Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 72/11.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovi člana V stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj 11. marta 2011. godine, donijela je
O D L U K U
I
Graditeljska cjelina – Crkva Svetog Ćirila i Metoda sa Bogoslovijom u Sarajevu proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik sastoji se od objekta Bogoslovije sa zbirkom umjetničkih slika i Crkvom sa pet oltara, crkvenim nameštajem i zbirkom ikona.
Nacionalni spomenik nalazi se na prostoru označenom kao k.č. 2163, k.o. Sarajevo III, posjedovni list broj 129 (novi premjer), što odgovara k.č. 56, k.o. Sarajevo XLIII, z.k. uložak broj 54 (stari premjer), općina Stari Grad Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene Zakonom o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je osigurati pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdit će tehničke uvjete i osigurati finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione ploče sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite koje se odnose na prostor definiran u tački I stav 3. ove odluke:
- Dopušteni su isključivo konzervatorsko-restauratorski, radovi tekućeg održavanja, radovi koji će osigurati održivu upotrebu objekata, kao i radovi koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje (u daljnjem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručni nadzor nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite);
- Projekat konzervatorsko-restauratorskih radova mora biti zasnovan na metodološkom pristupu koji će biti usmjeren na zaštitu historijskih vrijednosti objekata;
- Obavezno je sačuvati izvorni izgled objekata u pogledu obrade arhitektonskih detalja, boje zidova, zidnog slikarstva, tretmana fasada, konstrukcije objekata i nagiba krova, te vrste krovnog pokrivača i nije dopuštena promjena stilskih karakteristika uklanjanjem ili dodavanjem pojedinih dekorativnih elemenata i arhitektonskih detalja (kamene i druge plastike, vijenaca i sl.);
- Izvršiti geomehaničko ispitivanje tla i statičku analizu tornja zvonika crkve;
- Ispitati razloge prodora atmosferske i kapilarne vlage u unutrašnjost crkve kroz krov kupole i vanjske zidove na južnoj strani, te na osnovi istražnih radova izraditi plan sanacije, uz upotrebu istih materijala i tehnoloških postupaka u najvećoj mogućoj mjeri.
Utvrđuju se sljedeće mjere zaštite za pokretnu imovinu iz tačke I stav 2. ove odluke (u daljnjem tekstu: pokretno naslijeđe):
- Vlada Federacije osigurat će odgovarajuće fizičke i tehničke uvjete za čuvanje pokretnog naslijeđa;
- Sve intervencije na pokretnom naslijeđu treba izvršiti stručno lice, uz elaborat koji odobrava federalno ministarstvo nadležno za kulturu (u daljnjem tekstu: ministarstvo nadležno za kulturu) i stručni nadzor nadležne službe zaštite;
- Izlaganje i ostali vidovi prezentacije pokretnog naslijeđa na području Bosne i Hercegovine vršit će se na osnovi uvjeta koje utvrdi ministarstvo nadležno za kulturu;
- Nadzor nad provođenjem mjera zaštite pokretnog naslijeđa vrši ministarstvo nadležno za kulturu.
IV
Iznošenje pokretnog naslijeđa iz Bosne i Hercegovine nije dopušteno.
Izuzetno od odredbe stava 1. ove tačke, dopušteno je privremeno iznošenje pokretnog naslijeđa iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije, ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini, odnosno ako se procijeni da se konzervacija u inozemstvu može izvršiti kvalitetnije, brže i jeftinije.
Odobrenje u smislu prethodnog stava daje Komisija, ukoliko nesumnjivo bude utvrđeno da to neće ni na koji način ugroziti pokretno naslijeđe.
Komisija u svom odobrenju za privremeno iznošenje pokretnog naslijeđa iz Bosne i Hercegovine utvrđuje sve uvjete pod kojima se to iznošenje može izvesti, rok za povrat u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduženja pojedinih organa i institucija za osiguranje tih uvjeta, te o tome obavještava Vladu Federacije, nadležnu službu sigurnosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.
V
Stavljaju se van snage svi provedbeni i razvojni prostorno-planski akti u dijelu u kojem su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.
VI
Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantonalne i općinske službe, suzdržat će se od poduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu oštetiti nacionalni spomenik ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu.
VII
Ova odluka dostavit će se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, federalnom ministarstvu nadležnom za kulturu, nadležnoj službi zaštite, kantonalnim i općinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra, radi provedbe mjera utvrđenih u tač. II-VI ove odluke, te nadležnom općinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VIII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresiranim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.kons.gov.ba).
IX
Prema članu V stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
X
Danom donošenja ove odluke, sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske», broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH», broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH», broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 509.
XI
Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo.
Broj: 07.3-2.3-77/11-9
11. marta 2011. godine
Sarajevo
Predsjedavajuća Komisije
Amra Hadžimuhamedović
O b r a z l o ž e n j e
I – UVOD
Na osnovu člana 2. stav 1. Zakona o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, ustanovljene u skladu sa Aneksom 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini“nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju graditeljske cjeline – Crkve Svetog Ćirila i Metoda sa Bogoslovijom u Sarajevu na Privremenu listu nacionalnih spomenika, pod nazivom ”Crkva i seminar Vrhbosanske Bogoslovije”, redni broj 509.
U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stava 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.
Izjava o značaju dobra
Crkva Svetog Ćirila i Metoda sa Bogoslovijom u Sarajevu predstavlja vrijedan objekat nastao u austrougarskom periodu. Od 1893. godine ovdje je smješteno prvo Sjemenište u Bosni i Hercegovini. U sklopu graditeljske cjeline se nalazi i Crkva sa osnovom oblika grčkog krsta. Crkveni enterijer sadrži pet oltara radionice Ferdinand Stuflesser sa skulpturama i oltarnim slikama Josip Kirklera, zidna dekoracija i freske koje su izveli Ivana Kobilica, Oton Iveković, Anastas Bocarić i Karl Richter. U hodnicima Bogoslovije izložena je kolekcija vrijednih umjetničkih slika sa prizorima iz života svetaca Družbe Srca Isusova.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, izvršen je uvid u:
- dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra,
- sadašnje stanje i namjenu dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.,
- istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u sklopu ove odluke.
- dopisom br. 02-35-267/08-1, od 31.10.2008. godine, zatražena je dostava
- dokumentacije i stavovi u vezi sa proglašenjem Crkve Svetog Ćirila i Metoda sa Bogoslovijom u Sarajevu od: Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta, Arhiva BiH, Zavoda za izgradnjuKantona Sarajevo; Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Kantona Sarajevo, Zavoda za planiranje razvoja Kantona Sarajeva, općine Stari Grad, Historijskog arhiva grada Sarajeva i Vrhbosanske nadbiskupije.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Graditeljska cjelina – Crkva Svetog Ćirila i Metoda sa Bogoslovijom u Sarajevu nalazi se u ulici Josipa Stadlera, na uglu sa ulicom Muse Ćazima Ćatića. U produžetku ulice Josipa Stadlera, na udaljenosti od 30 metara se nalazi Muzička akademija(1), a na udaljenosti od 140 metara nalazi se Katedrala(2).
Nacionalni spomenik nalazi se na zemljištu označenom kao k.č. 2163, k.o. Sarajevo III (novi premjer), odnosno k.č. 56, k.o. Sarajevo XLIII (stari premjer), p.l. 129, z.k. uložak broj 54, opština Stari Grad, Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Istorijski podaci
Izgradnju graditeljske cjeline – Crkve Svetog Ćirila i Metoda sa Bogoslovijom u Sarajevu moguće je posmatrati u širem kontekstu obnavljanja „drevne Crkve Vrhbosanske“(3), odnosno Mitropolije Vrhbosanske. Činjenica da u Bosni i Hercegovini početkom austrougarskog perioda nije bilo biskupskih svećenika, predstavljalo je najveću prepreku za ustanovljenje redovne hijerarhije, o kojoj se u Vatikanu raspravljalo još od 1879. godine. Sveta Stolica je već 1880. godine zatražila od bosanskohercegovačke Zemaljske vlade otvaranje pokrajinskog sjemeništa.(4) U cilju obnavljanja dijeceze, za nadbiskupa izabran je dr Josip Stadler(5), koji dobija zadatak da podigne katedralu, kaptol i bogoslovno sjemenište. Čitav kompleks je izgrađen u periodu od 1892. do 1896. godine, po projektu Josipa Vancaša iz 1891. godine.(6) Cjelina jeste izuzetan svjedok vremena austrougarske uprave u BiH i vrijedan objekat u likovnom smislu. Osobenost mu proizilazi i iz izbora stilskog uobličenja perioda istoricizma i pojave secesije na prelazu dvaju stoljeća.(7)
Jedan dio objekta, namijenjen školskoj djelatnosti je završen već 1. septembra 1893. godine, pa su profesori isusovci i učenici preselili iz Travnika u Sarajevo(8). Završeno zapadno krilo objekta namijenjeno Bogosloviji privremeno je podijeljeno na dva dijela: Na prvom spratu, smješteni su profesori isusovci, a nastava se održavala na drugom spratu, gdje je svečana sala preuređena u kapelu. Godine 1895. dovršeno je i istočno krilo, a 1896. godine završena je i Crkva, uklopljena između dva krila Bogoslovije. Svečanosti posvete, koja je obavljena 8. septembra 1896. godine prisustvovao je i đakovački biskup Strossmayer, koji je svoju stolnu Crkvu posvetio jedinstvu Crkve. Po uzoru na njega, Stadler, koji je odlukom pape Leona XIII 1895. godine zadužen za sjedinjenje sa pravoslavnom crkvom, posvećuje sjemenišnu Crkvu svetim apostolima Ćirilu i Metodu. Nadzor nad gradnjom vršio je Josip Vancaš, preko svog asistenta Vymlatila. Izvedba je povjerena Ivanu Holzu, koji je izveo i travničko sjemenište. Ukupni troškovi izgradnje su iznosili 259.420 forinti. Sredstva su uglavnom dobijena iz priloga i darova, a manji dio je dobijen iz sredstava Zemaljske vlade.(9)
Vrhbosanska Bogoslovija je bila prva moderna katolička sveučilišna ustanova u Bosni i Hercegovini, koja je kontinuirano radila tokom čitavog austrougarskog perioda, perioda između dva svjetska rata, II svjetskog rata do 1944. godine, kada je Njemačka vojna komanda zauzela jedan dio zgrade i pretvorila ga u bolnicu. Nakon završetka II svjetskog rata, rad Bogoslovije nije obnovljen, s obzirom da se u prostorije Bogoslovije uselio partizanski medicinsko-sanitarni bataljon. Na Božić, 25. decembra 1946. godine, rad Bogoslovije je i zvanično zabranjen, s obzirom da je Republičko ministarstvo prosvjete odbilo izdati Bogosloviji dozvolu za dalji rad. Medicinsko - sanitarni bataljon se povukao 1947. godine, ali je na njegovo mjesto došla druga postava jugoslovenske vojske. Iste godine vojska je iselila, a u zapadno krilo Bogoslovije je smještena Uprava studentskih domova. Pedesetih godina XX vijeka došlo je do gradnje stambenog objekta duž ulice Muse Ćazima Ćatića, koji se oslonio na sjeverni kraj zapadnog krila Bogoslovije. Tom prilikom negirane su stilske karakteristike istorijske cjeline, te je došlo do parcijalnog pregrađivanja sporednog ulaza u zapadno krilo. Pristup u unutrašnje dvorište na sjeveru je od tada bio omogućen preko pasaža u sklopu novoizgrađenog objekta.
Nacionalizacija zapadnog krila Bogoslovije izvršena je 1959. godine. Istočno krilo i dalje je formalno bilo u vlasništvu Sarajevske nadbiskupije, ali ga je država koristila za smještaj studenata.(10)
Godine 1969. Sarajevskoj nadbiskupiji je vraćeno istočno krilo na korišćenje. Nakon završenih radova preuređenja istočnog krila, bogoslovi četiri bosanskohercegovačke biskupije (Sarajevo, Banja Luka, Mostar, Trebinje), pozvani su da se okupe u Sarajevu 22. novembra 1969. godine, a nastava je započela samo 3 dana kasnije.
Rad Bogoslovije se odvijao isključivo u istočnom krilu sve do 1973. godine kada je država vratila na korišćenje zapadno krilo Sarajevskoj biskupiji, odnosno omogućila otkup nacionalizovane imovine. U tom periodu je izvršena dogradnja i nadogradnja Bogoslovije, što je djelimično uticalo na autentičnu vrijednost cjeline, kao i radovi redovnog održavanja(11). Izvršena je dogradnja sjevernog kraja istočnog krila, čija spratnost od tada iznosi P+4. Izvršena je adaptacija zapadnog krila Bogoslovije u prostor za nastavu i smještaj studenata. Tada je zatvoren zapadni ulaz u zapadno krilo, kojim se ulazilo iz današnje ulice Muse Ćazima Ćatića(12) u prizemnu kapelu. Visoka kapela je horizontalnom pločom podijeljena na prizemni i spratni dio, tako da je prizemni dio pretvoren u dvoranu koja danas nosi ime po papi Pavlu VI, dok je spratni dio zadržao funkciju kapele. Istovremeno je izvršena djelimična dogradnja kuhinje na sjevernoj strani prema unutrašnjem dvorištu, kao i njena adaptacija. Kuhinja je od tada opremljena po savremenim tehničkim standardima. Isto je urađeno sa trpezarijom na zapadnoj strani za učenike i trpezarijom za profesore na istoku.
Rad Bogoslovije se od tada odvijao u kontinuitetu do aprila 1992. godine, kada je nastava prekinuta usljed početka borbenih dejstava.
Tokom rata u BiH 1992-95 rad Bogoslovije u Sarajevu je obustavljen(13). U tom periodu zgrade crkve i Bogoslovije su više puta granatirane. Tada je oštećena kupola crkve, kao i fasade objekta. Suteren je pretvoren u masovno sklonište gdje su boravili stanovnici čitavog gradskog kvarta za vrijeme bombardovanja.
Januara 1994. godine direktno je pogođena kupola, a istovremeno je uništen vitraž iznad glavnog oltara u Crkvi(14).
Godine 1996. godine izvršeni su konzervatorsko-restauratorski radovi na oštećenim fasadama i kupoli, kao i parcijalni radovi sanacije unutrašnjih zidova ugroženih usljed prodora vlage u objekat. Izvršena je nadogradnja zapadnog krila za jedan sprat i potkrovlje, gdje su svoje kancelarije dobile organizacije povezane sa Bogoslovijom, a dio je namijenjen skladištu.(15) U istom periodu nadograđeno je i potkrovlje istočnog krila, i u to krilo je uveden lift.(16)
Papa Ivan Pavle II posjetio je Bogosloviju aprila mjeseca 1997. godine.(17)
Godine 2001. izvršeno je uređenje sjevernog unutrašnjeg dvorišta. Izvršena je gradnja garaža i gradnja potpornog zida(18), a pasaž prema ulici Muse Ćazima Ćatića je odvojen pokretnom metalnom kapijom.(19)
Godine 2009. započeta je gradnja Svešteničkog doma istočno od graditeljske cjeline za potrebe Vrhbosanske nadbiskupije, uz prethodno uklanjanje potpornog kamenog zida koji se nalazio na istočnoj strani.(20)
2. Opis dobra
Graditeljska cjelina – Crkva Svetog Ćirila i Metoda sa Bogoslovijom u Sarajevu se sastoji od 4 dijela koja predstavljaju funkcionalno odvojene cjeline: Centralno postavljene sjemenišne Crkve, dva bočna krila postavljena u smjeru sjever – jug (istočno za profesore, a zapadno za studente) spratnosti Sut+P+3(21), i prizemne kuhinje na sjeveru. Tlocrtna osnova graditeljske cjeline je ukupnih dimenzija 55,80m x 54,70m.
Principi neorenesansnog stila, obično korišćenog u izvedbama objekata javne uprave, primijenjeni su i u slučaju ove graditeljske cjeline. Formalna analiza pokazuje visoku i višestruku uravnoteženost: najprije, simetrična trojna kompozicija osovine crkve i bočnih krila, koji tvore snažnu vizualnu vagu. Samo krilo i lijevo i desno, jeste dobro uravnoteženo. Ono artikulira renesansnu shemu brojeva, 3x3, tri etaže sa po tri reda otvora, tako da postoji dvostrana simetrična kompozicija, ali i takozvana “tačka simetrije“, mjesto sječenja horizontalne i vertikalne simetrale i osovine.(22)
U pogledu komunikacija kompleksa, bočna krila Bogoslovije povezana su sa Crkvom, ali i međusobno poprečnim hodnicima postavljenim u nivou prizemlja i sprata na sjevernoj strani. U pogledu namjene, u zapadnom krilu se odvija nastava, a isto krilo služi i za smještaj učenika, dok se u istočnom krilu nalaze prostorije za smještaj profesora Bogoslovije i biblioteka. Na sjeveru se, pored kuhinje nalazi i blagovaona.
Jugoistočno pročelje tvori simetričnu kompoziciju: bočni dijelovi sjemeništa i biblioteke čvrsto su renesansno oblikovani, centralni crkveni dio s kupolom pokazuje težnju nadilaženju datog stilskog i približavanju pokretnosti baroka.(23) U centralnom dijelu se nalazi ulaz u Crkvu, a na bočnim stranama u nivou prizemlja se nalaze glavni ulazi u istočno, odnosno zapadno krilo. U osovini ulaza u zapadno krilo ispod se nalazi ulaz u suteren. Na sjevernoj strani se nalaze sporedni ulazi u zapadno i istočno krilo, kao i kuhinju, usmjereni ka unutrašnjem dvorištu koje je povezano na zapadu preko pasaža sa ulicom Muse Ćazima Ćatića. Na istočnoj strani cjeline se nalazi dodatni sporedni ulaz.
Najznačajnija građevina u okviru graditeljske cjeline je Crkva Svetog Ćirila i Metoda koju Vancaš projektuje po uzoru na Crkvu Sv. Petra u Rimu, što se ne pokazuje samo u tlocrtu, već i u elevaciji, a posebno u rješavanju kupole.
Osnova Crkve izvedena je u formi grčkog krsta dimenzija 21,50m x 21,50m, s tim što je na ulaznoj strani Crkva proširena za širinu narteksa. Ukupna visina Crkve do tjemena kupole iznosi 40,00m. Gledajući s juga, Crkva se sastoji od narteksa i kora iznad, centralnog prostora i krakova krsta. Prostor svetišta se nalazi na sjevernom kraju, a na bočnim stranama se nalaze sakristije sa oratorijima iznad.
Ulaz kojim je Crkva povezana sa ulicom se nalazi na jugu, ali je ulaz moguć i sa sjevera gdje se nalazi poprečni hodnik kojim su povezani istočno i zapadno krilo Bogoslovije(24).
Glavni ulaz čine masivna dvokrilna vrata dimenzija 170cm x 230cm kojima se pristupa narteksu. Dimenzije narteksa iznose 11,35m x 4,20m, a iznad se nalazi kor oslonjen na dva kamena stuba postavljena na udaljenosti od 2,45m(25). U sklopu narteksa se nalazi predulaz koji ima ulogu vjetrobrana dimenzija 200cm x 215cm. Na sjevernoj strani predulaza nalaze se dvokrilna vrata, a na bočnim stranama ispovjedaonice. Na istočnoj strani se nalazi drvena pregrada sa vratima kojima je narteks povezan sa horom drvenim zavojitim stepenicama širine 90cm.
Na narteks se nadovezuje južni krak krsta dimenzija 8,10cm x 3,00m. Centralni prostor nad sjecištem krakova nadsvođen je kupolom, unutrašnje visine u odnosu na nivo poda Crkve od 25,00m(26). Kupola je postavljena na kružni tambur prečnika 10,50m, koji je oslonjen na četiri potporna luka koji su oslonjeni na isto toliko masivnih stubova tlocrtne osnove dimenzija 2,60m x 2,60m. U centralnom dijelu tambura se nalazi oslikani pojas visine 3,50m podijeljen na 8 polja dvostrukim pilastrima, u čijim su osovinama iznad smješteni potporni lukovi kupole između kojih se nalazi 8 zenitalnih otvora dimenzija 200cm x 310cm.
Dimenzije hora odgovaraju dimenzijama narteksa ispod, s tim da je hor uvećan na bočnim stranama za prostor gdje se u donjem nivou Crkve nalaze ispovjedaonice na jugozapadu i jugoistoku. Pod hora je drveni, a u centralnom dijelu na južnoj strani se nalazi izdignuti drveni plato gdje su smještene orgulje. Osvjetljenje hora je omogućeno sa južne strane, preko polukružnog prozorskog otvora poluprečnika od 300cm. Ograda hora na sjevernoj strani, visoka 1,10m, izrađena je od drveta. Na istočnoj i zapadnoj strani hora se nalaze dvokrilna vrata dimenzija 150cm x 220cm kojima je ostvarena direktna veza sa krilima Bogoslovije u nivou prvog sprata.
Istočno i zapadno krilo Bogoslovije su pravougaone tlocrtne osnove i orijentisani su u smjeru jug – sjever. Unutrašnja prostorna dispozicija oba krila je identična: Oko centralnog hodnika postavljenog oko podužne osovine nalaze se učionice, biblioteke, prostorije za smještaj učenika i profesora Bogoslovije i druge prostorije. Krila su međusobno povezana poprečnim hodnikom koji se nalazi u sklopu sjevernog krila gdje je smješteno savremeno opremljeno kuhinjsko postrojenje. Poprečni hodnik postavljen u smjeru zapad – istok se nalazi između kuhinje na sjeveru i Crkve na jugu. Bočna krila Bogoslovije odvojena su od Crkve podužnim zidovima i parom svjetlarnika, ali zajedno sa sjevernim krilom i Crkvom čine jedinstvenu graditeljsku cjelinu.
Zapadno krilo Bogoslovije dimenzija 17,25m x 54,70m, nalazi se na uglu ulica Josipa Stadlera i Muse Ćazima Ćatića. Glavni ulaz se nalazi na južnoj strani, u podužnoj osovini krila. Pristup tom ulazu, koji predstavljaju lučna drvena dvokrilna vrata ostakljena u gornjoj zoni dimenzija 170cm x 300cm, omogućen je parom kamenih stepenica širine 130cm sa ogradom od kovanog željeza, priljubljenih uz južnu fasadu(27). Na ulaz se nadovezuje predulaz dužine 1,90m, povezan kamenim stepenicima s dugačkim hodnikom širine 2,60m i dužine 52,00m. Na sjevernoj strani hodnika nalazi se sporedni ulaz(28). Sa bočnih strana, odnosno sa istoka i zapada se nalaze učionice i druge prostorije jednakih širina od 6,10m.
Prve prostorije na zapadnoj strani predstavljaju portirnica dužine 3,25m i učionica širine 5,90m. Od prve učionice je odvojena sala duga 7,00m koja je povezana sa univerzalnom dvoranom(29) dugom 12,33m(30). Pozornica na sjeveru dužine 4,72m je uzdignuta u odnosu na dvoranu, dok se na krajnjoj sjevernoj strani nalaze još dvije učionice dužine 6,00m odnosno 6,45m. Na istočnoj strani se nalaze učionice, sanitarne prostorije sa garderobom dužine 8,80m(31) i stubište dimenzija 6,10m x 5,30m gdje je smješteno trokrako kameno stepenište širine kraka 1,70m. Uz stubište se nalazi poprečni hodnik zapadnog krila širine 2,10m kojim je ostvarena veza sa istočnim krilom preko sjevernog krila. Poprečni hodnik zapadnog krila nadovezuje se na isti hodnik sjevernog krila dužine 19,76m koji je podužnim zidom odijeljen od Crkve na jugu.
Sjeverno krilo, postavljeno između istočnog i zapadnog krila, približno je pravougaone osnove dimenzija 19,76m x 23,23m. Na njegovoj sjevernoj strani se nalazi kuhinja ukupnih dimenzija 8,64m x 20,63m, povezana sa unutrašnjim dvorištem. Kuhinja se sastoji iz prostora namijenjenog spremanju objeda dimenzija 8,64m x 6,94m; ostave na jugu dimenzija 5,10m x 5,57m koja je povezana sa skladištem u suterenu i trpezarije za poslugu dimenzija 5,57m x 3,39m. Zapadno od kuhinje se nalazi trpezarija za učenike dimenzija 11,62m x 5,14m spojena sa prostorijom koja pripada zapadnom krilu dimenzija 6,30m x 8,58m. Istočno se nalazi reprezentativna trpezarija, koja služi za prijeme ali i za objed profesora, dimenzija 11,62m x 4,68m.
Dimenzije istočnog krila iznose 17,05m x 38,95m i u njemu se pored soba za smještaj profesora nalazi i biblioteka sa čitaonicom, prostorije za odmor i ostale prostorije. Glavni ulaz u istočno krilo se nalazi na južnoj strani i usmjeren je ka ulici Josipa Stadlera, a njegove dimenzije i oblik odgovaraju ulazu u zapadno krilo. Na glavni ulaz se nadovezuje predulaz i podužni hodnik dužine 23,00m i širine koja odgovara širini hodnika zapadnog krila. Na njegovom sjevernom kraju se nalazi sporedni ulaz – lučno završena drvena vrata sa nadsvjetlom dimenzija 180cm x 340cm. Na istočnoj strani nalazi se biblioteka u čijem sklopu se nalazi prijemna soba, čitaonicaa i prostorije namijenjene skladištenju knjiga sa galerijom. Sa zapadne strane, nalaze se učionica širine 4,50m, lift, dvokrako kameno stepenište, čija širina kraka iznosi 1,70m. Na njega se nadovezuje ostava i kapela dimenzija 6,10m x 4,50m.(32)
Sjeverno se nalazi poprečni hodnik istočnog krila širine 2,30m i dužine od 16,30m, koji se prema zapadu nadovezuje na poprečni hodnik sjevernog krila. Na istočnom kraju istog hodnika nalazi se dvokrilna lučno završena drvena vrata dimenzija 180cm x 340cm. Sjeverno od poprečnog hodnika u nivou prizemlja nalazi se dio istočnog krila unutrašnjih dimenzija 16,30m x 9,70m gdje su smještene prostorije za odmor povezane sa dvorištem na sjeveru.
Prostorni raspored spratova istočnog i zapadnog krila je sličan rasporedu u prizemlju. Osnovni prostorni raspored prvog sprata zapadnog krila je isti kao i u prizemlju, sa osnovnom razlikom što prostori koji se nalaze iznad učionica u prizemlju imaju namjenu spavaonica ili apartmana za učenike. Iznad univerzalne dvorane nalazi se velika kapela(33) istih dimenzija u kojoj se svetilište sa oltarom nalazi na južnoj strani, a sakristija dimenzija 6,10m x 2,95m s kojom je kapela povezana standardnim jednokrilnim vratima, nalazi se na sjevernoj strani. Na jugoistočnoj strani se nalazi prolaz širine 1,30m i dužine 6,10m kojim je zapadno krilo povezano sa crkvenim horom.(34)
Zapadno krilo, u nivou prvog sprata je povezano sa istočnim krilom poprečnim hodnikom u sklopu sjevernog krila istih dimenzija kao isti hodnik u nivou prizemlja. Na južnoj strani tog hodnika se nalaze ulazi u oratorije koji imaju funkcije arhiva, a na sjevernoj radni kabineti širine 5,50m, dok se na istočnoj strani nalaze dvokrilna vrata dimenzija 130cm x 230cm kojima se pristupa istočnom krilu.
Prostorni raspored prvog sprata istočnog krila odgovara prostornom rasporedu prizemlja, gdje osnovne komunikacione linije predstavljaju podužni, odnosno poprečni hodnik oko kojih se nižu prostorije.
Na južnom dijelu istočnog krila se nalaze sobe za spavanje profesora, dok se na krajnjem sjevernom dijelu, nalaze sobe za spavanje časnih sestara. Krajnji sjeverni dio istočnog krila ima dvije etaže više u odnosu na južni dio istočnog krila, s obzirom da se tu nalaze međuspratovi povezani stepenicama metalne ili armiranobetonske konstrukcije sa podužnim holovima prvog i drugog sprata.
Drugi sprat bočnih krila je po prostornoj dispoziciji i namjeni vrlo sličan prvom, s razlikom što se iznad prostora kapele zapadnog krila nalaze spavaonice. Na sjevernoj strani se nalazi ravna terasa dimenzija 20,63m x 8,20m(35), a prilaz toj terasi moguć je samo preko zapadnog krila putem ostakljenih dvokrilnih vrata dimenzija 150cm x 280cm, dok je prostorni raspored drugog nivoa istočnog krila gotovo identičan sa rasporedom sprata ispod.
Treći sprat zapadnog krila se razlikuje od sprata ispod tako što se na krajnjoj južnoj strani nalazi ravna terasa dimenzija 16,80m x 12,60m izdignuta u odnosu na visinsku kotu centralnog podužnog hodnika za 2 stepenika, a na isti način su izdignute i prostorije na zapadnoj strani. Ovaj nivo se razlikuje od ostalih i po tome što na njemu nema sanitarnog čvora. Iznad trećeg sprata nalazi se potkrovlje u kojem su smješteni skladište i prostorije organizacija funkcionalno vezanih za rad Bogoslovije.
Na južnoj strani istočnog krila u nivou trećeg sprata se nalazi ravna terasa dimenzija 9,70m x 7.90m, a sjeverno sala za sastanke dimenzija 6,10m x 9,00m. Na sjevernoj strani istočnog krila, gdje su predviđeni spavaći prostori za časne sestre, smještena je još jedna, četvrta etaža.(36)
Suteren se nalazi ispod zapadnog i sjevernog krila, a sa prizemljem je povezano pomoću dva stepeništa. Prostorna organizacija je slična dispoziciji prizemlja: Glavni ulaz u suteren se nalazi na južnoj strani zapadnog krila, gdje se nalaze dvokrilna vrata dimenzija 150cm x 220cm na koja se nadovezuje podužni hodnik, a sa obje strane se nalaze prostorije različite namjene. Sa zapadne strane se nalazi kancelarija širine 3,25m, učionica širine 5,90m i kafana koja zauzima prostor univerzalne sale u prizemlju. Na istočnoj strani se nalazi knjižnica otvorenog tipa, sanitarni čvor i muzička sala. Ispod kuhinje u sklopu sjevernog krila se nalazi vešeraj, podrumska ostava kuhinje i hodnik.
Po stilskom određenju, graditeljsku cjelinu Crkve Svetog Ćirila i Metoda sa Bogoslovijom moguće je svrstati u neorenesansna ostvarenja sa elementima baroka koja su posebno prepoznatljiva na južnoj fasadi. Južna, istočna i zapadna fasada su razdijeljene vijencima, čija se veličina povećava sa visinom, dok se na sjevernoj strani nalaze sporedne fasade usmjerene ka unutrašnjem dvorištu.
Južnom fasadom koja je raskošno skulpturalno dekorisana dominira kupola na tamburu. Fasada je završena vijencem i balustradnom atikom. Visoki tambur, izduženi luk kupole, visoka laterna, kriškasto izdijeljena kupola doprinose vertikalnosti i dinamičnosti crkvenog volumena, nasuprot statičnim traktovima razvijenim po horizontali. U osovini južne fasade ističu se masivna drvena vrata Crkve dimenzija 170cm x 290cm uokvirena sa gornje strane timpanonom, iznad kojeg se nalazi polukružno nadsvjetlo poluprečnika 3,10m. U osovini iznad se nalazi zvonik(37) sa 3 zvona, a s njegovih strana postavljeni su kipovi Sv. Petra i Pavla. Na fasadi se nalaze i bareljefi Sv. Ignacija Lojolskog i Sv. Franje Ksaverskog, a niže njih se nalaze bareljefi svetih apostola Ćirila i Metoda.(38) U osovini zvonika, na sjevernoj strani se nalazi kupola visine 40,00m i prečnika od 16,00m, na čijem se tjemenu nalazi lanterna visine 5,00m, ne računajući visinu metalnog krsta. Kupola je postavljena na izduženom tamburu ukupne visine 10,00m na kojem se nalaze lučno završeni prozorski otvori dimenzija 170cm x 420cm(39).
Kompozicija istočnog i zapadnog dijela južne fasade je vrlo slična: U osovini oba dijela se ističu portali(40) dimenzija 170cm x 300cm sa polukružnim nadsvjetlom, a sa njihovih strana se nalaze dvokrilni prozori dimenzija 180cm x 300cm sa polukružnim nadsvjetlima. U nivou prvog i drugog sprata se nalazi po 6 dvokrilnih prozora dimenzija 90cm x 240cm. Iznad se nalazi balustrada visine 1,00m, a u pozadini zabatni zidovi trećeg sprata.
U oblikovnom smislu, zapadna i istočna fasada predstavljaju nastavak bočnih dijelova južne fasade. U kompoziciji obje fasade u nivou prizemlja su prisutni lučno završeni prozori dimenzija 130cm x 270cm, u nivou prvog sprata prozori pravougaonog oblika dimenzija 130cm x 240cm sa timpanonom iznad, u nivou drugog sprata prisutni su dvokrilni prozori uokvireni pilastrima po uzoru na isti nivo na južnoj fasadi.
Zapadna fasada usmjerena ka ulici Muse Ćazima Ćatića predstavlja približno simetričnu kompoziciju u čijem se centralnom dijelu nalazi rizalit vertikalno podijeljen u nivou prizemlja i prvog sprata na 3 dijela pilastrima širine 70cm, a drugi sprat je odvojen naglašenim vijencem. U nivou prizemlja, u centralnom dijelu se nalazi trodijelni prozor dimenzija 200cm x 110cm i iznad odvojeno polukružno nadsvjetlo prečnika 200 cm, a sa strana se kompozicija ponavlja, s tim što su trodijelni otvori slijepi. U nivou prvog sprata su pozicionirana 3 para lučno završenih jednokrilnih prozora dimenzija 90cm x 230cm, a u nivou drugog sprata se nalazi 6 dvokrilnih prozora.
Na obje bočne strane fasade u nivoima prizemlja, prvog i drugog sprata se nalaze nizovi od po 6 dvokrilnih prozora.(41) Fasada je završena snažnim vijencem iznad kojeg je pozicioniran podužni zid trećeg sprata.
Na istočnoj fasadi se nalaze prozorski otvori istog oblika i dimenzija kao i na zapadnoj, od koje se razlikuje po jednostavnijoj kompoziciji, u kojoj nije prisutan centralni rizalit. U nivou prizemlja se nalazi red od 10 polukružno završenih prozora i ulazni portal dimenzija 150cm x 236cm a na prvom i drugom spratu po 8 pravougaonih prozora.
Krajnja sjeverna strana se razlikuje od ostatka istočne fasade po spratnosti, s obzirom da su iznad prizemlja prisutni otvori 4 sprata. U nivou prizemlja se nalaze 3 prozorska otvora istovetna sa otvorima na ostatku fasade, dok se iznad nalaze 3 reda sa po jednim trokrilnim i 2 dvokrilna prozora dimenzija 140cm x 120cm odnosno 100cm x 120cm.
Na sjevernoj strani se nalaze sporedne fasade usmjerene ka unutrašnjem dvorištu. U centralnom dijelu se nalazi ulaz u sjeverno krilo i prozorski otvori kuhinje i trpezarija, kao i prozori hodnika i drugih prostorija na spratu. Na istočnoj strani se nalazi sporedni ulaz u istočno krilo a iznad 4 reda sa po 6 prozorskih otvora. Na zapadnoj strani se nalaze slijepi otvori i sporedni ulaz u zapadno krilo, djelimično zaklonjen stambeno-poslovnim objektom iz druge polovine XX vijeka koji je priljubljen uz zapadni kraj sjeverne fasade cjeline.
Što se tiče materijala i konstrukcije objekta, primijenjeni su kvalitetni materijali poznati krajem XIX vijeka, tako da je nivo izvedbe odgovarao tadašnjim evropskim standardima.
Temelji i temeljni zidovi su rađeni od kamena u suvozidu i na taj način je razbijana kapilarna vlaga. Iz istog razloga postavljan je masivni sloj kamena ispod podova u podrumu i prizemlju. Vanjski i unutrašnji nosivi zidovi objekta sačinjeni su od opeke i kamenih blokova. Međuspratna konstrukcija iznad suterena i iznad prizemlja građena je pomoču čeličnih traverzi između kojih su postavljani opečni svodovi, dok je međuspratna konstrukcija spratova iznad drvena. Dvovodna krovna konstrukcija istočnog i zapadnog krila Bogoslovije, kao i konstrukcija kupole Crkve je drvena. Pokrivač istočnog i zapadnog krila je crijep sa limenim opšavom, dok je pokrivač Crkve, uključujući i kupolu, izveden u pocinčanom limu. Krov iznad sjevernog krila predstavlja ravni krov koji je većim dijelom neprohodan, dok se na južnim krajevima istočnog i zapadnog krila nalaze terase koje imaju ulogu ravnog krova.
Konstrukcija nadograđenih dijelova na istočnom i zapadnom krilu objekta građena je u armiranom betonu, a krovna konstrukcija i pokrov su isti kao i na ostatku krila.
Ulazni portali graditeljske cjeline su drveni, a izuzetak predstavljaju sporedni ulaz iz dvorišta u kuhinju koji je izveden u pvc-u, i sjeverni ulaz u zapadno krilo koji je izveden u drvetu, ali nije originalni. Svi originalni prozori na istočnom, zapadnom i sjevernom krilu su zamijenjeni bijelim pvc prozorima, dok su na Crkvi sačuvani originalni drveni i na tamburu kupole prozori sa metalnim okvirima.
Sokl objekta je obložen kamenim pločama različite visine u zavisnosti od nagiba terena, a ostatak fasada je malterisan.
Vanjska i unutrašnja stepeništa su izvedena u kamenu, ograda u kovanom željezu, a rukohvati u drvetu. Stepenište dograđenih dijelova je izvedeno u armiranobetonskoj ili čeličnoj konstrukciji.
Autentični podovi hodnika u istočnom i zapadnom krilu su zamijenjeni kamenim pločama savremene proizvodnje, dok su podovi učiona i spavaonica obloženi parketom. Pod sjevernog krila, gdje su smješteni kuhinja i trpezarije takođe je izveden u kamenu ili keramici savremene proizvodnje.
Pod crkve je većim dijelom obložen polihromatskim terakot pločama, a u poprečnoj i podužnoj osovini postavljena je metalna čelična rešetka širine 90cm. Stubovi u unutrašnjosti Crkve su obloženi kamenim pločama, a zidovi oslikani. Hor je izveden u drvetu, kao i stepenice koje povezuju Crkvu sa horom. Nadsvjetlo iznad glavnog ulaza u Crkvu, kao i nadsvjetlo iznad glavnog oltara imaju čeličnu konstrukciju, dok su ostali prozori i vrata drveni.
Debljina podužnih nosivih zidova u nivou prizemlja iznosi 60, 75 i 80cm, a u objektu se pojavljuju i zidovi debljine 50cm (kuhinja), 45cm, 30cm, 25 cm i 12cm.
Svijetla visina suterena iznosi između 260 i 300cm, svijetla visina prizemlja iznosi između 450cm i 466cm, prvog i drugog sprata 450cm, trećeg sprata 280cm i potkrovlja u zapadnom krilu maksimalnih 285cm. Debljina međuspratnih konstrukcija iznosi 50cm.
Svijetla visina prvog, drugog, trećeg i četvrtog sprata dograđenog dijela na sjevernoj strani istočnog krila iznosi 3,00m.
Oltari
Pet drvenih oltara Crkve sv. Ćirila i Metoda izrađeno je 1896. godine u tirolskoj radionici Fernandina Stuflessera(42) (St. Urlich, 1855-1926, Ortisei, Tirol) u neorenesansnom stilu. Renesansa gradi arhitektonski oltar na kojem prepoznajemo više arhitektonskih elemenata - stubove, lukove, niše, edikule, itd.(43) Konstrukcija oltara, izvedena tehnikom duboreza, bogato je ukrašena floralnim motivima (listovi abakusa, girlande), glavicama anđela i volutama. Sva profilacija je prekrivena pozlatom, a podloga je blijedo zelena, sa nešto plave i crvene boje. Oltari broje ukupno osam drvenih skulptura i tri oltarne pale.
Glavni oltar
U apsidi na zapadnom kraju crkve nalazi se glavni oltar, dimenzija 2,90m x 1,35m i visine od 95cm, koji je izdignut u odnosu na nivo broda sa tri stepenika.(44) Oltar je komponovan u formi slavoluka, a posvećen je Svetom Petru i Pavlu. Vizuelno ga je moguće podijeliti u tri nivoa. Prvi nivo je menza, koju ukrašava pet ploča, oblika kvadrata, sa pozlaćenim floralnim ornamentom izvedenim u tehnici duboreza. Drugi nivo ponavlja formu i dekoraciju menze, sa nešto užim dekoriranim tablama gdje je dominantni element tabernakul, lociran u centar niza. Od šesnaest dekorativnih tabli četiri su duborezi, a ostatak je ulje na drvu sa motivima stilizovanih cvjetova i listova loze. Tabernakuli podražava kompoziciju protala, ulaza u svetilište, a na njega je postavljen ciborij sa Raspećem.
Treći nivo je dominantan i podrazumijeva oltarna sliku sa predstavom Ćirila i Metoda postavljenu u raskošnu edikulu(45) sa korintskim stupovima i segmentnim zabatom u čijoj se luneti nalazi tondo sa Kristovim likom. Sa desne strane oltarne slike nalazi se niša sa drvenom skulpturom Sv. Petra sa knjigom u ruci (visina otprilike 100 cm), a sa lijeve Sv. Pavla sa mačem (visina otprilike 100 cm). Niša je izvedena u ranorenesansoj tradiciji (usp. Andrea del Verokio, Nevjerni Toma. 1465-1483) sa profilacijom u vrhovima koja oponaša formu biserne školjke.
Oltarnu sliku naslikao je austrijski slikar Josip Krikler(46). Kompozicija je vertikalno postavljena sa lučnim završetkom. Sv. Metod koji desnom rukom drži veliki krst, a lijevom vjernicima ukazuje na njega i Sv. Ćiril koji pokazuje slavensko pismo u sv. jevanđelju naslikani su na zlatnoj pozadini.
Bočni oltari
Na krajevima istočnog, odnosno zapadnog kraka krsta Crkve nalaze se bočni oltari uzdignuti u odnosu na pod Crkve za visinu dva stepenika, približne visine 650 cm i širine 320 cm(47). Na desnom zidu u krakovima crkve, nalaze se još zidne niše u koje su smješteni pomoćni oltari približne visine 400 cm i širine 200 cm.
Morfologija sjevernog i južnog bočnog oltara potpuno je jednaka i podrazumijeva sve elemente glavnog oltara, razlike postoje samo u pogledu ikonografskog programa. Prvi nivo je menza ukrašena sa pet ploča kvadratnog oblika, na centralnoj je Jagnje, a na ostale četiri stilizovani listovi i cvjetovi ljiljana. U drugom nivou južni, Oltar Svetog Alojzija Gonzage, se od sjevernog, Oltara Svetog Josipa razlikuje u ikonografskom programu. Centralni motiv kod južnog Oltara je tabernakul, a kod sjevernog slika Sv. Terezije(48) koju je naslikao Gabrijel Jurkić (Livno, 24.03.1886 – 25.02.1974)(49) Osim tabernakula i slike drugi nivo ukrašava i pet pravougaonih ploča sa floralnim ornamentom. Treći nivo je edikula sa neobaroknim zabatom, koji naliježe na profilaciju u vidu dvostrukih korintskih stupova. Na oltarnoj slici južnog oltara naslikan je lik Sv. Alojzija Gonzage kako mirno stoji na oblaku držeći u rukama Raspeće. Glava svetca okružena je sa pet anđeoskih lišca simetrično raspoređenih u formu luka. Sa desne strane oltarne slike nalazi se drvena skulptura Sv. Antuna Padovanskog sa Djetetom, a sa lijeve Sv. Franjo Saleški. Na oltarnoj slici sjevernog oltara, koja je u pogledu kompozicije i detalja posve jednaka onoj sa južnog, predstavljen je lik Svetog Josipa sa Hristom u naručju. Sa desne strane oltarne slike nalazi se drvena skulptura Sveta Ana, a sa lijeve Sveti Joakim.
Obje oltarne slike izvedene su u maniru rane renesanse što ih u pogledu stila čini ujednačenim sa slikom Ćirila i Metoda sa glavnog oltara. Prema Ljubici Mladenović oltarne slike su izveli inostrani majstori(50), a prema vodiču “Katolička crkva u Sarajevu”, Petra Vrankića i Matea Zovkića izrađenom na osnovu arhivske građe Bogoslovije, izveli su ih Oton Iveković i Ivana Kobilica. Skulpture u oba oltara su visoke 120 cm. Na centralnom dijelu zabata kod oba oltara nalazi se izrezbarene golubice, a iznad oltarne slike izrezbarene glavica anđela.
Pomoćni oltari smješteni u nišama dobili su naziv po skulpturama koje su ujedno i njihov dominantni element. Skulptura se nalazi u drvenoj niši koja je postavljena na pseudosarkofag. U sjevernom kraku se nalazi oltar Presvetog Srca Marijina, a u južnom oltar Presvetog Srca Isusova. Sarkofag je razdijeljen tordiranim stupićima između kojih se nalaze table sa floralnim ornamentom i stilizovanim jednakokrakim krstom u sredini.
Na lučni otvor niše oltara Presvetog Srca Isusovog naknadno je postavljeno neprikladno osvjetljenje u vidu savremenih sijalica koje znatno narušava sklad u kojem su oltari izvedeni.
Propovjedaonica
Na zapadnoj strani svetilita, uz masivni sjeverozapadni stub na koji je oslonjen tambur kupole, nalaze se kamene stepenice širine 85cm koje vode ka propovjedaonici. Tlocrtna osnova propovjedaonice petougaonog oblika, upisana je u kružnicu prečnika 130cm, a visoka je otprilike 630 cm.
Riječ je o razvijenom tipu propovjedaonice sa baldahinom kakva je uobičajena za raskošne crkvene enterijere u baroknom razdoblju. Baldahin i postolje su ukrašeni floralnim i geometrijskim ornamentom, dok su na stranicama govornice u ukrašenom kvadratnom polju upisana tonda sa likovima Hrista koji desnom rukom blagosilja, a u lijevoj drži otvorenu knjigu, te dva biskupa (lijevo i desno od Hrista). Polja su razdijeljena profilacijom u vidu stupića sa motivom grozdova i vinove loze, te volutama u kapitelima. Propovjedaonica je izvedena tehnikom duboreza koji je potom obojen.
Zidno slikarstvo
Rad na dekoraciji crkve započet je 1986, a završen 1900. godine.(51) Unutrašnjost Crkve je po uzoru na većinu isusovačkih vjerskih objekata raskošno dekorisana. Oton Iveković (Klanjec, 17. april 1896 – Zagreb, 4. juli 1939)(52) je izradio dvije monumentalne freske sa motivima iz života svetaca kojima je Crkva posvećena, Dolazak Ćirila i Metoda kod moravskog kneza Rastislava, pozicionirana u luku iznad oltara Sv. Alojzija Gonzage - južni krak crkve i Ćiril i Metod pred papom Hadrijanom II, iznad oltara Sv. Josipa - sjeverni krak crkve. Slikar Iveković je u pandantifima izveo tonda sa likovima jevanđelista, a u vijencu tambura osam scena iz Hristova života. Ivana Kobilca (Ljubljana, 20. juli 1861 – 4. juli 1926)(53) je u luku iznad oltar Presvetog Srca Marijina - sjeverni krak crkve, izvela kompoziciju u fresko tehnici Štovatelji Majke Božije klanjaju se Sv. Mariji kraljici neba, a iznad oltar Presvetog Srca Isusovog - južni krak, kompoziciju Jedinstvo crkvi. Ista autorica je, po uzoru na Michelangelovo Stvaranje svijeta, u vrhu kupole izradila lik Boga Oca, u smjelom skraćenju. Osim istorijskog slikarstva zidne površine crkve ukrašene su floralnim i geometrijskim ornamentom koji su izveli slikari Anastas Bocarić (Budva 1. januar 1864 – Perast, 1944)(54) i Karl Richter.(55)
Zidne slike u krakovima crkve
Freske Otona Ivekovića Dolazak Ćirila i Metoda kod moravskog kneza Rastislava (napis ispod freske: Rastislav, knez Moravske s narodom prima častno Ćirila i Metoda u Velehradu / latinica) i Ćiril i Metod pred papom Hadrijanom II (natpis ispod freske: Ćiril i Metod brane pred papom Hadrijanom II staroslavensku liturgiju, a on ju odobrava / latinica) izvedene su u neokolasicističkom/nazarenskom stilu i odražavaju duh akademske umjetnosti. Ljubica Mladenović u svojoj knjizi Građansko slikarstvo u Bosni i Hercegovini u XIX vijeku obje kompozicije opisuje kao monumentalno koncipirane, simetrično raspoređenih masa, raskošnih kostima i svijetlih boja.(56) Kompozicija je horizontalna, a natpisi ispod slika uklanjaju svaku nedoumicu u pogledu ikonografske analize prizora.
Freske Ivane Kobilice nose iste stilske karakteristike kao i djela slikara Ivekovića, a komponovane su po uputstvima nadbiskupa Štadlera. Štovatelji Majke Božije klanjaju se Sv. Mariji kraljici neba koja, u konvencionalnoj crvenoj haljini i plavom ogrtač lebdi nad oblacima sa malim Hristom na krilu, dok su ispod nje simetrično raspoređene dvije grupe figura biskupa i pripadnika Isusovačkog reda. Na kompoziciji Jedinstvo crkvi prikazani su carigradski patrijarh i papa kako prinose model crkve svetom Srcu Isusovom, oličenom u Hristu koji lebdi nad oblacima sa srcem na grudima, čiji zraci obasjavaju vasionu. Oko njega su Sv. Klara i Sv. Dominik.(57)
Zidne slike pandantifa, tambura i kupole
Oton Iveković je u pandantifima naslikao tonda sa poprsjima jevanđelista, te osam prizora iz Hristovog života u tamburu (pojas koji drži kupolu). Prizori su izvedeni u neoklasicističkoj tradiciji i odražavaju duh nazarenskog slikarstva. Jevanđelisti Matej, Marko, Luka i Ivan naslikani sa simbolima pored ili iza lijevog ramena (krilata bića: Mateju čovjek, Marku lav, Luki vo, Ivanu orao). Pozadina je zlatnožute boje i podražava teksturu mozaika. Na velikoj galeriji namijenjenoj za hor i orgulje i malenim bočnim galerijama naslikana su još četiri tonda sa poprsjima svetaca, sveštenika i istorijskih ličnosti. Prečnik svih osam tonda iznosi 125 cm.
Ikonografija Hrista u XIX vijeku nije stvorila ni jednu novu, opšteprihvaćenu i mjerodavnu formulu. Djela nastaju na temelju predodžbi koje više ne vodi živa teološka misao, nego ponajviše pobožna osjećajnost, a ona se u dominantnoj temi XIX vijeka i do naših dana (Srce Isusovo) sve više degradira... U prizorima iz Hristovog života u ikonografiji XIX vijeka provijava idealizacija u programskim pokušajima istorijskih retrospektiva, što se najviše ogleda u slikarstvu prerafaelita i nazarenaca(58). Hristov život koji se obično prikazuje u dvanaest sažetih scena, uglavnom preuzetih iz hristoloških ciklusa(59) u ovom slučaju sveden je na osam scena. Sedam prizora uobičajenih za Hristov život potpuno je izostavljeno (Krštenje, Preobraženje, Uskrsnuće Lazarovo, Ulazak u Jerusalim, Uzašašće, Duhovi, Smrt Bogorodice) i zamijenjeno drugim prizorom iz hristoloških ciklusa. Ikonografska analiza je u nekim prizorima zbog slikarske slobode otežana. Posmatrano od Navještenja do Uskrsnuća moguće je prepoznati naredne prizore:
1. Navještenje. U prostoriji je prikazana Djevica Marija koja sjedi obasjana snopom bljedunjave svjetlosti. Anđeo Gabrijel, prikazan u profilu, prinosi joj stabljiku sa cvijetom ljiljana. Kompozicija je horizontalna, tradicionalna i ikonografski čitka.
2. Pohođenje. Pohod Marije Elizabeti. Kao što nalaže tradicija, prikazani događaj se odvija na otvorenom, ispred Elizabetine kuće. Elizabeta je prikazana kako kleči pred Bogorodicom.
3. Rođenje. Na prizoru koji je izveden nešto slobodnijim slikarskim jezikom (boja je tretirana slobodnije, forme šematizirane), jasno se razaznaje ambijent štale i likovi Sv. Josip i Marija koja u krilu drži Isusa. Iza Marije je vo, a njoj s desna muškarac u plavoj odori posmatraču okrenut leđima. Djetetu se klanjaju tri muškarca što upućuje na motiv iz Poklonstva kraljeva.
4. Prikazivanje u Hramu. Šimun vraća dijete Isusa Bogorodici koja ga prima u naručje klečeći. Uz Šimunovo desno rame stoji sv. Josip a uz lijevo proročica Ana(60). Natpis ispod prizora /IVEKOVIĆ A.D. 1896/
5. Disputa u hramu. Na fresci je prikazan trenutak kada Bogorodica i Sv. Josip pronalaze dvanaestogodišnjeg Hrista gdje stoji ispred židovskih učitelja koji pozorno slušaju njegov govor.
6. Izlječenje bolesnih. Hrist se u sličnom položaju (pokret desne ruke usmjeren ka klečećem čovjeku naspram njega) prikazuje i kod Uskrišenja Lazara no s obzirom da u ovom prizoru Lazar nije prikazan svi postojeći elementi upućuju na prizor Izlječenje gluvonijemog.
7. Isus susreće svoju Majku. Slikar Iveković u ovom prizoru gradi sintezu tri postaje iz ciklusa Put krsta. Osim susreta sa Majkom, koji ostaje dominantni motiv prizora, Hrist je prikazan u trenutku pada pod Krst (od četrnaest postaja Puta krsta tri su posvećene Isusovom padu pod krst). Uz Mariju je prikazan i Sv. Josip. U lijevoj strani kompozicije smješten je prizor Šimun Cirenac pomaže Isusu nositi krst. Šimuna okružuju tri rimska vojnika.
8. Uskrsnuće. Prizorom dominira lik Hrista obasjan svjetlošću. On lebdi u stavu kontrapost držeći u ruci barjak sa zastavom na kojoj je crveni krst. S desne strane groba stoji Mironosica, a sa lijeve dva usnula stražara.(61)
Četverougaona polja sa prizorima iz Hristovog života razdijeljena su profilacijom u vidu dvostrukih stubova.
Lik Boga Oca u tjemenu kupole, Ivana Kobilica je izvela po uzoru na lik iz Michelangelova Stvaranja svijeta u Sikstinskoj kapeli. Prizor je izveden u smjelom skraćenju i predstavlja najvještije djelo Ivane Kobilice u kontekstu zidnog slikarstva Crkve sv. Ćirila i Metoda. Božanski lik je naslikan u krugu koji simbolizuje sunce sa osam krakova koji se od tjemena kupole spuštaju ka njenom dnu. Krug i kraci sačinjeni su od kvadrata različitih veličina. Kupolom dominiraju tirkiznoplava i zaltnožuta boja čiji je intenzitet vremenom umanjen.
Ispuna (floralni i geometrijski ornament zidova i stropova)
Svaka slobodna površina zida ili stropa ukrašena je stilizovanim floralnim ornamentom (osim kupole i tambura gdje dominiraju geometrijski ornamenti). Stropna dekoracija je polihromna dok je zidna dekoracija uglavnom u nijansama sive boje. Pozadina svakog od oltara bojena je u crveno, a u slučaju glavnog oltara ona je iluzija zastora.
Crkveni namještaj
Od namještaja iz perioda osvećenja crkve očuvane su klupe, četiri istovetne ispovjedaonice, te ormar u sakristiji. Namještaj je decentan (u slučaju sakristijskog ormara sa suptilnom inkrustacijom) i dobro očuvan, te doprinosi ukupnom utisku crkvenog enterijera.
Orgulje
Orgulje su izgrađene u radionici Gebruder Rieger iz Jagerndorfa / Krnova u Češkoj. U crkvu sv. Ćirila i Metoda su postavljene 1904. godine. Tehničke karakteristike: pneumatski sastav sa dva manuala, pedalom i petnaest zvučnih (realnih) registara. Radionica Gebruder Rieger postoji od 1873 godine, a nakon II svjetskog rata djeluje pod imenom Rieger-Kloss, sa sjedištem u Austriji i Češkoj. U ovoj višestruko nagrađivanoj radionici do sada je sagrađeno 3.500 orgulja za crkve u cijelom svijetu. (62)
Ikone i slike
1. BOGORODICA S DJETETOM
Autor: Franz Schmidt
Vrijeme izrade: posljednja decenija XIX vijeka
Tehnika: kombinirana tehnika / duborez i ulje na drvetu
Dimenzije: 20 cm x 16 cm
Natpis/potpis: desni donji ugao ikone /Franz Schmidt Wien/
Opis: Ikona je izvedena u duhu slikarstva italokritskih majstora. U pogledu ikonografije odgovara tipu Bogorodica umilna, čiji korijeni vode u ikonografiju istočnog hrišćanstva (Bogorodica i Isus naslikani su u tradicionalnoj odori sa krunom, aureolom i pozadinom zlatnožute boje). U lijevom i desnom gornjem uglu su inicijali Bogorodice i Hrista, ispisani slovima grčkog alfabeta, a ispod njih dva krilata anđela. Okvir slike je, raskošni neobarokni duborez, zlatnožute boje.
ČETRNAEST IKONA CIKLUSA PUT KRSTA
Autor: neznani autor
Vrijeme izrade: kraj XIX vijeka, neoklasicizam
Tehnika: ulje na platnu
Dimenzije: 65 cm x 39 cm
Opis: Kompozicija je vertikalno postavljena u svih četrnaest postaja. Prizori su ikonografski tradicionalni i jasni, a svaka mogućnost pogreške spriječena je natpisom na okviru ispod prizora na svakoj od ikona. Isus je istaknut crvenom bojom odore i centralnim položajem u svakoj od kompozicija. Akteri prizora su u pokretu što doprinosi vizuelnoj dinamici prizora. U pogledu kolorita preovladava, crvena, nijanse zelene i zlatnožuta boja. 2(I) Pilat osuđuje Isusa na smrt; 3(II) Isus uzima krst; 4(III) Isus pada prvi put pod krstom; 5(IV) Isus susretne sv. Majku svoju; 6(V) Šimun pomaže Isusu krst nositi; 7(VI) Veronika pruža Isusu rubac; 8(VII) Isus pada drugi put pod krstom; 9(VIII) Isus tješi žene što za njim plaču; 10(IX) Isus pada treći put pod krstom; 11(X) Isusa svlače; 12(XI) Isusa pribijaju na krst; 13(XII) Isus umire na krstu; 14(XIII) Isusa skidaju s krsta; 15(XIV) Isusa polažu u grob. Okvir ikona ima formu edikule sa krstom na vrhu.
KOLEKCIJA UMJETNIČKIH SLIKA BOGOSLOVIJE
Slike sa likovima i prizorima iz života svetaca Družbe Isusove, mučenika i misionara izložene su na zidovima hodnika Bogoslovije na I i II spratu. Sve kompozicije su vertikalno postavljene sa lučnim završetkom i uokvirene jednostavnim drvenim ramovima. U pogledu stila zrcale principe neoklasicističkog slikarstva. Od tridesetdevet slika u ovoj kolekciji, dvadesettri su djelo Jozef H. Kriklova, četiri Komivesa K. Ostalih dvanaest djela nisu potpisana.
Jozef H. Kriklov
Vrijeme nastanka: 1892/3. godina
Tehnika: ulje na platnu
Dimenzije: 140 cm x 78 cm
Opis: Kompozicija je uvijek vertikalna sa likom sveca ili grupom svetaca u centru. Mučenici, uglavnom misionari su prikazani u trenutku mučeništva, okruženi simbolima njihove muke, detaljem koji ukazuje na teritorij njihove misije (obično kroz rasna ili nacionalna obilježja ostalih aktera prizora) ili predstavom njihove vizije. Za ovu grupu djela slikara Kriklova moglo bi se reći da su izvedena po šablonu sa manjkom kreativnosti. U donjem djelu svake slike stoji natpis sa imenom prikazanoga sveca/mučenika Družbe Isusove.
1. ANDREAS BOBOLA, mučenik
2. CAMILLUS CONSTANTINUS I AUGUSTINUS OTO, mučenici
3. MARCUS CRISIN (Marko Krstevčanin)
4. IGNACIJE AREVEDO
5. FRANCISCUS DE HIERONYMO
6. EDMUNDUS COMPION
7. MICHAEL CARVALLIUS
8. IVAN NEPOMUK
9. FRANCISCUS REGIS
10. PETRUS CLAVER
11. ANTONIUS BALDINACCI, misionar
12. DIDACUS CARVALLIUS
13. STANISLAUS KOSTKA
14. FRANCISCUS PACECO
15. FRANCISCUS KAVERIUS
16. ALPHONSUS RODRIGUEZ
17. PETRUS CONISIUS (djelo nije potpisano)
18. CAROLUS SPINULA
19. PETRUS FABER
20. LEONARDUS CHIMURA
21. FRANCISCUS BORGIA
22. HIERON DE ANGELIS I ŠIMON TEMPO
23. RODULPHUS AGUAVIVA(63)
Kömives K.
Vrijeme nastanka: 1935/6. godina
Tehnika: ulje na platnu
Dimenzije: 130/140 cm x 78 cm
Opis: U pogledu stilskog izraza, kompozicije, te odbira tema u zbirci umjetničkih slika Bogoslovije nema razlike između djela slikara Kriklova i Kömivesa. Osobiost slikarskog rukopisa Komivesa K. u odnosu na Jozefa Kriklova leži u naglašenosti kontura i ciaro scuro-a. Njegov potpis je jasno vidljiv u djelima:
24. MUČENICI EUHARISTIJE, donji desni ugao
25. MUČENIK HOYOS, donji lijevi ugao
26. KANADSKI MUČENICI, donji desni ugao
27. MUČENICI JUŽNE AMERIKE, donji lijevi ugao
Slike bez potpisa
28. SVETI JOSIP PIGNATELLI
Autor: austrijski majstor(64)
Vrijeme izrade: posljednja decenija XIX vijeka/početak XX vijeka
Tehnika: ulje na platnu
Dimenzije: 130 cm x 79 cm
Natpis/potpis: donji, centralni dio slike / G.JOSP.PIGNATELLI CONE.SJ./
Opis: Lik sveca gotovo je ispunio prostor slike. Sv. Pignatelli je prikazan sa glavom nagnutom prema Raspeću koje drži u desnoj ruci, dok lijevom drži Bibliju. U pozadini se naslućuje kancelarija sa stolom i stolicom, no osjećaj prostora je izostao.
29. ROBERT SOUTHWELL (engleski mučenik)
Autor: austrijski majstor(65)
Vrijeme izrade: posljednja decenija XIX vijeka /početak XX vijeka
Tehnika: ulje na platnu
Dimenzije: 130 cm x 79 cm
Natpis/potpis: donji, desni ugao slike / G.Robert Sauthwell mart./; gornji središnji dio slike /JESV CONVERTE ANGLIAM/
Opis: Slikar je posvetio posebnu pažnju izvedbi lica dok je tijelo svedeno na siluetu. Kolorit je taman i u izrazitom kontrastu sa bjelinom aureola i lica. Svetac u lijevoj ruci drži maleno Raspeće, a u desnoj Bibliju.
30. SVETI ALOJZIJE
Autor: Alexandar Seitz(66)
Vrijeme izrade: posljednja decenija XIX vijeka /početak XX vijeka
Tehnika: ulje na platnu
Dimenzije: 87 cm x 68 cm
Opis: Sv. Alojzije, svetac zaštitnik mladih, prikazan je u poluprofilu pri činu molitve, skloplenih ruku blago nagnut prema oltaru sa raspećem. Na oltaru je grana ljiljana, simbol nevinosti, koji je uobičajeni Alojzijev atribut. Pozadina koja nije modelirana suprotstavljena je svijetloj odori gracioznog Sv. Alojzija. Iluziju prostora slikar stvara kroz provougaonu formu oltara čije linije poniru u drugi plan slike.
31. SVETI IVAN BERCHMANS(67)
Autor: austrijski majstor(68)
Vrijeme izrade: posljednja decenija XIX vijeka /početak XX vijeka
Tehnika: ulje na platnu
Dimenzije: 180 cm x 110 cm
Opis: Mladi svetac je prikazan u poluprofilu dok kleči pred Bogorodicom koja u naručju drži Isusa. U pozadini je nebo obasjano bojama zalazećeg sunca. Izvedba pravougaonih formi (npr. klupe) je korektna što je omogućilo stvaranje iluzije prostora.
32. PETAR KONIZI(69)
Autor: austrijski majstor(70)
Vrijeme izrade: posljednja decenija XIX vijeka /početak XX vijeka
Tehnika: ulje na platnu
Dimenzije: 200 cm x 104 cm
Opis: Svštenik/svetac, Petar Konzi bio je protivreformator porijeklom iz Bavarske, napisao je protivformacijski proglas. Na ovoj slici prikazan je kako dostojanstveno stoji sa perom i brojanicom u desnoj ruci uz sto sa knjigama i Raspećem sa njegove lijeve strane. Najviše pažnje slikar posvećuje licu, torzu i detaljima na stolu. Pozadina i donji dio plašta izveden je na način da stvara osjećaj nedovršenosti. Prizor je plošan sa nevješto izvedenim skraćenjima.
33. PETAR KLAVER (apostol crnačkog roblja)(71)
Autor: austrijski majstor(72)
Vrijeme izrade: posljednja decenija XIX vijeka /početak XX vijeka
Tehnika: ulje na platnu
Dimenzije: 200 cm x 104 cm
Opis: Sveti Petar Klaver prozvan je apostolom crnačkoga roblja u Kolumbiji. Rođen je 1580. godine u Verdu u dobroj hrišćanskoj porodici u Kataloniji. Ušao je u Družbu Isusovu 1602(73). Prikazan je pri činu krštenja dječaka. U pozadini je pejzaž sa morem što upućuje na njegovo daleko putovanje.
34. IVAN NEPOMUK (Mučenik ispovjedne tajne)
Autor: austrijski majstor(74)
Vrijeme izrade: posljednja decenija XIX vijeka /početak XX vijeka
Tehnika: ulje na platnu
Dimenzije: 220 cm x 106 cm
Opis: Svetac je prikazan u svećeničkoj odori dok stoji na oblaku sa kažiprstom na usnama – gestom koja simbolizuje njegovu ćutnju. Uz njegovo lijevo i desno rame su glavice anđela. Pozadina je izvedena u dva nivoa: gornji je nebo sa anđelima smeđkastih tonova, a donji je veduta grada tamnog kolorita, sa mostom iznad rijeke Vltave u koju je Sv. Ivan bačen.
35. SVETI MARKO KRSTEVČANIN
Autor: austrijski majstor(75)
Vrijeme izrade: posljednja decenija XIX vijeka /početak XX vijeka
Tehnika: ulje na platnu
Dimenzije: 190 cm x 102 cm
Opis: Vertikalno postavljena kompozicija sazdana je od dva, vizuelno jednako važna, nivoa. Šest malenih anđela prikazanih u pokretu nose oblak na kom su tri svetačka lika sa naglašenom gestikulacijom.
36. BOGORODICA SA ISUSOM
Autor: neznani majstor
Vrijeme izrade: posljednja decenija XIX vijeka /početak XX vijeka
Tehnika: vez
Dimenzije: 90 cm x 66 cm
Opis: Sa posebnom preciznošću su izvedena lica Bogorodice i Isusa, te lanac sa privjeskom u obliku srca koji ukrašava odoru koja se može samo naslutiti. Pri izvedbi su korišćeni zlatnožuti, bijeli i crveni konac. Prizor je okružen crvenim plišem sa vezenim floralnim ornamentom.
37. SVETI JOSIP SA ISUSOM
Autor: neznani slikar
Vrijeme izrade: posljednja decenija XIX vijeka /početak XX vijeka
Tehnika: ulje na platnu
Dimenzije: 58 cm x 36 cm
Natpis/potpis: /Torino/ donji desni ugao
Opis: Sv. Josip je prikazan kako sjedi na prijestolju sa malenim Isusom u krilu. Glave je pognute prema Isusu čiji je pogled usmjeren ka posmatraču. Pri gornjem rubu platna nazire se osam anđeoskih lišca. Pri izvedbi je odabran taman kolorit – nijanse smeđe, sa ponekim detaljem zelene i zlatnožute boje.
38. BOGORODICA SA ISUSOM NA PRIJESTOLJU
Autor: austrijski majstor(76)
Vrijeme izrade: posljednja decenija XIX vijeka /početak XX vijeka
Tehnika: ulje na platnu
Dimenzije: 191 cm x 139 cm
Opis: Kompozicija je priramidalna - šest svetaca raspoređeno je u dvije grupe, desno i lijevo od Bogorodice na uzdignutom prijestolju. Iznad Bogorodice lebde dva anđela pridržavajući tondo sa Hristovim inicijalima. Ispod prijestolja je ćup sa ljiljanima – simbol koji markira središnju vertikalu kompozicije ne samo oblikovnom već i u duhovnom smislu. Sveci su odjeveni u odore različitih svеšteničkih redova. Iluzija perspektive uspješno je izvedena kroz više detalja kompozicije: pod sa pločama složenim u šahovsko polje, ćilim sa geometrijskim prepletom koji vodi do prijestolja, iluzija potkupolne prostorije sa lučnim prozorskim otvorima te pogled kroz njih (pejzaž sa hramom). Uporedba slikarskog rukopisa slike Bogorodica sa Isusom na Prijestoju i Sveti antun Padovanski propovijeda ribama navodi na zaključak da su obje slike djelo istog autora.
39. SVETI ANTUN PADOVANSKI PROPVIJEDA RIBAMA
Autor: austrijski majstor(77)
Vrijeme izrade: posljednja decenija XIX vijeka /početak XX vijeka
Tehnika: ulje na platnu
Dimenzije: 140 cm x 119 cm
Opis: Kompozicijom dominiraju tri vertikale kroz koje slikar gradi iluziju prostora: brodsko jedro koje natkriva grupu znatiželjnih posmatrača i ispunjava lijevu stranu prizora; vitka figura, Sv. Antun Padovanski u franjevačkom habitu, koji je prikazan dok drži propovijed ribama; brodica sa podignutim jedrima kao posljednja od tri dominantne vertikale uz krajnji desni rub kompozicije. U ovoj kompoziciji slikar suprostavlja duhovni spokoj (dio kompozicije sa Sv. Antunom i brodicom) i svjetovnu nestabilnost i nemir (radoznala grupa ispod jedra). Antun Padovanski je svetac franjevačkog reda poštovan zbog izuzetnog govorničkog dara.
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Na Privremenoj listi nacionalnih spomenika, Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Graditeljska cjelina – Crkva Svetog Ćirila i Metoda sa Bogoslovijom u Sarajevu je upisana pod rednim brojem 509.
Graditeljska cjelina – Crkva Svetog Ćirila i Metoda sa Bogoslovijom u Sarajevu je Prostornim planom BiH („Faza B – valorizacija“ – prirodne i kulturno-istorijske vrijednosti) koji je objavljen avgusta 1980. godine, svrstana u I kategoriju zaštite pod tačkom 11., odjeljak 10.2. „Pojedinačni spomenici“ – period austrougarske uprave.
Graditeljska cjelina – Crkva Svetog Ćirila i Metoda sa Bogoslovijom u Sarajevu je evidentirana od strane Zavoda za zaštitu spomenika u okviru Federalnog ministarstva kulture i sporta pod nazivom „Crkva Sv. Ćirila i Metodija“, ali nije upisana u registar spomenika kulture.(78)
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Nakon završetka gradnje oba krila Bogoslovije i Crkve Svetog Ćirila i Metoda, nastavljeni su radovi na uređenju enterijera Crkve. U periodu između 1897. i 1900. godine izvršena je slikarska dekoracija unutrašnjosti Crkve.
Od 1900. godine, pa sve do kraja XX vijeka, zabilježene su učestale promjene namjene i s tim vezane dogradnje, nadogradnje, adaptacije i radovi redovnog održavanja, ali nisu vršeni sistematski konzervatorsko-restauratorski radovi.
Godine 1992. od strane uprave Bogoslovije naručen je projekat sportske dvorane i biblioteke, lociran istočno od graditeljske cjeline, ali do realizacije projekta nije nikada došlo.(79)
Godine 1996. godine izvršeni su konzervatorsko-restauratorski radovi na oštećenim fasadama i kupoli.
Oltari sa skulpturama i slikama, freske i zbirka slika iz Bogoslovije do sada nisu bili predmetom restauratorsko-konzervatorskih radova. Vrhbosanska katolička bogoslovija je 2009. godine (dr Marko Zubak i don. mr Josip Lebo) pokrenula inicijativu za restauraciju oltara sa skulpturama u radionici Ferdinand Stuflesser u kojoj su i nastali.
5. Sadašnje stanje dobra
Graditeljska cjelina – Crkva Svetog Ćirila i Metoda sa Bogoslovijom u Sarajevu se nalazi u vrlo dobrom konstruktivnom stanju. Radovi redovnog održavanja su na visokom nivou, a nakon konzervatorsko-restauratorskih radova na kupoli Crkve, fasadama objekta kao i opsežnih radova na uređenju enterijera, za objekat se može reći da je u vrlo dobrom stanju.
Unutrašnji zidovi Crkve na južnoj strani su manjim dijelom oštećeni usljed djelovanja kapilarne i atmosferske vlage. Opravkom spojeva vertikalnih oluka koji su tokom zime pucali, problem prodora atmosferske vlage je samo djelimično riješen, s obzirom da atmosferska vlaga prodire u Crkvu i pored ranije izvršenih radova na kupoli.
Toranj zvonika Crkve je naget, najvjerovatnije usljed slijeganja tla.
U nekoliko prostorija od sekundarnog značaja u zoni sprata sjeverne strane cjeline moguće je uočiti oštećenja zidnih površina usljed ograničenog prodora atmosferske vlage. Prodor vlage je moguće uočiti i na južnoj strani suterena, s obzirom da hidroizolacija vanjskog kamenog stepeništa nije valjano izvedena.
Na unutrašnjim fasadama, kao i na istočnoj fasadi cjeline prisutna su neznatna oštećenja izazvana granatiranjem.
Radovi iz druge polovine XX i s početka XXI vijeka uticali su na autentičnost objekta: Izvršena je dogradnja sjevernog dijela istočnog krila, koje od tada ima spratnost P+4, s tim da je svijetla visina spratova nadograđenog dijela niža od svijetle visine spratova autentičnog dijela građevine. Autentična kapela u zapadnom krilu je podijeljena po horizontali, tako da je samo gornji dio zadržao izvornu funkciju. Prostor kuhinje je dograđen na sjeveroistočnom kraju, a kuhinja je danas savremeno opremljena.
Zapadno krilo je nadograđeno za jednu etažu i potkrovlje, a istočno krilo za potkrovlje, izuzev krajnjih južnih dijelova koji danas imaju funkciju terase – ravnog krova.
Izvršena je izmjena gotovo svih drvenih prozorskih pozicija koje su zamijenjene pvc prozorima. Drveni portal na sjevernoj strani istočnog krila, usmjeren prema unutrašnjem dvorištu, uništen tokom zadnjeg rata, izmijenjen je portalom istog oblika i materijalizacije. Stepenišna ograda na ulaznim stepenicama zapadnog krila je prekinuta izvedbom para kamenih stubova. Svi originalni podovi su prekriveni savremenim materijalima, izuzimajući podove u Crkvi.
Najviši stepen oštećenja pretrpio je vitraž. Možda bi opis vitraža (prema fotodokumentaciji) trebalo uvrstiti u opis dobra, s obzirom da postoji namjera da se rekonstruiše vitraž (Opis vitraža će biti dostavljen naknadno. U ovom trenutku fotodokumentacija nije dostupna.) koji se nalazio iznad glavnog oltara. S obzirom da postoji fotodokumentacija, mogući postupak rekonstrukcija je olakšan. Freske i zidna dekoracija pretrpjeli su oštećenja nastala usljed prokišnjavanja što osim gubitka boje podrazumijeva i pukotine. Prema procjeni iz Ponude za restauriranje Oltara Ferdinand Stuflesser laboratorije, oltari sa skulpturama i oltarnim slikama su u veoma dobrom stanju.
Slike iz kolekcije izložene u hodnicima Bogoslovije su u veoma dobrom stanju, bez vidnih oštećenja.
6. Specifični rizici
- Prodor atmosferske i kapilarne vlage;
- Loše geomehaničke osobine tla ispod tornja zvonika
III - ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH”, br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:
A. Vremensko određenje (dobra nastala od praistorije do 1960. godine)
C. Umjetnička i estetska vrijednost
i. Kvalitet obrade,
ii. Kvalitet materijala,
iii. Proporcije,
iv. Kompozicija,
v. Vrijednost detalja.
D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)
iii. Djelo značajnog umjetnika ili graditelja.
F. Ambijentalna vrijednost
ii. Značenje u strukturi i slici grada.
G. Izvornost
iii. Namjena i upotreba,
v. Položaj i smještaj u prostoru.
H. Jedinstvenost i reprezentativnost
iii. Djelo vrhunskog umjetnika ili graditelja.
I. Cjelovitost
i. Fizička cjelovitost (kompaktnost),
ii. Homogenost,
iii. Zaokruženost (kompletnost).
Sastavni dio ove odluke su:
- Imovinsko-vlasnička dokumentacija:
- Kopija katastarskog plana 2163, k.o. Sarajevo III (novi premjer), p.l. 129, br. plana 6,1; Razmjera 1:1000 (stari premjer k.č. broj 56, k.o. Sarajevo XLIII), izdata 07.04.2010. godine od strane Službe za imovinsko-pravne, geodetske poslove i katastar Opštine Stari Grad, Kanton Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina;
- Zemljišnoknjižni izvadak za zemljišne parcele broj 56, k.o. Sarajevo XLIII, broj z.k. uloška 54 (stari premjer), Nar. br. 065-0-NarII-010-021771 od 19.04.2010. Zemljišno knjižni ured Opštinskog suda u Sarajevu, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
- Dokumentacija o prethodnoj zaštiti dobra:
- Dopis Zavoda za zaštitu spomenika u sklopu Federalnog ministarstva kulture i sporta broj 07-40-4-4261-1/08 od 05.11.2008.
- Fotodokumentacija:
- Fotografije postojećeg stanja Crkve Svetog Ćirila i Metoda sa Bogoslovijom u Sarajevu od 08. aprila 2010. godine. Fotografisao/la arh. Adi Ćorović (fotografisano digitalnim fotoaparatom Sony DSC – H10) i dipl. istoričarka umjetnosti Aida Bucalović (fotografisano digitalnim fotoaparatom Sony DSC – H10).
- Tehnička dokumentacija:
- Originalni nacrti Josipa Vancaša za Crkvu Svetog Ćirila i Metoda sa Bogoslovijom u Sarajevu iz 1892. i 1895. godine - Jela Božić. Arhitekt Josip pl. Vancaš, značaj i doprinos arhitekturi Sarajeva u periodu austrougarske uprave – doktorska disertacija. Sarajevo: Arhitektonski fakultet u Sarajevu, 1989.
- Arhiva Vrhbosanske nadbiskupije, Sarajevo: maj 2010. godine:
- Projekat sportske dvorane i biblioteke, Sarajevo: decembar 1992. godine;
- Emir Kalamujić i Husein Tabaković, arh. tehničari. Izvedeno stanje. Sarajevo: decembar 1996. godine;
- Vinko Parić, dipl. ing. arh. Izvedbeni projekat uređenja dijela dvorišta – boksovi garaža i potporni zid – Vrhbosanske katoličke Bogoslovije u Štadlerovoj ulici broj 5. – Sarajevo. Sarajevo: juni 2001. godine;
- Ponuda za restauriranje Oltara u Sarajevu, Petlin: 26. oktobar 2009, Laboratori Ferdinand Stuflesser, Filip Stuflesser.
Korišćena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH, korišćena je sljedeća literatura:
1978. Mladenović, Ljubica. Građansko slikarstvo u Bosni i Herecegovini u XIX vijeku. Sarajevo: Veselin Masleša, 1978.
1984. Petar Vrankić, Mato Zovkić. Katolička crkva u Sarajevu, vodič za domaće vjernike i turiste. Sarajevo: Nadbiskupski ordinarijat, 1984.
1987. Likovna enciklopedija Jugoslavije, tom 1 i 2. Zagreb: Jugoslavenski leksikografski zavod ‘Miroslav Krleža’, 1987.
1988. Spasojević, Borislav. Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu. Sarajevo: Svjetlost, 1988.
1989. Božić, Jela. Arhitekt Josip pl. Vancaš, značaj i doprinos arhitekturi Sarajeva u periodu austrougarske uprave – doktorska disertacija. Sarajevo: Arhitektonski fakultet u Sarajevu, 1989.
1993. Pero Sudar, Franjo Topić, Tomo Vukšić. “Vrhbosanska katolička Bogoslovija 1890-1990”. Zbornik radova znanstvenoga simpozija održanog u Sarajevu 3. i 4. srpnja 1991. Prigodom obilježavanja stote obljetnice postojanja Bogoslovije. Sarajevo/Bol (Brač): Vrhbosanska Visoka teološka škola, 1993. godina.
2000. Werner Muller, Gunther Vogel. Atlas arhitekture 1. i 2. Zagreb: Golden marketing, 2000. godina.
2001. Hadžimuhamedović, Fehim. Tekst o arhitekturi. Sarajevo: Did, 2001. godina
2004. Krzović, Ibrahim. Arhitektura secesije u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Kulturno naslijeđe, 2004.
2004. Vrhbosanska nadbiskupija početkom trećeg tisutljeća. Zagreb: Nadbiskupski ordinarijat Vrhbosanski vikarijat za prognanike i izbjeglice, Sarajevo, 2004.
2006. Ivančević, Radovan. Leksikon ikonografije liturgike i simbolike zapadnog kršćanstva. Zagreb: Kršćanska sadašnjost, 2006.
2005. Odluka o proglašenju Katedrale (Crkva Srca Isusova) u Sarajevu nacionalnim spomenikom, na sjednici Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika održanoj od 25. do 31. januara 2005. godine u Sarajevu.
2009. Odluka o proglašenju Muzičke akademije (Zavod Svetog Augustina) u Sarajevu nacionalnim spomenikom, na sjednici Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika održanoj od 08. do 14. septembra 2009. godine u Sarajevu.
2009. http://www.ksc-travnik.net/Utemeljitelji, 25. juni 2009.
(1) Odluka o proglašenju Muzičke akademije (Zavod Svetog Augustina) u Sarajevu nacionalnim spomenikom, na sjednici Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika održanoj od 08. do 14. septembra 2009. godine u Sarajevu.
(2) Odluka o proglašenju Katedrale (Crkva Srca Isusova) u Sarajevu nacionalnim spomenikom, na sjednici Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika održanoj od 25. do 31. januara 2005. godine u Sarajevu.
(3) Bosanski biskup i kaptol odselili su u Đakovo još 1252. godine i od tada vjernici u Bosni nisu imali svog duhovnog pastira. Nakon više od 600 godina, 5. jula 1881. Sv. Otac Leon XIII je obznanio apostolsko pismo Ex hac avgusta kojim je obnovio drevnu Crkvu vrhbosansku. –
http://www.ksc-travnik.net/Utemeljitelji, 25. juni 09.
(4) Jela Božić. Arhitekt Josip pl. Vancaš, značaj i doprinos arhitekturi Sarajeva u periodu austrougarske uprave – doktorska disertacija. (Sarajevo: Arhitektonski fakultet u Sarajevu, 1989), 165.
(5) Biografiju dr Josipa Stadlera rođenog 24. januara 1843. godine u Slavonskom Brodu vidjeti u Odluci o proglašenju Muzičke akademije (Zavod Svetog Augustina) u Sarajevu nacionalnim spomenikom, na sjednici Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika održanoj od 08. do 14. septembra 2009. godine u Sarajevu.
(6) Uporediti: Božić, 165.
(7) Fehim Hadžimuhamedović, Tekst o arhitekturi.(Sarajevo: Did, 2001), 108.
(8) http://www.ksc-travnik.net/Utemeljitelji, 25. juni 09.
(9) Božić, 165-166.
(10) Pero Sudar, Franjo Topić, Tomo Vukšić. “Vrhbosanska katolička Bogoslovija 1890-1990”. Zbornik radova znanstvenoga simpozija održanog u Sarajevu 3. i 4. srpnja 1991. Prigodom obilježavanja stote obljetnice postojanja Bogoslovije. (Sarajevo/Bol (Brač): Vrhbosanska Visoka teološka škola, 1993), 3.
(11) Ibid., 4.
(12) Tadašnji naziv ulice je bio Hajduk Veljkova ulica.
(13) U jesen 1992. godine institucija je nastavila sa radom u Dominikanskom samostanu u Bolu na otoku Braču, gdje su prebačeni svi učenici i nastavni kadar.
(14) Vrhbosanska nadbiskupija početkom trećeg tisućljeća. (Zagreb: Nadbiskupski ordinarijat Vrhbosanski vikarijat za prognanike i izbjeglice Sarajevo, 2004), 1198.
(15) Emir Kalamujić i Husein Tabaković, arh. tehničari. Izvedeno stanje. Sarajevo: decembar 1996. godine – Arhiva Vrhbosanske nadbiskupije, Sarajevo: maj 2010. godine.
(16) Vršeni su i radovi na uređenju biblioteke u suterenskom dijelu istočnog krila, a dio suterenskog prostora na zapadnoj strani je adaptiran u bife i muzičku salu.
(17) Nakon posjete pape Ivana Pavla II gradu Sarajevu i Bogosloviji, aprila mjeseca 1997. godine, iznad ulaza u veliku prizemnu dvoranu zapadnog krila postavljena je ploča u znak sjećanja na boravak Pape u toj dvorani.
(18) Vinko Parić, dipl. ing. arh. Izvedbeni projekat uređenja dijela dvorišta – boksovi garaža i potporni zid – Vrhbosanske katoličke Bogoslovije u Štadlerovoj ulici broj 5. – Sarajevo. Sarajevo: juni 2001. godine – Arhiva Vrhbosanske nadbiskupije, Sarajevo, maj 2010.
(19) U istom periodu izvršeno je enterijersko uređenje trpezarije za profesore u sklopu kuhinjskog kompleksa, orijentisane ka unutrašnjem dvorištu.
(20) Projektant objekta je bio arh. Nikola Masley, izvođači i podizvođači projekta su Stipić Grupa d.o.o. i Ans Drive d.o.o.
(21) Spratnost sjevernih krajeva iznosi Sut+P+3+Potkrovlje (zapadno krilo), odnosno Sut+P+4 (istočno krilo), i to je rezultat dogradnji, s obzirom da je u originalnom obliku (sudeći po nacrtima Josipa Vancaša iz 1895. godine) spratnost iznosila Sut+P+2, odnosno Sut+P+3 prema unutrašnjem dvorištu.
(22) Hadžimuhamedović, 108-109.
(23) Ibid.,108.
(24) Unutrašnjost Crkve povezana je i sa kapelom na sjeveroistoku, koja se nalazi u sklopu istočnog krila i svjetlarnikom na zapadu koji se nalazi između Crkve i zapadnog krila.
(25) Stubovi kružnog presjeka prečnika 39cm su međusobno povezani kamenim lukom, a baze stubova su oktogonalne osnove upisane u krug prečnika 55cm.
(26) Spušteni strop kupole je znatno niži u odnosu na tjeme kupole i ta visinska razlika iznosi oko 9,00m.
(27) Glavni ulaz vodi u nivo prizemlja koji je na tom mjestu izdignut usljed nagiba terena. U osovini glavnog ulaza ispod se nalazi ulaz u suteren dimenzija 150cm x 220cm, kojem se pristupa direktno sa ulice. Sudeći po Vancaševim nacrtima iz 1895. godine, položaj ulaza u suteren je autentičan, kao i sama drvena vrata. Godine 1996. izvršena je konsolidacija para kamenih stepenica, prilikom koje su izvršene izmjene na ogradi, koja je u srednjem dijelu prekinuta dodavanjem po jednog kamenog stupa na oba stepenišna kraka.
(28) Originalni otvor dimenzija 180cm x 250cm je sužen, s obzirom da je početkom druge polovine XX vijeka na sjevernoj strani izgrađen stambeni objekat priljubljen uz zapadno krilo.
(29) Dvorana nosi ime po papi Pavlu VI, a u hodniku, iznad ulaznih vrata u dvoranu postavljena je kamena ploča sa natpisom: Prigodom pohoda Sarajevu
PAPA IVAN PAVAO II
boravio je u ovoj dvorani
12. travnja 1997.
(30) Širina univerzalne dvorane je proširena prema zapadu u odnosu na ostale prostorije za 90cm.
(31) Na garderobnik se nadovezuje terasa smještena u prostoru svjetlarnika kojim je zapadno krilo odvojeno od Crkve.
(32) Pristup kapeli je moguć samo iz Crkve i prema hodniku nema vrata ili drugog vida komunikacije.
(33) Pristup kapeli iz hodnika je omogućen pomoću para jednokrilnih vrata dimenzija 100cm x 240cm sa polukružnim nadsvjetlom. Pored toga, između hola i kapele nalaze se 4 unutrašnja prozora dimenzija 100cm x 150cm sa polukružnim nadsvjetlom.
(34) Hor Crkve se nalazi na nižoj visinskoj koti, tako da se u sklopu prolaza nalazi 5 drvenih stepenika širine kao i prolaz.
(35) Površina terase je umanjena s obzirom da se u centralnom dijelu nalazi dvokrilni krov tlocrtne osnove dimenzija 9,60m x 6,20m, koji pokriva kabinete u nivou prvog sprata.
(36) Svijetle visine etaža na sjeveroistoku su niže od etaža ostatka objekta.
(37) Zvonik je pokriven lukovičastom kupolom, čija visinska kota tjemena u odnosu na pod Crkve iznosi oko 24,50m. Ispod se nalaze 2 lučno završena otvora dimenzija 60cm x 140cm, odijeljena kamenim stubićem kvadratne osnove.
(38) Božić, 167.
(39) Tambur je završen kružno izvedenom balustradom, a na kupoli iznad se nalaze kružni otvori prečnika 80cm.
(40) Do ulaznog portala u prizemlju zapadnog dijela fasade vodi par bočnih stepenica, na čijem se južnom obrazu u nivou suterena nalaze dvokrilna vrata.
(41) Krajnji prozori na južnoj strani na svim nivoima su slijepi otvori.
(42) Osnovana 1875. godine.
(43) Uporediti. Radovan Ivančević, Leksikon ikonografije liturgike i simbolike zapadnog kršćanstva. (Zagreb: Kršćanska sadašnjost, 2006) 465-469.
(44) Ispred, u centralnom dijelu svetilišta se nalazi drveni pravougaoni sto dimenzija 90cm x 220cm.
(45) Cjelovita arhitektonska kompozicija u malom koja ne proizilazi iz strukture građevine niti iz posebne funkcije, nego je neka vrsta „pokretnog elementa“ koji se pojedinačno ili u nizovima umeće u različitim kontekstima kao suprotnost glatkoj površini zida ili kao dio neke cjeline. Osobito često služi kao ukrasni prozorski okvir, okvir za smještaj skulpture ili kao slijepa niša. Werner Muller, Gunthner Vogel, Atlas arhitekture 1 i 2 (Zagreb: Golden marketing, Institut građevinarstva Hrvatske, 2000) 210, 423.
(46) U vrijeme izrade odluke podaci o slikaru nisu bili dostupni.
(47) Uz zapadni bočni oltar smještena su drvena vrata dimenzija 85cm x 200cm kojima je omogućen prolaz u prostor zapadnog svjetlarnika dimenzija 2,30m x 8,80m.
(48) Okvir slike je raskošni, neobarokni duborezbarski rad sa floralnim motivima i latinskim krstom na vrhu.
(49) Jedan od najznačajnijih bosanskohercegovačkih slikara simbolizma i secesije. Usp. Likovna enciklopedija Jugoslavije, tom 1 A-J. Zagreb: Jugoslavenski leksikografski zavod ‘Miroslav Krleža’, 1987, 715.
(50) Uporediti: Ljubica Mladenović, Građansko slikarstvo u Bosni i Herecegovini u XIX veku (Sarajevo: Veselin Masleša, 1978), 52.
(51) Up. Božić, 167.
(52) Školovao se u Zagrebu, Beču i Minhenu. Kao nastavnik crtanja radio je na zagrebačkoj realnoj gimnaziji, te Obrtnoj i Umjetničkoj školi. Bio je predsjednik jugoslavenskog umjetničkog društava Lada. Već kao student pokazao je posebnu sklonost ka istorijskom slikarstvu. Među njegovim uspjelim djelima su prizori iz akcija i sudbine porodicai Zrinskih i Frankopana (Oproštaj Zrinskoga i Frankopana od Katarine Zrinske, Zrinski i Sokolović u Sigetu, Smrt Krste Frankopana pred Varaždinom), te njegove žanr slike (Predstraža na Kordunu, Mrtva straža, Predvečerje, Seoska kola na cesti, U ateljeu, Mlin na Sutli). Up. Likovna enciklopedija Jugoslavije, tom 1 A-J, 660-661.
(53) Školovala se u Ljubljani, Minhenu i Parizu. Godine 1891. postaje članicom Societe Nationale des Beaux-Arts.Prva je slovenačka značajna slikarka i predstavnica građanskog realizma. Okušala se u svim slikarskim žanrovima, a bavila se i ilustracijom. Ljeto, Glačalice, Autoportret i Portret Fani Kobilice, Bosanac s guslama i Crvene hrizanteme smatraju se njenim značajnijim djelima. Up. Likovna enciklopedija Jugoslavije, tom 2 K-Ren. (Zagreb: Jugoslavenski leksikografski zavod ‘Miroslav Krleža’, 1987), 65.
(54) Školovao se u Atini i Solunu. Oko 1896 boravio je BiH gdje je slikao građanske portrete u maniru akademskog realizma. Up. Ibid., 145.
(55) Za razliku od Jele Božić u knjizi Arhitekt Josip Vancaš, te literature izdate od strane Bogoslovije, Ljubica Mladenović u knjizi Građansko slikarstvo u Bosni i Herecegovini kao autore fresaka navodi samo Anastasa Bocarića i Ivanu Kobilicu. Up: Božić, 167.
(56) Uporediti: Ljubica Mladenović, Građansko slikarstvo u Bosni i Herecegovini u XIX veku (Sarajevo: Veselin Masleša, 1978), 53.
(57) Uporediti: Ibid., 53.
(58) Ivančević, 379.
(59) Hristovo djetinstvo, Hristov javni život, Hristova čuda, Hristove muke i proslave.
(60) U Sretenju (Prikazivanje u hramu) se slika proročica Ana, prema tekstu jevanđelja - Luka, 2, 36.
(61) Uporediti. Ivančević, 229, 318, 371-379, 394.
(62) Marko Stanišić, 100 godina orgulja sjemenišne crkve sv. Ćirila i Metoda. (Sarajevo: Bogoslovija, afiša koncerta, 2004).
(63) Naslovi su preuzeti iz natpisa/pojašnjenja sa slika.
(64) Petar Vrankić, Mato Zovkić, Katolička crkva u Sarajevu, vodič za domaće vjernike i turiste. (Sarajevo: Nadbiskupski ordinarijat, 1984), 60.
(65) Ibid., 60.
(66) Ibid., 60.
(67) Prema usmenim uputstvima rektora Marka Zubaka od 21.04.2010.
(68) Vrankić, Zovkić, 60.
(69) Prema usmenim uputstvima rektora Marka Zubaka od 21.04.2010.
(70) Vrankić, Zovkić, 60.
(71) Prema usmenim uputama rektora Marka Zubaka od 21.04.2010.
(72) Vrankić, Zovkić, 60.
(73) http://www.hbk.hr/index.php?type=svetac&ID=3949, 24.08.2010.
(74) Vrankić, Zovkić, 60.
(75) Vrankić, Zovkić, 60.
(76) Vrankić, Zovkić, 60.
(77) Vrankić, Zovkić, 60.
(78) Dopis Zavoda za zaštitu spomenika u sklopu Federalnog ministarstva kulture i sporta broj 07-40-4-4261-1/08 od 05.11.2008.
(79) Nepotpisani nacrti – Arhiva Vrhbosanske nadbiskupije, Sarajevo, maj 2010. godine.
|
