaone osnove sa dvokrilnim vratima prema sredini oltara. Na sredini je sveti presto na profilisanom drvenom stupu(11). U oltaru je takođe sačuvan jedan izvorni otvor sa kliznim drvenim zatvaračem, dok je u vrijeme probijanja otvora u naosu i ovdje prosječen otvor u istočnom zidu dimenzija 61 x 67cm.
Konstruktivni sklop crkve čini skelet od horizontalnih i vertikalnih hrastovih brvana, četverougaonog poprečnog presjeka. Donja horizontalna brvna (širine 20cm i visine 26cm) postavljena su po obodu crkve te kao ukruta crkve, poprečno na dva mjesta. Veze donjih obodnih greda izvedene su na kosi preklop. Izvorno su umjesto današnjih kamenih temeljnih traka ispod uglova objekta i na mjestima sučeljavanja greda bile postavljene kamene ploče jedna na drugu koje su formirale temelje samce. Na mjestu sučeljavanja donjih brvana, na uglovima crkve i na bočnim (sjevernoj i južnoj) fasadama postavljena su vertikalna hrastova brvna povezana na čep. Na vertikalna brvna, spojem na čep, postavljena su gornja brvna, međusobno takođe povezana na kosi preklop, na koje je oslonjena krovna konstrukcija crkve.
Fasade su dodatno ukrućene vertikalnim stupcima i kosnicima. Na ulaznoj fasadi nema vertikalnih stupaca jer je fasada ukrućena elementima vrata. Sjeverna fasada ima tri polja između nosivih brvana. U sva tri polja ubačen je i po jedan vertikalni stupac, dok je po jedan kosnik ugrađen u bočna polja, dok kosnika u centralnom polju nema. Istočna fasada podijeljena je na dva polja vertikalnim brvnima. U oba polja ugrađeni su kosnici koji se međusobno presijecaju u obliku slova „x“. Južna fasada u pogledu konstrukcije i ispune odgovara sjevernoj. Ispuna vanjskih zidova crkve rađena je od hrastovih dasaka. Na vertikalnim nosivim stupovima kao i na stupovima ukrute fasada centralno su prosječeni usjeci za uvlačenje i užljebljivanje dasaka. Debljina dasaka je od 5 do 6cm.
Krovnu konstrukciju crkve čine vjenčanice i rogovi povezani pajantama. Na gornja horizontalna brvna vanjskih zidova oslonjene su vjenčanice. Nagib krova je 60°. Rogovi su pravougaonim zasjekom oslonjeni na vjenčanicu, a na vrhu su međusobno vezani na pero-utor i ojačani ugaonom daskom zakovanom za rogove, dok dodatnu ukrutu rogova omogućavaju pajante postavljene 50cm ispod spoja rogova. Da bi se izbjegli oštri bridovi četverovodnog krova, koji otežavaju pokrivanje hrastovim klisom, uže strane krova (istočna i zapadna) su blago zaobljene. Konstruktivni elementi koji to omogućavaju su blago zaobljena vjenčanica i „dvostruki rogovi, zajednički povezani jednom poprečnom gredicom. Rogovi su produženi preko vjenčanice za 1,00m, te formiraju strehu objektu široku 65cm. Od ugaonih stupova crkve prema ugaonim rogovima postavljen je po jedan kosnik. Na istočnoj fasadi takođe i na centralnom stupu imamo kosnik koji se veže na zaobljenu gredu, što nalazimo i na ulaznoj zapadnoj fasadi na svakom vertikalnom stupu.
Izvorni pokrov crkve bio je hrastov klis. „Klis je od lijepo obrađenih hrastovih daščica u obliku dugih jezika sa klinastim vrhovima“(12). Daščice su bile poredane u, pretpostavljamo, pet slojeva i pričvršćene kovanim ekserima. Intervencijama na crkvi 1987. dotrajali hrastov klis zamijenjen je hrastovom šindrom debljine 2-3cm u tri sloja, zakovanu kovanim ekserima. Oblik novog pokrivača ne odgovara izvornom, širi je i zaobljen na dnu.
Sljeme krova je pokriveno koritasto izdubljenim brvnom, četverougaonog poprečnog presjeka.
Kako je crkva niska, a i streha se spušta još niže, na zapadnoj strani krova iznad vrata usječen je luk, koji olakšava ulazak u crkvu.
Početkom 20. vijeka na zemljani pod crkve postavljena je romboična opeka(13). Uvidom u sadašnje stanje, opeka je uklonjena i umjesto nje urađen je pod od kamenih ploča u cementnom malteru. Pod hora je originalan od dasaka.
U unutrašnjosti crkva nije imala niti tavanicu niti daščani pokov po rogovima. Baskije koje su ukrućivale rogove i hrastov klis bile su vidljive iz enterijera. Intervencijom 1987. godine na rogove su pokovane daske, te je na njih pokovana šindra, što takođe ne odgovara izvornom stanju.
Dveri i ikone Crkve Malo Blaško
Već opisani ikonostas krase dveri, dvije prestone ikone i još pet vrijednih ikona. U crkvi se nalaze dvije vrijedne bakarne kadionice (visina 8 cm) i dva putira prema natpisima iz 1907. godine.
Duborezbarene i oslikane carske dveri (166 cm x 80 cm) dominantni su ukras crkvenog enterijera. Oslikane su u tehnici ulje na platnu.(14) Zanatski veoma uspio ukras, urezan na rubovima i dekorativnom krstu na vrhu dveri je pojednostavljena interpretacija bogatih slavonskih baroknih ikonostasa. U istom maniru su i slikana polja dveri sa Blagovijestima i prorocima Davidom i Solomonom, vrlo kvalitetnog tečnog crteža, prijatnih, čistih boja, meke modelacije i prefinjenih inkarnata. Dveri se prema osobinama stila, mogu datirati u sredinu 18. vijeka i vjerovatno su rad nekog darovitog slikara sjeverno od Save.(15)
Dveri su u dobrom stanju i ne iziskuju hitne mjere zaštite.
Zbirka ikona
1. BOGORODICA SA HRISTOM, prestona ikona
Autor: rad domaćeg seoskog ikonopisca
Vrijeme izrade: druga polovina XIX vijeka
Tehnika: ulje na drvetu
Dimenzije: 60 cm x 38,5 cm
Opis: Bogorodica je prikazana u cjelosti dok sjedi na prijestolju u maforionu crvene boje sa zlatnim detaljima sa Isusom koji blagosilja na krilu. Format je okomito postavljeni pravokutnik. Karakteristike prizora su izrazita plošnost i slikarski rukopis je naivan. Pozadina je podijeljena u dva nivoa: donji, jednostavna površina zelene boje, zauzima jednu trećinu kompozicije; gornji, površina plave boje, zauzima preostale dvije trećine ikone. Osim nanosa čađi i prašine ikona je u dobrom stanju.
2. HRIST, prestona ikona
Autor: rad domaćeg seoskog ikonopisca
Vrijeme izrade: druga polovina XIX vijeka
Tehnika: ulje na drvetu
Dimenzije: 60 cm x 38,5 cm
Opis: Hristov lik ispunjava gotovo cijelu površinu ikone. Format je okomito postavljeni pravougaonik. Hristovo tijelo je ogrnuto zelenim maforionom tako da su lice i desna ruka kojom blagosilja dominantni elementi prizora. U lijevoj ruci Hrist drži zlatni štap sa krstom na vrhu. Kao i u prethodnom primjeru prizor je plošan, a slikarski rukopis naivan. Pozadina je plave boje. Osim nanosa čađi i prašine ikona je u dobrom stanju.
3. ROĐENJE BOGORODICE
Autor: rad domaćeg seoskog ikonopisca
Vrijeme izrade: druga polovina XIX vijeka
Tehnika: tempera na platnu (ljepilom pričvršćeno na drvenu površinu)
Dimenzije: 60 cm x 38,5 cm
Opis: Slikana površina je podijeljena u dva nivoa odnosno dva prizora koja su kod vještijih ikonopisaca obično dijelovi jedne kompozicije. U gornjem nivou je prikazan razgovor Ane i babice, koja je obavještava o rođenju ženskog djeteta. Uz Aninu postelju su još dvije žene u plavim haljinama, a u lijevom gornjem uglu je anđeo. Oba prizora su horizontalno postavljene kompozicije. U pozadinu su četiri prozora i draperija vjerovatno pokušaj umjetnika da prikaže raskošni dom Joakima i Ane. U donjem nivou su prikazane tri djevojke i Marija na bijeloj posteljici u čijoj blizini su lavor i vrč pa možemo pretpostaviti da je Marija prikazana trenutak nakon kupanja. Ikona je zbog gubitka boje i oštećenja usljed izloženosti vlagi prilično oštećena. U pogledu stila prizor baštini odlike naivnog slikarstva.
4. TAJNA VEČERA
Autor: rad domaćeg seoskog ikonopisca
Vrijeme izrade: druga polovina XIX vijeka
Tehnika: tempera na platnu (ljepilom pričvršćeno na drvenu površinu)
Dimenzije: 60 cm x 38,5 cm
Opis: Kompozicija je horizontalno postavljena sa Hristom u centru kao dominatnim likom događaja. Osim sv. apostola Jovana, koji je glavu položio u Hristovo krilo, svi apostoli su prikazani u poluprofilu. Juda je prikazan tradicionalno nasuprot Hristu. Osim nanosa čađi i prašine ikona je u dobrom stanju.
5. SVETI NIKOLA
Autor: rad domaćeg seoskog ikonopisca
Vrijeme izrade: druga polovina XIX vijeka
Tehnika: ulje na drvetu
Dimenzije: 50 cm x 34 cm
Opis: Sveti Nikola je prikazan frontalno dok desnom rukom blagosilja, a u lijevoj drži Sveto pismo. Na oblačiću u lijevom gornjem uglu prikazan je Hrist, a u desnom Bogorodica. Pozadina je u donjoj zoni smeđe boje, a u gornjoj plave. Osim nanosa čađi i prašine ikona je u dobrom stanju.
6. VASKRSENJE
Autor: rad domaćeg seoskog ikonopisca
Vrijeme izrade: druga polovina XIX stoljeća
Tehnika: ulje na drvetu
Dimenzije: 46 cm x 34 cm
Opis: Vertikalno postavljena kompozicija vizuelno je podijeljena u dva nivoa. Donji nivo je ispunjen likovima koji se vežu uz događaj Hristova vaskrsenja: tri mironosice i usnuli stražari od kojih se jedan budi i u čudu uspravlja. Likovi su zbijeni uz Hristov grob. U gornjem nivou je prikazan Hrist koji izlazi iz groba, a s njegove desne strane anđeo u bijeloj haljini. Prizorom dominiraju žive i čiste boje: crvena, žuta i plava. Osim nanosa čađi i prašine ikona je u dobrom stanju.
7. SVETI GEORGIJE
Autor: neznani ikonopisac
Vrijeme izrade: 17. ili 18. vijek
Stilske odlike: ruska ikona
Tehnika: ulje na platnu (ljepilom pričvršćeno na drvenu površinu)
Dimenzije: 27 cm x 29 cm
Opis: S obzirom da je Ikona jako oštećena (naslage čađi, otpadanje boje, mehaničko oštećenje drveta na koje je pričvršćena), prizor se jedva nazire. Preostali dio ikone svjedoči izuzetnu crtačku vještinu, te umjetnikov osjećaj za proporciju i volumen. Sveti Georgije je prikazan na konju u galopu u trenutku kada ubija zmaja.
Ostali objekti unutar graditeljske cjeline
Izvorno je zapadno od crkve, u pravcu ulaznih vrata na udaljenosti od 4,00m, postojao jednostavni drveni zvonik, umjesto kojeg je 20. novembra 1987. godine završena izgradnja novog zvonika, koji nema elemente na osnovu kojih bi se valorizovao kao zaštićeno kulturno dobro. Novi zvonik je lociran sjeverozapadno od crkve.
Iza istočne fasade crkve ograđena jednostavnom drvenom ogradom sačuvana je stara krstača manjih dimenzija.
Ostaci nekropole stećaka nalaze se u aktivnom pravoslavnom groblju sjeverno od crkve, i to njih šest dok se ostala dva očuvana stećka nalaze južno od crkve. U cilju opisa stanja stećaka, označićemo prvih šest brojevima od 1 do 6, a ostala dva sa 7 i 8.(16)
Stećak broj 1 - ima dimenzije osnove 93x29cm. Visina stećka je od 24 do 57cm. Stećak je zarastao mahovinom i usljed oštećenja ima amorfni oblik.
Stećak broj 2 - je pravougaonog oblika, sa manjim oštećenjima. Dimenzije stećka su 80x50cm. Visina stećka iznad zemlje iznosi 4-5cm. I ovaj stećak je prekriven mahovinom.
Stećak broj 3 - pravougaonog oblika, većim dijelom utonuo u zemlju i prekriven je mahovinom. Dimenzije iznad zemlje su 140x50cm.
Stećak broj 4 - pravougaonog oblika, dimenzija 84x140cm. Očuvani oblik ukazuje da se radilo o sanduku, koji je danas oštećen i izgleda kao kamena gromada.
Stećak broj 5 - u osnovi je pravougaonik širine 90cm. Gornja površina stećka je oštećena i pokrivrivena mahovinom.
Stećak broj 6 - bio pravougaonog oblika. Dimenzije ostataka 160x79cm. Iznad zemlje izlazi 35cm.
Stećak broj 7 - postavljen je vertikalno. Ostaci su nepravilni ali ukazuju da se radilo o steli.
Stećak broj 8 - jako oštećen te je od njega danas ostao samo manji nadzemni kameni dio, pravougaonog oblika, zarastao u rastinje.
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Crkva brvnara u selu Malo Blaško bila je evidentirana i zaštičena od strane Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Bosne i Hercegovine i bila je upisana u registar nepokretnih spomenika kulture pod nazivom Crkva u Malom Blaškom (Slatina), srez Banja Luka, rješenje broj 594/52 od 12.07.1952. godine.
Dobro se nalazi na Privremenoj listi Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine pod rednim brojem 331.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Godine 1982. počela je sanacija crkve kada su urađeni sljedeći radovi:
- Kameni temelji samci zamijenjeni su kamenim trakama ispod donjih hrastovih brvana. Temeljne trake izvedene kamenom u cementnom malteru;
- Popločanje poda crkve od romboidne opeke je uklonjeno i zamijenjeno lomljenim kamenim pločama u cementnom malteru. Amvon koji je postojao u podu ovom intervencijom je uklonjen;
- Krovni pokrivač od hrastovog klisa je dotrajao, te je prvobitno crkva zaštićena privremenom dvovodnom nadstrešnicom, a radovi na skidanju klisa i ponovnom pokrivanju hrastovom šindrom su postepeno rađeni. Oblik nove šindre ne odgovara izvornom klisu(17).
- Fasade crkve (drveni elementi) premazani su crnom bojom. O ovoj intervenciji Stanković kaže: „Zatamnjivanjem brvana (bojenje u tamnu boju zbog zaštite) izgubila se prirodna tekstura plemenitog materijala kao i posebna draž patina trajanja materijala“ (18).
5. Sadašnje stanje dobra
Dana 2. septembra 2010. godine, uvidom u postojeće stanje, utvrđeno je sljedeće:
- Nosivi drveni elementi kao i ostali drveni dijelovi eksterijera i enterijera nisu dotrajali, te trenutno ne zahtijevaju nikakvu dodatnu zaštitu.
- Bogorodično kolo - polijelej koji u svom tekstu iz 1956. opisuje Petar Momirović nije sačuvan u enterijeru crkve.
- Novi zvonik izgrađen 1987. godine sličan je onom uz crkvu u Romanovcima. Dimenzije osnove zvonika su 3,22 x 3,24 m. Zvonik čini prizemna prostorija obložena kamenom sa vanjske strane. Prizemna prostorija pokrivena je četverovodnim krovom nad kojim se nastavlja zvonik na visini od 5m, završava se četverovodni krov zasječenog vrha iznad kojeg je prostor gdje visi zvono. Ukupna visina zvonika iznosi cca. 8,55 m.
III – ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom („Službeni glasnik BiH”, br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:
A. Vremensko određenje
B. Istorijska vrijednost
C. Umjetnička i estetska vrijednost
i. Kvalitet obrade,
ii. Kvalitet materijala,
iii. Proporcije,
iv. Kompozicija,
v. Vrijednost detalja,
vi. Vrijednost konstrukcije.
D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)
iv. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru.
E. Simbolička vrijednost
ii. Sakralna vrijednost,
iv. Vezanost za rituale ili obrede,
v. Značaj za identitet grupe ljudi.
F. Ambijentalna vrijednost
iii. Objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja.
G. Izvornost
ii. Materijal i sadržaj,
iii. Namjena i upotreba,
iv. Tradicija i tehnike,
v. Položaj i smještaj u prostoru,
vi. Duh i osjećanja.
Sastavni dio ove odluke su:
- Imovinsko-pravna dokumentacija:
- kopija katastarskog plana za katastarsku česticu broj 572 izdat dana 10.08.2010. godine, uz izvod iz posjedovnog lista broj 157/0, izdat dana 10.08.2010. godine.
- zemljišno-knjižni izvadak broj 378, izdat dana 09.09.2010. godine.
- Fotodokumentacija
- Fotografije postojećeg stanja Crkve brvnare u selu Malo Blaško, opština Laktaši snimljene su:
o 02. septembra 2010. godine, fotografisala Milka Grujić (digitalni fotoaparat KENOX S860 / Samsung S860),
o 02. septembra 2010. godine, fotografisala Aida Bucalović (digitalni fotoaparat Sony Cyber-Shot DSC-H10),
o 02. septembra 2010. godine, fotografisala Medina Hadžihasanović-Katana (digitalni fotoaparat Canon SX 10 IS).
- Ostala dokumentacija
- Arhitektonski snimak postojećeg stanja Crkve brvnare u selu Malo Blaško (Snimali Arijana Pašić, dipl. ing. arh. i Milka Grujić, dipl. ing. arh., nacrte uradila Milka Grujić, dipl. ing. arh.).
- Dokumentacija Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske – Banja Luka
Korišćena literatura
1956. Petar Momirović. “Dve drvene crkve u bosanskoj krajiini”, Naše starine, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine. I. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti N.R. Bosne i Hercegovine, 1953.
1996. Ljiljana Ševo. Manastiri i crkve brvnare Banjalučke eparhije. Banja Luka: Glas srpski, 1996.
2002. Ljiljana Ševo. Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine. Banja Luka: Glas srpski, 2002.
2003. Milenko Stankovic. Iskustva graditelja, Narodno graditeljstvo zapadne krajine u Republici Srpskoj (kraj 19. i početak 20. vijeka), knjiga prva. Banja Luka: 2003.
2005. Zoran M. Jovanović. Azbučnik. Beograd: Muzej srpske pravoslavne crkve, 2005.
(1) Momirović, Petar, “Dve drvene crkve u bosanskoj krajiini”, Naše starine, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti N.R. Bosne i Hercegovine u Sarajevu, 1953, 152.
(2) Vidi: Momirović, Petar, “Dve drvene crkve u bosanskoj krajiini”, Naše starine, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti N.R. Bosne i Hercegovine u Sarajevu, 1953, 153.
(3) Ibid.
(4) Ševo, Ljiljana, Manastiri i crkve brvnare Banjolučke eparhije, Banja Luka: Glas srpski, 1996, 54.
(5) Zvonik su činila četiri drvena stuba, povezana kosnicima i pokrivena četverovodnim krovom. Pod krovom se nalazilo zvono manjih dimenzija.
(6) Zvonik iz 1987. godine u osnovi je kvadrat sa prizemnom prostorijom pokrivenom četverovodnim krovom iznad koje je postavljena drvena konstrukcija od četiri ugaona stuba, povezana kosnicima sa nadstrešnicom iznad koje je postavljano zvono. Zvonik je pokriven četverovodnim krovom.
(7) Momirović, Petar, “Dve drvene crkve u bosanskoj krajiini”, Naše starine, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti N.R. Bosne i Hercegovine u Sarajevu, 1953, 153.
(8) Podjela prema Petru Momiroviću, kustosu i istraživaču narodne arhitekture.
(9) Vidi: Momirović, Petar, “Dve drvene crkve u bosanskoj krajiini”, Naše starine, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti N.R. Bosne i Hercegovine u Sarajevu, 1953, 155.
(10) Momirović, Petar, “Dve drvene crkve u bosanskoj krajiini”, Naše starine, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti N.R. Bosne i Hercegovine u Sarajevu, 1953, 155.
(11) Vidi: Ibid.
(12) Momirović, Petar, “Dve drvene crkve u bosanskoj krajiini”, Naše starine, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti N.R. Bosne i Hercegovine u Sarajevu, 1953, 154.
(13) Stanković, Milenko, Iskustva graditelja, Narodno graditeljstvo zapadne krajine u Republici Srpskoj (kraj 19. i početak 20. vijeka), knjiga prva, Banja Luka: 2003, 85.
(14) Platno je ljepilom pričvršćeno za drvenu površinu dveri.
(15) Ševo, Ljiljana, Manastiri i crkve brvnare Banjalučke eparhije, Banja Luka: Glas srpski, 1996, 95.
(16) Sastavni dio Odluke je skica stećaka u odnosu na crkvu, zvonik i ulicu.
(17) Hrastov klis je imao oblik dugih jezika sa klinastim vrhovima, a nova hrastova šindra je šira i zaobljenih donjih krajeva.
(18) Stanković, Milenko, Iskustva graditelja, Narodno graditeljstvo zapadne krajine u Republici Srpskoj (kraj 19. i početak 20. vijeka), knjiga prva, Banja Luka: 2003, 86.
|
