Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno "Službenom glasniku BiH", broj 24/10.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 1. do 4. decembra 2009. godine, donijela je
O D L U K U
I
Industrijska graditeljska cjelina električne centrale na Hridu (Dudinom Hridu) u Sarajevu proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik sačinjavaju:
a) objekat električne centrale zajedno sa ugrađenom opremom (generatori, turbine, upravljačka i kontrolna oprema) i originalnim alatima za njeno održavanje;
b) stambeni objekat i
c) prateći infrastrukturni sistemi.
Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru koji obuhvata k.č. 1340, 1341, 1342, 1343 i 1344, k.o. Sarajevo IX (novi premjer), što odgovara k.č. 456, 457 i 676 , z.k. uložak broj CVII/407, k.o. Sarajevo (stari premjer), opština Stari Grad, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
Na prostoru definisanom u tački I stav 3. ove odluke utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:
- dozvoljena je revitalizacija prvobitne funkcije objekta električne centrale;
- dozvoljeno je izvođenje radova redovnog održavanja i remonta proizvodno-energetskih postrojenja;
- dozvoljeni su konzervatorsko-resturatorski radovi, radovi na prezentaciji nacionalnog spomenika, kao i interpolacija neophodnih instalacija za ovakvu vrstu objekata na način koji neće ugroziti vrijednost objekata, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje (u daljem tekstu: nadležno ministarstvo) i uz stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nadležna služba zaštite);
- dozvoljeno je vršenje adaptacije objekta električne centrale i stambenog objekta i njihova eventualna transformacija u muzejski, edukacioni ili izložbeni prostor, ili u neke druge svrhe koje su u duhu prvobitne namjene glavnog objekta električne centrale Hrid, a na način koji neće ugroziti vrijednost objekata, uz odobrenje nadležnog ministarstva i uz stručno nadziranje nadležne službe zaštite.
IV
Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti u dijelu u kome su suprotni odredbama ove odluke.
V
Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.
VI
Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).
VIII
Prema članu V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
IX
Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objave u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo.
Broj: 06.1-2.2-40/09-66
02. decembra 2009. godine
Sarajevo
Predsjedavajuća Komisije
Ljiljana Ševo
O b r a z l o ž e n j e
I – UVOD
Na osnovu člana 2. stav 1. Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, ustanovljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika uvrstila je navedeno dobro na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (“Službeni glasnik BiH”, broj 33/02) u sklopu Gradske ambijentalne cjeline Sarajevo, pod rednim brojem 546.
U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.
Izjava o značaju dobra
Dobro predstavlja veoma rijedak i sačuvan primjer industrijskog nasljeđa iz perioda austrougarske uprave u BiH, za koji se veže više kurioziteta: austrougarske vlasti pred sam početak I svjetskog rata donose zaključak da se gradi hidroelektrana na Hridu, a sama centrala se gradi tokom i pušta u pogon krajem Prvog svjetskog rata. Ovo je rijedak primjer objekta hidroelektrane, kojoj se tlačnim čeličnim cjevovodom (sa svom pripadajućom izgrađenom infrastrukturom), dužine cca 3.200 metara, voda, sa Brusa na Trebeviću, dovodi u centralu, kinetička energija koristi za pokretanje turbina i proizvodnju električne energije, a zatim ta ista voda deponuje u vodorezervoaru Hrid i kao potpuno pitka koristi u vodosnabdijevanju grada Sarajeva.
Imajući u vidu činjenicu da je prva električna centrala u svijetu sagrađena 1882. godine u Njujorku (Nju Džersi), izgradnja električne centrale, na parni pogon, na Hisetima, uz Miljacku, 1895. godine, te izgradnja hidroelektrane na Hridu 1913-1917 godine, sagledavajući izgradnju hidroelektrane u kontekstu vremena i prostora, dovodi Sarajevo u ravnopravan položaj sa ostalim svjetskim prestonicama tog vremena.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U toku vođenja postupka, izvršen je uvid u:
- Podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama i radovima na dobru, itd.;
- Uvid u sadašnje stanje objekta;
- Kopiju katastarskog plana;
- Istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u sklopu ove odluke;
- U skladu sa članom 12. Zakona o implementaciji odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika zasnovane na osnovu Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, za potrebe vođenja postupka proglašenja kulturnog dobra nacionalnim spomenikom BiH:
- Dopisom br. 06.1-35-23/09-119 od 28.07.2009. godine zatraženo je dostavljanje dokumentacije i stavovi u vezi sa proglašenjem Električne centrale na Hridu u Sarajevu od: Općine Stari Grad Sarajevo, Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Kantona Sarajevo, Zavoda za planiranje razvoja Kantona Sarajevo, Zavoda za izgradnju Kantona Sarajevo, Arhiva BiH, Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta.
- Dopisom br. 06.1-35-23/09-134 od 18.08.2009. godine zatraženo je dostavljanje dokumentacije i stav u vezi sa proglašenjem Električne centrale na Hridu u Sarajevu od J.P. Elektroprivreda BiH D.D. Sarajevo,
- Dopisom br. 06.1-35-23/2009-155 od 14.09.2009. godine zatraženo je dostavljanje dokumentacije i stav u vezi sa proglašenjem Industrijske graditeljske cjeline Električne centrale na Hridu u Sarajevu i infrastrukturnog sistema rezervoara i dovodnog tlačnog cjevovoda nacionalnim spomenikom BiH od K.J.K.P. Vodovod i kanalizacija Sarajevo,
- Dopisom br. 06.1-35.2-23/2009-191 od 23.10.2009. godine zatraženo je dostavljanje dokumentacije i stav u vezi sa proglašenjem Industrijske graditeljske cjeline Električne centrale na Hridu u Sarajevu i infrastrukturnog sistema rezervoara i dovodnog tlačnog cjevovoda nacionalnim spomenikom BiH od Vodovoda i kanalizacije ODJKP Pale;
- Dopisom br. 01-20229/09 od 26.08.2009. godine, JP ELEKTROPRIVREDA BiH D.D. SARAJEVO u potpunosti je podržala prijedlog da se Električna centrala na Hridu u Sarajevu proglasi nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Industrijska graditeljska cjelina električne centrale je situirana u padinskom dijelu Starog Grada, na lijevoj obali Miljacke, u naselju Hrid(1).
Zemljišna parcela na kojoj se nalazi industrijska graditeljska cjelina se nalazi cca 180 m južno od gradske zaobilaznice, odnosno cca 350 m jugoistočno od zgrade željezničke stanice Bistrik(2), a pješački i kolski prilaz objektu električne centrale je omogućen iz ulice Kamenica(3), koja tangira jugozapadnu granicu parcele graditeljske cjeline.
Toponim na kojem je izgrađena graditeljska cjelina električne centrale se spominje i pod nazivom Dudin Hrid(4) (u službenoj upotrebi, taj naziv ulica je nosila u periodu 1900-1931), što predstavlja nekadašnji naziv sjeverne dionice današnje ulice Kamenica.
Istorijski podaci
Prva hidroelektrana u Bosni i Hercegovini, izgrađena 1899. godine, je "Elektrobosna" na rijeci Plivi snage 7 MW, tada najveća u Evropi.
Do 1917. godine izgrađeno je nekoliko malih hidroelektrana: Plava voda Travnik, Kanal Una Bihać, Krušnica Bosanska Krupa, Trapisti (Delibašino selo, Banjaluka) i Hrid Sarajevo, koje su uz postojeće manje termoelektrane zadovoljavale tadašnje potrebe.
U periodu između I i II svjetskog rata do 1939. godine, izgrađene su hidroelektrane: Fojnica, Ljuta Konjic, Bugojno i druge. Intenzivnija izgradnja hidroelektrana počinje nakon II svjetskog rata. Zaključno sa 1991. godinom izgrađeno je 26 hidroelektrana uključujući i 11 malih hidroelektrana (do 10 MW), ukupne snage 2.377 MW i godišnjeg kapaciteta proizvodnje 8.900 GWh.(5)
Do dolaska austrougarskih vlasti, u Sarajevu su se za osvjetljenje u kućama i na ulicama koristile svijeće lojanice, a nakon 1878. počinju se koristi stearinske svijeće i petrolej. Za uličnu rasvjetu se krajem 19. vijeka, u evropskim gradovima počinje koristiti električna energija, pa na sjednici odžanoj u oktobru 1891. godine, opštinsko zastupništvo donosi zaključak da se uvede električno osvjetljenje Sarajeva i da se u tu svrhu potroši 360.000 forinti.
Godine 1893. otpočela je izgradnja prve električne centrale na parni pogon u gradu Sarajevu, na lokalitetu Hiseta, uz Miljacku. Do 1894. godine završeni su građevinski radovi, montirane mašine i položeni kablovi po gradskim ulicama, prvo probno paljenje električnih rasvjetnih fenjera je izvršeno 3. aprila 1895. godine u Koševskoj ulici, Ćemaluši do Ferhadije i Čekrkčinici ulici, dok je električno osvjetljenje uvedeno 1. maja 1895. godine na Apelovoj obali prilikom puštanja u saobraćaj prvog električnog tramvaja.
Zemaljska vlada je 30. decembra 1894. godine donijela “Privremene propise za davanje električne struje od strane električne radnje u Sarajevu”, koji su izmijenjeni naredbom Zemaljske vlade od 1. juna 1897. godine.
Prvobitni proizvodni kapaciteti centrale na Hisetima su iznosili oko 4000 sijalica od 16 svijeća, sa mogućnošću proširenja na 6500 sijalica, na koliko je razvodna gradska mreža bila dimenzionirana.
Već 1896. godine, na električnoj mreži je bilo priključeno 780 sijalica razne jačine i 28 svjetiljki na luk za javnu rasvjetu, te oko 4000 sijalica za privatnu rasvjetu i za prenošenje snage putem elektromotora.
Zbog stalnog povećanja broja potrošača električne energije, u godinama 1899, 1902. i 1903, vrše se značajna proširenja proizvodnih kapaciteta centrale radi zadovoljavanja uvećanih potreba grada u električnoj energiji. U glavnim gradskim ulicama: Franca Josifa, Rudolfovoj i Ferhadiji u proljeće 1901. postavljene su “velike oblučne električne lampe na razapetim žicama”, ukupno njih 18, koje su gorjele sve do 22h uveče. Krajem 1904. godine u gradu je sa centralom bilo spojeno oko 22.000 sijalica, nešto svjetiljki na luk (oblučne lampe) i 70 elektromotora.
Ukupni troškovi gradnje elektične centrale i pomenutih proširenja su iznosili 2.157.328 kruna. Električna centrala je poslovala kao rentabilno preduzeće koje je, nacrtom opštinskog budžeta za 1910. godinu, trebalo da donese 495.000 kruna: 55.000 kruna od osvjetljenja gradskih ulica, 350.000 kruna od privatnih potrošača i 90.000 kruna od tramvaja.
Počev od 1908. godine, godišnji prirast potrošnje električne energije u Sarajevu je bio 10%, što je izazivalo preopterećenost centrale i padove u sistemu napajanja energijom (npr. 7. oktobra 1912. grad je ostao potpuno u mraku).
Nakon nekoliko rasprava opštinskog zastupništva, za rješavanje problema nedostatka električne energije, bile su četiri opcije: 1) da se proširi postojeća centrala; 2) da se sagradi druga parna elektrana u Sarajevu; 3) da se kupuje struja od elektrane u Brezi i 4) da opština sagradi hidroelektranu kod Bogatića na Željeznici.
Stručna mišljenja inžinjera Grudera iz Vodne gospodarske zadruge iz Beča, kao i Vinklera, ukazivala su da je za gradsku opštinu najpodesnija opcija bila izgradnja hidroelektrane na rijeci Željeznici (kapaciteta do 6 miliona kilovatčasova: vodorezervoara od 24.000 m3, predračunaske vrijednosti od 1.8 miliona kruna), što je 2. maja 1912. godine usvojeno na sjednici gradskog zastupništva, a rješavajući zahtjev, vlada je opštini dala stogodišnju koncesiju korišćenja 3000 litara/sekundi vode iz Željeznice za funkcionisanje elektrane.
Međutim, već usvojeni plan o izgradnji hidroelektrane na Željeznici, bio je potisnut novom idejom: Početkom 1913. godine, stručnjak firme Andritz iz Graca u Austriji, je gradskoj opštini prezentovao jeftiniji i praktičniji projekat: “… prema kome bi se vodena snaga vodovoda Prača bez ikakve štete po pitkost te vode upotrebila za podizanje jedne hidrocentrale u samom Sarajevu. Ceo taj uređaj kojim bi se obezbedilo do 13.000 novih lampi stajao bi opštinu samo oko 400.000 kruna. Ponuda je bila privlačna i opštinsko zastupništvo je na sednici od 15. maja 1913. zaključilo da se pozove pomenuta firma da predloži i projekat nove hidroelektrane zajedno sa predračunom, a zatim da se raspiše konkurs za podizanje hidrocentrale i pri jednakim cenama da prvenstvo ovoj firmi. Posle raspisivanja konkursa na sednici zastupništva od 18. septembra 1913. usvojena je ponuda firme Andric u Gracu za podizanje elektrane na vodovodu Prača uz cenu od 435.000 kruna. No kako je do izbijanja rata vodovod Prača izgrađen samo do izvora Bistrice dok je glavna deonica Prača-Bistrica građena u toku rata, hidrocentrala na Dudinom Hridu u Sarajevu osposobljena je za rad tek pri kraju rata.” (6)
Drugi pisani izvori daju komplementaran podatak, prema kojem je električna hidrocentrala na Hridu podignuta 1917. godine.(7)
Na sjednici opštinskog zastupništva od 2. decembra 1913. godine, Električna centrala, koja je do tada bila opštinsko preduzeće koje je proizvodilo električnu struju organizovana je kao trgovinsko, pod imenom „Elektrana gradske opštine Sarajevo“.
Hidrocentrala na Hridu puštena je u rad 1918. godine i, sa određenim prekidima u ratnom i poslijeratnom peridu (period 1992-1995), nalazila se u pogonu sve do 16.12.1999. godine.
2. Opis dobra
Hidroelektrana na Hridu puštena je u rad prvi put 1918. godine i kao pogonski medij je koristila vodu dovedenu tlačnim cjevovodom dužine od cca 3200 m (horizontalne projekcije) od rezervoara na Brusu (toponim na planini Trebević) do centrale. Voda sa jahorinskog vrela Jahorina-Bistrica je cjevovodom dužine cca 22 km provedena do rezervoara Brus. Rezervoar Brus, kapaciteta 144 m3, napravljen je od betona, a tlačni cjevovod Brus je napravljen od željeznih cijevi unutrašnjeg dijametra od 350 mm. Zbog stvaranja velikih pritisaka, cjevovod Brus-Hrid je napravljen sa 5 rasteretnih komora, a visinska razlika od rezervoara Brus do ulaza turbina je cca 384 metra. Kapacitet hidroelektrane na Hridu čine dva horizontalna Pelton agregata snage po 675 кW, sa ostalim pomoćnim turbinskim i generatorskim uređajima.
Industrijska graditeljska cjelina električne centrale na Hridu se sastoji od: a) objekta električne centrale zajedno sa ugrađenom opremom (generatori, turbine, upravljačka i kontrolna oprema), b) stambenog objekta i c) pratećih infrastrukturnih objekta.
Objekat električne centrale
Objekat električne centrale je pravougaone osnove sa gabaritnim mjerama cca 13,72 x 21,54 m. U dispozicionom smislu, tlocrtna osnova je sa dva poprečno postavljena zida (debljine cca 65 cm) podijeljena na: prostor centralne mašinske hale (dimenzija cca 11,10 x 12,50 m) u kojoj se nalaze turbine i generatori i bočne traktove (širine cca 4,05 m), sjeverni i južni, u kojima su smješteni prateći sadržaji.
Preko jednokrakog stepeništa (tlocrtnih gabarita 0,92 x 3,37 m), koje ima tri stepenika, a koje je pozicionirano u osovini zapadnog perimetralnog zida (debljina zida cca 60 cm), kroz drvena dvokrilna vrata (dimenzija cca 160 x 280 cm), se ulazi u centralnu halu (dimenzija cca 11,10 x 12,51 x 7,75 m / širina x dužina x svijetla visina).
Hala je osvijetljena prozorima postavljenim u zapadnom, odnosno istočnom perimetralnom zidu centrale.
U središnjem prostoru centrale hale postavljena su dva agregata, a svaki od njih ima turbinu i generator.
Korišćene su horizontalne Pelton turbine sa pomoćnim pogonima, turbinskom regulacijom i predturbinskim zatvaračima. Glavne karakteristike turbina su: Proizvođač: Maschinenfabrik, Austrija; Nominalna snaga: 675 kW; Nazivni broj obrtaja: 600 obr/min.
Generatori sa pomoćnim uređajima, uzbudom, razbudom i regulacijom napona. Svaki od dva generatora sa pomoćnim uređajima, ugrađenim uzbudnikom i regulacionim sistemom ima slijedeće karakteristike: Tip: Wid 675/600; Proizvodač: SiemensSchuckert - Werke, Austrija; Nazivna snaga: 675 kW; Nazivna struja: 118 A; Nazivni faktor snage: 1; Nazivni napon: 3.3 kV; Nazivni broj okretaja: 600 obr/min; Frekvencija: 50 Hz.
U donjoj zoni sjevernog poprečnog zida hale, u prostoru između centralnih kontrafora, postavljena je komandno-upravljačka tabla (dimenzija cca 2,60 x 3,75 m / visina x dužina).
Na ukrutnim, poprečnim zidovima hale, izvedena su 4 kontraforska ojačanja pravougaonog tlocrtnog presjeka koja imaju visinu od cca 5,15 metara(8), a izvedena su u cilju prihvatanja terereta dizalice. Dva ugaona ojačanja su dimenzija cca 33 x 48 cm, a dva centralna ojačanja cca 33 x 80 cm: ojačanja su postavljena na međurazmacima od cca 3,10 metara, odnosno 3,75 metara. Za remonte mašinskih postrojenja (turbina i generatora) izvedena je konstrukcija dvogredne(9) mostne dizalice, dopuštene nosivosti tereta od 5 tona, raspona(10) od cca 11,45 metara, koja je, preko kranskih staza, napravljenih od čeličnih NP profila, oslonjena na zidne kontrafore.
Tavanica iznad centralne hale je oslonjena na podužne zidove centrale, kao i na nosive grede(11) dimenzija cca 30 x 60 cm (širina x visina), postavljenih u podužnom pravcu, na međusobnim osovinskim rastojanjima od cca 1,85 metara.
Iz mašinske hale se pristupa komandnoj prostoriji (dim. 280 x 405 cm), pozicioniranoj u sjevernom bočnom traktu centrale, u njenom sjeverozapadnom uglu. Ova prostorija je vratima povezana sa prostorijom (dimenzija cca 405 x 640 cm), u kojoj je smješteno rasklopno postrojenje.
Prema jednopolnoj šemi elektrane, generatori u bloku sa transformatorima (3/10 kV) priključeni su na 10 kV mrežu preko 10 kV postrojenja TS 10/0,4 kV «Hrid». Postrojenje generatorskog napona 3,3 kV sastoji se od malouljnih prekidača, sa ugrađenom primarnom zaštitom od preopterećenja i kratkog spoja. Za napajanje vlastite potrošnje elektrane predviđen je transformator 3/0.4 kV; 50 kVA .
Iz mašinske hale se pristupa: sanitarnom (mokrom) čvoru pozicioniranom u sjevernom bočnom traktu centrale, u njenom sjeveroistočnom uglu, kao i priručnoj radionici (dim. 228 x 400 cm), pozicioniranoj u južnom bočnom traktu centrale, u njenom jugoistočnom uglu. Pod radionice je za +0,20 metara denivelisan u odnosu na pod mašinske hale.
Podna obloga hale i pratećih prostorija je od klinker pločica dimenzija 17 x 17 cm.
Svijetla visina prostorija u bočnim traktovima iznosi cca 4,50 m, dok je u centralnoj hali cca 7,75 metara.
U južnom bočnom traktu centrale, u njenom jugozapadnom dijelu, je stan, kojem se pristupa izvana. Stan nije, u prostornom smislu, povezan sa proizvodnim dijelovima električne centrale. Nekadašnja(12) prostorija (prvobitne svijetle visine od cca 4,50 metara i kvadrature cca 36 m2) sa zasunima-zatvaračima vodovodnih instalacija, adaptirana je u dvoetažni stan. U prizemnom dijelu stana su pretprostor (cca 10,40 m2), kuhinja sa malim dnevnim boravkom (cca 14 m2), ostava (cca 6,20 m2) i kupatilo (cca 3,80 m2). Jednokrakim drvenim stepenicama se penje na drugu etažu (galerijsku) stana u kojoj su smještene tri manje sobe, dimenzija: 2,80 x 4,00 m, 2,90 x 4,00 m i 2,80 x 4,00 m.
Glavna, zapadna fasada centrale nosi odlike secesionističkog izraza. Postavljanjem dva ugaona, plitka rizalita, fasada je raščlanjena u horizontalnom smislu. Centralni dio fasade završava u vrhu timpanonskim zabatom, dok bočni rizaliti, u vrhu završavaju atikama. Nadvišenja centralnog zabata kao i bočne atike, zaklanjaju kosi krov zgrade.
Zapadna fasada je riješena simetrično u odnosu na svoju centralnu vertikalnu ravan, a otvori na fasadi su postavljeni u pet vertikalnih osovina: po jedan u rizalitima i tri u centralnom dijelu fasade.
Na bočnim, rizalitnim dijelovima postavljen je po jedan prozor (dimenzija cca 139 x 240 cm).
U centralnom dijelu zapadne fasade, u svakoj, od tri osovine, postavljena su po dva prozora:
- u centralnoj osovini, iznad ulaznih vrata (dimenzija cca 160 x 280 cm), odvojen horizontalnom trakom zidnog platna(13), postavljen je prozor (dimenzija cca 139 x 90 cm). Ovaj prozor je razdvojen horizontalnom trakom(14) zidnog platna od njemu superponiranog prozora (dimenzija cca 139 x 180 cm);
- u bočnim osovinama, na parapetnoj visini od cca 115 cm, postavljeni su pravougaoni prozori (dim. cca 139 x 300 cm), koji su razdvojeni horizontalnom trakom(15) zidnog platna od njemu superponiranog prozora (dimenzija cca 139 x 90 cm).
Cijelom dužinom centralnog dijela zapadne fasade, u donjoj zoni zida, počev od parapeta donjih prozora, pa do prvog horizontalnog vijenca postavljenog iznad ulaznih vrata, zidno platno je izvedeno sa horizontalnim trakama (širine cca 30 cm) plitkoreljefnih žlijebova. Vertikalne trake, postavljene uz krajnje rubove centralnog dijela fasade, spajaju se sa profilacijom koso postavljenih vijenaca, koji prate formu timpanonskog zabata. U samom tjemenu zabatnog zida je izvedena edikula sa grbom unutar kojeg se nalazi plitkoreljefni dekorativni ukras sa stilizovanom strelicom, koji simbolizuje namjenu objekta.
Svi prozorski otvori centralnog dijela fasade su obrubljeni plitkoreljefnim trakama širine cca 35 cm. Iznad nadvoja gornjih prozora, oslonjenih na stepenasto profilisane konzolice, izvedeni su plitkoreljefni frontoni.
U zonama atike rizalita, postavljeni su profilisani segmentni frontoni. Ispod kružnih stopa frontona pružaju se geometrijski ukrasi u vidu stilizovanih zavjesa. U prostoru između frontona i prozora izvedena je pritkoreljefna pravougaona niša, koja uz svoje vertikalne krajeve ima izvedene stilizovane trake biomorfnih oblika.
Iznad prozora postavljenih u rizalitskim istacima, takođe su izvedeni plitkoreljefni frontoni ravnih formi, oslonjeni na stepenasto profilisane konzolice.
I na istočnom zidu hale je isti poredak i dispozicija prozora kao i na zapadnom zidu. Na sjevernoj fasadi su dva prozora (dimenzija cca 100 x 300 cm), a na južnoj takođe dva (dimenzija cca 100 x 300 cm), te ulazna vrata u stan (dimenzija cca 94 x 209 cm). Istočna, sjeverna i južna fasadna ravan su izvedene bez ikakvih dekoracija.
Krov centrale je izveden kao dvovodni, pokriven je limom, a krovište je urađeno od drvene krovne konstrukcije. Odvod padavina sa krovišta je riješen preko horizontalnih i vertikalnih oluka izvedenih od pocinčanog lima.
Stambeni objekat
Ima podrumsku, prizemnu i potkrovnu etažu, gabaritnih mjera cca 10,39 x 10,05 metara, izgrađen je na udaljenosti od cca 3,50 metra sjeverno od objekta električne centrale.
Ulazu u objekat, na njegovoj južnoj strani, pristupa se preko dva stepenika. Ulazna vrata, dimenzija cca 96 x 196 cm, vode u stepenišni prostor (dimenzija cca 234 x 429 cm) iz kojeg se može pristupiti podrumu, stanu u prizemnoj etaži, te stanu izgrađenom u potkrovlju objekta. Stepenište je drveno: izvedeno sa obraznim nosačima (cca 6 x 27 cm / širina x visina), širina stepenice iznosi cca 29 cm, širina stepenišnog kraka je cca 108 cm, a visina ograde stepeništa je cca 102 cm.
Stan u prizemnoj etaži se sastoji od predsoblja (dimenzija cca 145 x 226 cm), kupatila (površine cca 4,60 m2), sobe (dimenzija cca 444 x 492 cm), kuhinje (dimenzija cca 321 x 450 cm) sa ostavom (dimenzija cca 102 x 275 cm) i sobe (dimenzija cca 444 x 398 cm). Svijetla visina prostorija u stanu iznosi cca 300 cm. Prostorije prizemnog stana su osvijetljene preko drvenih prozora sa izolacionim staklima (jednokrilni prozori sa nadsvjetlom).
Objekat je zidan masivnim zidovima od opeke (debljine cca 51 cm), a sokl objekta je obložen kamenom oblogom zidanom u ciklopskom vezu. Krov objekta je četverovodni, pokriven je limom, a krovište je urađeno od drvene krovne konstrukcije. Na krovu su, radi osvjetljavanja potkrovnog stana izvedeni stojeći prozori sa badžama (na zapadnoj, južnoj i istočnoj strani) i ležeći krovni prozori na sjevernoj strani krova. Odvod krovišta je riješen preko horizontalnih i vertikalnih oluka izvedenih od pocinčanog lima.
Dekoracije na fasadama objekta nose odlike istoricizma. Na zapadnoj fasadi, iznad kamenog sokla, sve do visine parapeta prozora prizemlja, zidno platno je izvedeno sa horizontalnim trakama (širine cca 30 cm) plitkoreljefnih žlijebova(16). Prozori (dimenzija cca 98 x 180 cm) su postavljeni u 4 osovine, a prozori su grupisani na način da je svaka soba, na zapadnoj strani objekta, osvijetljena sa dva udvojena prozora postavljena na međusobnom razmaku od svega cca 32 cm.
Horizontalna traka, koja je (širine trake od cca 15 cm) postavljena kontinuirano, ispod prozora, a u polju ispod prozorskih klupica, povezana je sa vertikalnim trakama-bordurama postavljenim oko prozora, koje su, opet, u ravni ispod krovnog vijenca, međusobno povezane horizontalnim trakama(17), tvoreći, na taj način oblik meandar-linije. Iznad linije nadvoja prozora, u zidnim poljima između meandar-linije, izvedena je geometrijska dekoracija u vidu pravougaonika plitkoreljefne profilacije.
U ravni prozorskih nadvoja, izvedena je plitka geometrijska dekoracija sa uskim horizontalnim trakama i kvadratima (dimenzija cca 20 x 20 cm). Ispod kontinuiranog horizontalnog krovnog vijenca, iznad prozora, izvedene su profilisane dekoracije sa konzolicama, krugovima i suzama (gutama).
Na južnoj fasadi oko otvora vrata izvedena je geometrijska dekoracija u vidu traka, a u istoj visinskoj ravnini, kao i na zapadnoj fasadi, u zidnom polju izvedena je geometrijska dekoracija u vidu pravougaonika plitkoreljefne profilacije, postavljenih u ravnomjernom ritmu.
Na istočnoj fasadi u istoj vertikalnoj osovini postavljena su dva prozorska otvora, koji služe za osvjetljavanje stepenišnog prostora. U centralnoj zoni istočne fasade, postavljena su tri prozora sa geometrijskim dekoracijama nadvoja oslonjenog na stepenasto profilisane konzolice. U istoj visinskoj ravnini, kao i na zapadnoj fasadi i južnoj fasadi, u slobodnom zidnom polju izvedena je geometrijska dekoracija u vidu pravougaonika plitkoreljefne profilacije.
Na sjevernoj fasadi, iznad kamenog sokla, sve do visine parapeta prozora kuhinje u prizemlju, zidno platno je izvedeno sa horizontalnim trakama (širine cca 30 cm) plitkoreljefnih žlijebova. Na ovoj fasadi imaju dva prozora prizemnog stana: ostave (cca 67 x 115 cm, na parapetnoj visini od cca 150 cm) i kuhinjski prozor (cca 90 x 180 cm, na parapetnoj visini od cca 85 cm). Oko otvora kuhinje prozora izvedena je geometrijska dekoracija u vidu traka, a u istoj visinskoj ravnini, kao i na ostalim fasadama, u slobodnim zidnim poljima izvedena je geometrijska dekoracija u vidu pravougaonika plitkoreljefne profilacije.
Prateći infrastrukturni objekti
Na prostoru istočno od objekta hidrocentrale, u 70/80-tim godinama prošlog vijeka, izgrađeno je 10 kV postrojenje TS 10/0,4 kV «Hrid» na koje su priključena energetska postojenja hidroelektrane: generatori u bloku sa transformatorima (3/10 kV).
Na udaljenosti od cca 4 metra, jugoistočno od električne centrale, u prizemnom zidanom objektu dimenzija cca 2 x 2 metra, smješten je glavni zatvarač-zasun, dovodnog tlačnog cjevovoda sa Brusa, napravljenog od željeznih cijevi unutrašnjeg dijametra od 350 mm.
U Elaboratu ocjene mogućnosti i vrste sanacije MHE Hrid, iz 2005. godine, navodi se da je unutrašnji promjer željeznih cijevi cca 400 mm, dok je u crtežu tzv. „uzdužnog profila, razmjere 1:20000/2000” BRUS – DUDIN HRID, koji datira sa 17. aprilom 1939. godine, naznačeno da se radi o cjevovodu od željeznih ljevanih cijevi promjera 350 mm(18).
Kako se radi o podzemnoj infrastrukturi, nije bilo moguće izvršiti uvid u mrežu cjevovoda unutar zgrade elektrane, niti u vodovodnu infrastrukturu tzv. „pokrivenog kanala“ koji se nalazi zapadno od zgrade elektrane a koji sprovodi vodu do podzemnog vodorezervoara Hrid, situiranog južno od objekta hidroelektrane ( nalazi se van obuhvata nacionalnog spomenika).
„Pokriveni kanal“ je takođe podzemna građevina koja se u dužini od cca 25-30 metra proteže u pravcu istok-zapad.
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Električna centrala na Hridu nije bila upisana u Registar kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa BiH, ali je u dokumentaciji Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa SRBiH, dobro bilo evidentirano pod nazivom „Električna centrala na Hridu, opština Stari grad, Sarajevo“, kao objekat iz austrougarskog perioda, „izgrađen na vodenom toku rijeke Bistrice, centrala sa jednom turbinom, vlasništvo Elektroprivrede BiH“(19).
Električna centrala na Hridu nije evidentirana kao spomenik kulture, niti upisana u Listu evidentiranih, prethodno zaštićenih i zaštićenih nepokretnih spomenika kulture i prirodne baštine Kantona Sarajevo.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi i intervencije na objektu
U arhivu JP Elektroprivreda BiH d.d. Sarajevo, pronađen je Glavni projekat el. instalacije i akubaterije HE Hrid iz 1962. godine(20). Navedeni projekat je izrađen u svrhu zamjene postojećih elektroinstalacija na objektu električne centrale, a tadašnja predračunska vrijednost utroška potrebnog materijala je iznosila 500.465,00 dinara, troškovi radne snage i montaže su iznosili 277.337,00 dinara, a prevoza materijala 15.570,00 dinara. Na osnovu uvida u sadržaj projekta, naročito crteža tlocrta električne centrale, te upoređujući ga sa dispozicionim rješenjem iz 2009. godine, moguće je izvesti nekoliko zaključaka:
- U sjevernom traktu električne centrale, u njegovom krajnjem sjeveroistočnom uglu, na poziciji gdje se danas(21) nalazi sanitarni čvor, nalazio se pretprostor (cca 1,15 x 2,30 m) i prostorija za AKU baterije, dimenzija cca 2,65 x 2,30 m. Iz pretprostora se vratima postavljenim u pregradnom zidu (debljina zida je bila cca 12 cm) pristupalo prostoriji sa AKU baterijama;
- Kroz otvor vrata (širine otvora cca 60 cm), koji je bio probijen u istočnom perimetralnom zidu centrale, a pozicioniranom u sjeveroističnom uglu centralne hale, se pristupalo u sanitarni čvor (pretprostor 1,90 x 0,95 m, sa umivaonikom; nužnik 0,70 x 0,90 m, kupatilo 1,15 x 0,90 m; vanjskih gabarita cca 2,10 x 2,00 m). S obzirom na ritam prozora i međuprozorskih stupaca u istočnom perimetralnom zidu centrale, te dispoziciju ovog sanitarnog prostora (nalazio se izvan gabarita objekta), kao i debljinu vanjskih zidova sanitarnog bloka (cca 12 cm), evidentno je da se radilo o dograđenom dijelu objekta(22);
- U južnom traktu električne centrale, nalazila se radiona (cca 3,96 x 2,28 m), povezana sa centralnom halom i prostorija izduženog pravougaonog oblika, dimenzija cca 3,96 x 9,85 m, koja u tlocrtnoj shemi nije bila prostorno povezana sa centralnom halom, a kojoj se pristupalo preko vrata postavljenim u južnom perimetralnom zidu objekta. Na nacrtima, niti u tehničkom opisu projekta rasvjete električne centrale iz 1962. godine, nije naznačeno čemu je služila navedena pravougaona prostorija, niti su projektom bili u njoj predviđeni bilo kakvi radovi. U oktobru 2009. godine, prilikom uvida na terenu, evidentirano je, da je na poziciji navedene prostorije, izgrađen dvoetažni stan. U pojedinim prostorijama tog stana (npr. u ostavi), vidljivi su zatvarači-zasuni čeličnih vodovodnih cijevi koje dovode i odvode vodu do i od turbina električne centrale. Imajući u vidu pravac dolaska čeličnog cjevovoda sa Trebevića, kao i pravac tzv. „pokrivenog kanala“, nesumnjivo je jasno da su se u prvobitnoj prostoriji izduženog pravougaonog oblika, dimenzija cca 3,96 x 9,85 m, nalazili zatvarači-zasuni sistema vodovodnih cijevi kojima se voda dovodila i odvodila do turbina centrale.
Iz jednog dokumenta JP Elektroprivreda BiH d.d. Sarajevo(23), vidljivo je da su još 1988. godine zaposleniku Elektrodistribucije Sarajevo, Rasimu Goliću, dodijeljene na privremeno korišćenje, kao nužni smještaj, upražnjene prostorije, ukupne površine od cca 36 m2.
Prema jednom projektu iz 1959. godine(24), zbog povećanja proizvodnje električne energije, bilo je planirano izvršiti proširenje postojeće 10-kilovatne trafo- stanice i instalirati dodatno postrojenje za 35-kilovatnu transformatorsku stanicu. U građevinskom smislu, navedenim projektom bilo je predviđena dogradnja objekta na zapadnoj strani postojećeg objekta električne centrale. Planirana dogradnja je imala tlocrtnu površinu od cca 120 m2, a sastojala se od podruma, glavne prostorije i tavana. Ovaj projekat nije realizovan.
U toku 2002. godine izvršena je sanacija krovne konstrukcije, pokrova i fasade glavnog objekta (centrale).(25)
5. Sadašnje stanje dobra
Prilikom uvida u stanje objekta na terenu, 07. oktobra 2009. godine, uočeno je sljedeće:
Objekat Hidrocentrale
Objekat Hidrocentrale se generalno gledajući nalazi u dobrom stanju.
Na zidovima, u zonama, ispod limenih opšava krovnih vijenaca vidljiva su oštećenja na fasadnom malteru u vidu ljuštenja i otpadanja. Vanjska stolarija je oštećenja usljed djelovanja atmosferilija. Na pojedinim dijelovima plafona centralne hale, primjetna su cvjetanja i otpadanja maltera (naročito zona uz zapadni perimetralni zid). Kako je objekat bio u zoni ratnih djelovanja, a djelimična sanacija objekta urađena 2002. godine, najvjerovatnije se radi o posljedicama prokišnjavanja objekta u periodu 1992-2002 godina.
U manjoj mjeri, primjetna su cvjetanja i otpadanja maltera i u donjim zonama zidova, što je vjerovatno uzrokovano djelovanjem kapilarne vlage (na takav zaključak, upućuje i naknadno postavljena obloga drvenom lamperijom, parapetne zone zida u komandnoj prostoriji centrale). Sanitarni čvor centale se nalazi u potpuno devastiranom i zapuštenom stanju.
Na spoju zapadnog perimetralnog zida hale i stropne konstrukcije, u potezu od cca 7-8 dužnih metara, vidljiva je pukotina. Vizuelnom opservacijom sa nivoa prizemlja, može se donijeti zaključak da je pukotina široka cca 1,5 – 2 cm.
Stambeni objekat
Na stambenom objektu, evidentna su brojna oštećenja kompletnog fasadnog plašta u vidu većih površina bez žbuke i fasadnog maltera (cca 50% ukupne površine fasade). Znatno je oštećena i postojeća dekorativna plastika fasada objekta. Oštećen je limeni krovni pokrivač, limeni opšavi kao i oluci, a dvije olučne vertikale potpuno nedostaju. Neophodna je djelimična popravka fasade i oluka, uređenje unutrašnjih prostorija te zamjena stolarije i bravarije. U objektu je u funkciji vodovodna i kanalizaciona mreža.
JP Elektroprivreda BiH d.d. Sarajevo formirala je Radnu grupu(26) za ocjenu mogućnosti i vrste sanacije MHE Hrid(27), a njen zadatak je bio da izvrši: pregled kompletne dokumentacije objekata; uvid u knjigovodstvenu vrijednost objekata; procjenu stvarne vrijednosti objekata i postrojenja; utvrdi tehničku ispravnost objekata i postrojenja; utvrdi imovinsko-pravno stanje; utvrdi obim potrebnih investicionih ulaganja za dovođenje u tehnički ispravno stanje, te utvrdi mogućnost snabdijevanja vodom MHE Hrid.
Radna grupa, u svom izvještaju iz 2005. godine, utvrdila je:
„....Tehnička ispravnost objekata i postrojenja
.... Ugrađena oprema (generatori, turbine, upravljačka i kontrolna oprema) je proizvedena 1914. godine i trenutno je u funkcionalnom stanju.
Radnoj grupi nisu predočeni Zapisnik o (posljednjem) remontu postrojenja, niti posljednji zapisnici o inspekcijskom pregledu postrojenja, to nije bilo moguće izvesti pouzdan zaključak ili procjenu o raspoloživosti i ispravnosti postrojenja.
Funkcionalnost opreme se konstatuje na osnovu informacije o MHE Hrid broj 44-4506/05 od 31.03.2005.godine.
Međutim, s obzirom na starost kompletnog objekta hidroelektrane, a posebno hidroenergetskog postrojenja ne može se garantovati standardna pouzdanost u radu elektrane i realno je očekivati povećan broj otkaza pojedinih elemenata postrojenja u toku buduće eksploatacije.
Za opremu elektrane koja je uglavnom porijeklom iz Austrije i koja je ugrađena prije 1916. godine, jasno je da na tržištu nema rezervnih dijelova. Dakle, bez obzira na funkcionalnost, ova oprema nema značajnu vrijednost sa stanovišta eksploatacionih mogućnosti a posebno sa stanovišta efikasnog održavanja.
Podaci o proizvodnji MHE Hrid u poslijeratnom periodu:
Godina Proizvodnja MHE Hrid Period rada
Aktivna (kWh) Reaktivna (kWhr)
1998 143.818 16.428 01.09. - 31.12
1999 547.820 8.409 01.01. – 16. 12
...U sklopu postrojenja su postavljena dva horizontalna Pelton agregata snage po 675 kW, sa ostalim pomoćnim turbinskim i generatorskim uređajima. Postrojenja su robusne izvedbe i vizuelno bez vidljivih oštećenja.
Oprema u postrojenjima MHE Hrid, koja je ugrađena još u periodu izgradnje elektrane, uglavnom je sasvim nekonvencionalna u odnosu na sadašnja tehnička rješenja.
Proizvedena energija predavala se u mrežu 10 kV preko energetskih blok transformatora 3/10 kV; 630 kVA.
Električna oprema u samom elektroenergetskom postrojenju mHE je iz 1914. godine i razvijena je od tadašnjeg preduzeća Siemensa, Austrija.
Elektrana je projektovana za rad sa stalnom posadom, manuelni nadzor i «ručno» upravljanje. Upravljački sistem obuhvata:
- Ručno pokretanje i zaustavljanje, uz manuelni nadzor
- Sinhronizaciju
- Regulaciju snage i cos φ
Elektrana je prekinula sa radom 1999. godine zbog štete na cjevovodu.
... Dakle, primjedbe Radne grupe se odnose na limitirajući faktor indikacije vrijednosti opreme MHE Hrid (turbine, generatori i kontrolno-upravljačka oprema), a to je tržišni pristup ili pristup usporedne prodaje prilikom procjene stalnih sredstava.
Sa stanovišta društveno istorijskog značaja, pomenuta oprema bi imala neuporedivo veću vrijednost.
... Mogućnost snabdijevanja MHE Hrid vodom:
.... Dana 16.12.1999. godine glavna vodovodna cijev je oštećena na pet mjesta ispod bob-staze na Trebeviću, područje Čoline kape.
Po ocjeni Radne grupe snabdijevanje vodom MHE Hrid je vrlo kompleksan problem i u ovom trenutku se ne može jednoznačno odrediti. Prvenstveni razlozi kompleksnosti problema su:
- Starost cjevovoda (izgrađen 1916. godine)
- Smanjenje kapaciteta Jahorinskog izvorišta (dotok vode u 2004. godini je bio 63 l/s, u 2005. godini 45 l/s - informacija iz K.J.K.P. Vodovod i kanalizacija)
- Potreba izmjene Ugovora o režimu korišćenja izvorišta
- Sanacija cjevovoda u dužini od 250 m i rješavanje imovinsko-pravnih odnosa na tom djelu trase
- K.J.K.P. Vodovod i kanalizacija nije planirala sanaciju kvarne dionice cjevovoda ni u dugoročnom planu poslovanja
Procjena obima potrebnih investicionih ulaganja za dovođenje u tehnički ispravno stanje:
Za dovođenje postrojenja MHE Hrid u tehnički ispravno stanje, po ocjeni Stručnog tima, moguća su dva varijantna pristupa:
Varijanta 1
Prva faza-urgentni poslovi
Sanacija glavnog objekta MHE Hrid (pogonska zgrada) i uređenje zelenih površina.
Radna grupa procjenjuje da su za navedeni obim radova neophodna investiciona ulaganja u iznosu oko 58.000,00 KM.
Druga faza-sanacija pratećih objekata
Radna grupa procjenjuje da su za navedeni obim radova neophodna investiciona ulaganja u iznosu oko 27.000,00 KM.
Varijanta 2
Ova varijanta razmatra opsežnu rekonstrukciju i retrofit hidroenergetskog postrojenja sa izgradnjom daljinskog nadzora i upravljanja. To bi istovremeno zahtijevalo demontažu jednog agregata i prateće opreme.
Radna grupa procjenjuje da su za navedeni obim radova neophodna investiciona ulaganja u iznosu oko 600.000,00 KM.
Smatramo da bi drugoj varijanti trebalo pristupiti tek kada se otklone sve nejasnoće i
problemi vezani za snabdijevanje vodom MHE Hrid, ali i tada je potrebno uraditi kvalitetnu CBR analizu u pogledu opravdanosti investicionih ulaganja u rekonstrukciju i retrofit.
Zaključci:
Uzimajući u obzir elaborirani izvještaj o stanju МHE sa cjelokupnim pratećim sadržajem, mogu se izvući odgovarajući zaključci sa aspektom na iskoristivost razmatranog prostora i opreme.
Ako se predmetni objekat MHE Hrid posmatra u eksploatacionom smislu, po mišljenju komisije, može imati značaj samo u slučaju rekonstrukcije cjelokupnog hidroenergetskog postrojenja i izgradnje daljinskog nadzora i upravljanja, i to pod uslovom da se može obezbijediti dovoljan dotok vode koji omogućava pogon jednog agregata u toku cijele godine.
U pogledu procjene obima investicionih ulaganja razmatrane su dvije glavne varijante. Prva varijanta je sagledana u dvije faze: prvu fazu bi trebalo realizovati odmah (u sklopu Plana poslovanja za 2006.godinu), u cilju zaštite objekata od propadanja, a druga faza bi se realizovala sukcesivno u okviru godišnjih planova poslovanja. Druga varijanta obuhvata opsežnu rekonstrukciju i retrofit hidroenergetskog postrojenja što, vjerovatno, u ovom momentu nije realno, s obzirom na probleme vezane za snabdijevanje vodom MHE Hrid i na veličinu investicionih ulaganja koja bi trebala obezbijediti JP EP BiH.
Za izvršenje radova po bilo kojoj od varijanti ili njihovim fazama potrebno je prethodno pripremiti tehničku i ostalu dokumentaciju.
Na kraju, Radna grupa predlaže da se, do momenta sanacije tlačnog cjevovoda i eventualnog pogona, promijeni namjena korišćenja objekata na lokalitetu MHE Hrid. Prostor glavnog objekta sa svom orginalnom opremom hidroelektrane može se koristiti kao muzejski i edukacioni prostor. Prostor pratećih objekata (neudruženi stanovi) može se koristiti kao izložbeni prostor JP EP BiH (eksponati i sl.) ili se može koristiti u neke druge svrhe koje su u duhu nove namjene koorišćenja glavnog objekta MHE Hrid.
Ukoliko se menadžment JP EP BiH opredijeli za promjenu namjene objekata na lokalitetu MHE Hrid, Stručni tim smatra da je jedino realno izvršiti sanaciju glavnog objekta MHE Hrid (prva faza, iz prve varijante ).“(28)
III - ZAKLJUČAK
Iako je HE Hrid prestala sa radom krajem 1999. godine, imajući u vidu veoma visok stepen očuvanosti objekata kao i instalisanih postrojenja, proglašenjem dobra nacionalnim spomenikom BiH će se, u cilju zaštite objekta, podsticati aktivni pristup baštini, a to praktično znači da se ni na koji način neće dovesti u pitanje moguća revitalizacija prvobitne funkcije objekta, ili, shodno intencijama i odlukama Javnog preduzeća Elektroprivreda Bosne i Hercegovine d.d. Sarajevo, njegova eventualna transformaciju u depadans muzeja Elektroprivrede, uz poštovanje mjera zaštite propisanih u članu III ove odluke.
Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH”, br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:
A. Vremensko određenje (dobra nastala od praistorije do 1960. godine)
B. Istorijska vrijednost (veza građevine, cjeline ili područja sa istorijskom ličnošću ili značajnim događajem u istoriji)
C. Umjetnička i estetska vrijednost
i. Kvalitet obrade,
ii. Kvalitet materijala,
iii. Proporcije,
iv. Kompozicija,
v. Vrijednost detalja,
vi. Vrijednost konstrukcije.
D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)
i. Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim periodima,
ii. Svjedočanstvo o istorijskim promjenama,
iii. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru.
F. Simbolička vrijednost
i. Ontološka vrijednost,
ii. Tradicionalna vrijednost,
iii. Značaj za identitet grupe ljudi.
H. Izvornost
i. Oblik i dizajn,
ii. Materijal i sadržaj,
iii. Tradicija i tehnike,
iv. Položaj i smještaj u prostoru,
v. Drugi unutrašnji i vanjski činioci.
I. Jedinstvenost i reprezentativnost
i. Jedinstven ili rijedak primjerak određenog tipa ili stila.
J. Cjelovitost (cjeline, područja, zbirke)
i. Fizička cjelovitost (kompaktnost),
ii. Homogenost,
iii. Zaokruženost (kompletnost),
iv. Nenarušenost stanja.
Sastavni dio ove odluke su:
- Imovinsko-vlasnička dokumentacija:
- Kopija katastarskog plana, k.č. 1340, 1341, 1342, 1343 i 1344, k.o. Sarajevo IX (novi premjer), p.l. 1742, br. plana 5,8; Razmjera 1:1000 (stari premjer k.č.br. 232, k.o. Sarajevo XXXIV), izdata 31.07.2009. godine od strane Službe za imovinsko-pravne, geodetske poslove i katastar Opštine Stari Grad, Kanton Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina;
- Zemljišnoknjižni izvadak za zemljišne parcele br. 456, 457 i 676, k.o. Sarajevo, broj z.k. uloška CVII/407 (stari premjer), Nar. br. 10322/04 izdao 25.03.2004. godine Zemljišnoknjižni ured Opštinskog suda u Sarajevu, Kanton Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
- Dokumentacija o prethodnoj zaštiti dobra:
- Dopis Zavoda za zaštitu spomenika pri Federalnom mistarstvu kulture i sporta, br. 07-40-4-3048-1/09, od 27.08.2009. godine.
- Fotodokumentacija:
- Fotografije postojećeg stanja Industrijske graditeljske cjeline električne centrale na Hridu u Sarajevu snimljene su 07. oktobra 2009. godine; fotografisali: arh. Emir Softić (fotografisano digitalnim fotoaparatom FujiFilm FinePix S8100fd); kand. arh. Nermina Katkić (fotografisano digitalnim fotoaparatom Sony Cyber-Shot DSC-H10).
- Tehnička dokumentacija:
- Tehnički snimci postojećeg stanja Industrijske graditeljske cjeline električne centrale na Hridu (Tlocrti zgrade električne centrale i stambenog objekta); dana 07. oktobra 2009. godine mjerili i snimali: Nermina Katkić, kand.arh., i arhitekta Emir Softić; Crteže uradila Nermina Katkić.
Korišćena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja Industrijske graditeljske cjeline električne centrale na Hridu (Dudinom Hridu) u Sarajevu, nacionalnim spomenikom BiH, korišćena je sljedeća literatura:
1960. Kruševac, Todor, Sarajevo pod austro-ugarskom upravom 1878-1918, Sarajevo: Muzej grada Sarajeva, 1960.
1973. Bejtić, Alija, Ulice i trgovi Sarajeva, Sarajevo: Muzej grada Sarajeva, 1937.
1991. Kreševljaković, Hamdija, Izabrana djela IV, Prilozi za političku istoriju Bosne i Hercegovine u XVIII i XIX stoljeću, Sarajevo: „Veselin Masleša" (Biblioteka Kulturno nasljeđe), 1991.
1996. Zlatar, Behija, Zlatno doba Sarajeva, Sarajevo: Svjetlost, 1996.
2006. Brošura za uposlenike u javnim organima: Unapređenje pristupa informacijama i učešća javnosti u donošenju odluka u oblasti okoline; Pristup informacijama i učešće javnosti u donošenju odluka u okviru upravljanja vodnim resursima, Sarajevo: New York University School of Law: The regional environmental center for Central and Eastern Europe: UNDP i GEF Danube regional project: Rosources for the future, 2006.
Korišćena dokumentacija Javnog preduzeće Elektroprivreda Bosne i Hercegovine d.d. Sarajevo:
- „Elektrocentar“ Sarajevo, Projektantski biro. TS 35/10 KV Hrid, Glavni projekat. Sarajevo, 1959.
- Električno preduzeće “Valter Perić” Sarajevo, Projektantski biro. Glavni projekat el. instalacije i akubaterije HE Hrid. Sarajevo, 1962.
- Radna grupa za ocjenu mogućnosti i vrste sanacije MHE Hrid: Alihodžić Alaudin, Hadžić Ševkija, Kadragić Ferda, Mehović Mirsad, Musić Mustafa, Pašić Izet, Tanović Fuad. Elaborat ocjene mogućnosti i vrste sanacije MHE Hrid, Sarajevo: Javno preduzeće Elektroprivreda Bosne i Hercegovine d.d. Sarajevo, 2005.
(1) „…Na lijevoj obali Miljacke u XV vijeku spominju se sljedeći lokaliteti: na Trebeviću Brus i Skaknići te Komatin i Bilavica na njegovim nižim padinama. Još iz srednjeg vijeka datiraju lokaliteti Toplik uz Miljacku, preko puta sela Brodca, zatim Hrid, Hrvatin i Bistrik. “ (Zlatar, 1996, 27)
Mahala Sagr Hadži Ali (u narodu poznata kao Hrid) formirana oko istoimene džamije na Hridu, datira iz druge polovine 16. vijeka. (Bejtić, 1973, 167, 266, 272)
(2) Nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine: Istorijska građevina – zgrada željezničke stanice Bistrik u Sarajevu (op. E. Softić)
(3) „ Ulica na Hridu. Počinje ondje gdje se sastaju ulice Huremuša i Turbe (iznad platoa Željezničke stanice Bistrik) i uvodi u pravcu juga pod Trebević, prolazeći u gornjoj dionici ispod trase trebevićke žičare. Trasa ove ulice stara je koliko i samo Sarajevo i bila je sve do novijeg vremena put kojim se ulivao u grad saobraćaj pješaka i tovarnih grla iz seoskih naselja na Trebeviću i iza Trebevića. O važnosti toga puta i o intenzitetu saobraćaja na njemu najbolje govori činjenica što je u vrhu te ulice još u austrougarskom periodu uspostavljena gradska maltarnica, gdje se naplaćivala maltarina na poljoprivredne i stočne proizvode koji su se s te strane unosili na pijacu u grad...“ (Bejtić, 1973, 207)
(4) „… Do 1931. godine na dužini današnje ulice bile su dvije zasebne ulice. Prva polovina bila je Dudin hrid, nastala još u turskom periodu i nazvana tako po ženi Dufiji ili Dudi, koja je, vjerovatno, identična sa Dudija-kadunom iz Mahale Havadže-zade hadži-Ahmeda (Veliki Hrvatin), vlasnicom jednog imanja upravo u ovoj ulici. Prije 1812. godine ta Dudi-kaduna je to imanje zavještala u dobrotvorne svrhe (za džamiju Havadže-zade Hadži Ahmed, zvanu „Pod takišom“), pa je kao takvo to imanje postalo poznato te se i prozvalo njenim imenom. Ova dionica kao saobraćajnica dobila je status ulice tek 1900. godine. Prve dvije godine službeno se zvala Dudina, a od 1902. pa nadalje ima naziv Dudin hrid. …“ (Bejtić, 1973, 207-208)
(5) Brošura za zaposlene u javnim organima: Unapređenje pristupa informacijama i učešća javnosti u donošenju odluka u oblasti okoline; Pristup informacijama i učešće javnosti u donošenju odluka u okviru upravljanja vodnim resursima, 2006, 10.
(6) Kruševac, 1960, 132.
(7) Kreševljaković, 1991, 203.
(8) „svijetla“ visina poprečnih ukrutnih zidova je cca 7,75 m (op. E. Softić)
(9) Dva čelična NPI profila postavljena na razmaku od cca 80 cm, međusobno povezana i spregnuta čeličnim nosačima, konstituišu dvogrednu mostovsku konstrukciju (op. E. Softić).
(10) misli se na međusobno rastojanje kranskih staza (op. E. Softić)
(11) Grede su malterisane i njihova materijalizacija se nije mogla odrediti vizelnim opažanjem. Imajući u vidu svijetli raspon greda od cca 11,10 metara, kao i visinu greda (cca 60 cm), te imajući u vidu godinu gradnje (1917), može se zaključiti da se radi o konstruktivnim elementima izvedenim od armiranog betona (op. E. Softić).
(12) Napomena - pogledati u tekstu ove odluke: 4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi i intervencije na objektu (op. E. Softić).
(13) širine cca 45 cm, a dužine cca 475 cm
(14) širine cca 60 cm, koja se proteže cijelom dužinom centralnog dijela
(15) širine cca 60 cm, koja se proteže cijelom dužinom centralnog dijela
(16) Na identičan način, kao i kod centrale. (op. E. Softić)
(17) Dužina navedene horizontalne trake iznosi cca 218 cm i jednaka je dužini međuprozorskog stupca. (op. E. Softić)
(18) Navedeni crtež je uramljen i nalazi se na južnom zidu mašinske hale hidrocentrale (op. E. Softić).
(19) Dopis Zavoda za zaštitu spomenika pri Federalnom mistarstvu kulture i sporta, br. 07-40-4-3048-1/09, od 27.08.2009. godine.
(20) Električno preduzeće „Valter Perić“ Sarajevo, Projektantski biro, Glavni projekat el. instalacije i akubaterije HE Hrid, Sarajevo, 1962.
(21) na dan uviđaja na terenu, 07. oktobra 2009. godine (op. E. Softić)
(22) dogradnja je bila realizovana prije 1962. godine (op. E. Softić)
(23) Elaborat ocjene mogućnosti i vrste sanacije MHE Hrid, 2005, 1; dopis JP Elektroprivreda BiH d.d. Sarajevo, br. 01-20229/09, od 26.08.2009. godine, upućen Komisiji za očuvanje nacionalnih spomenika, str. 2.
(24) „Elektrocentar“ Sarajevo, Projektantski biro, TS 35/10 KV Hrid, Glavni projekat. Sarajevo, 1959.
(25) Elaborat ocjene mogućnosti i vrste sanacije MHE Hrid, 2005, 4.
(26) Mirsad Mehović, ED Sarajevo, predsjednik; Mustafa Musić, Direkcija, zamjenik predsjednika; Alaudin Alihodžić, ED Sarajevo; Ferda Kadragić, ED Sarajevo; Izet Pašić, Direkcija; Fuad Tanović, Direkcija; Ševkija Hadžić, ED Sarajevo (Rješenja generalnog direktora JP Elektroprivreda BiH d.d. Sarajevo, broj 01-11233/OS od 09.08.2005.godine)
(27) MHE = Mala hidroelektrana do 10 MW (op. E. Softić)
(28) Preuzeto iz: Elaborata ocjene mogućnosti i vrste sanacije MHE Hrid, 2005.
|
