Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u “Službenom glasniku BiH”, broj 3/10.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na 45. sjednici održanoj od 7. do 13. jula 2009. godine, donijela je

O D L U K U

I

Graditeljska cjelina Katoličke crkve Presvijetlog Srca Isusova u Brčkom proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine  (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik se sastoji od: crkve Presvijetlog Srca Isusova sa zidnim slikarstvom, župnog dvora, pomoćnih objekata sa crkvenim dvorištem i pokretnog nasljeđa koga čini osam drvenih polikromiranih skulptura.

Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru koji obuhvata k.č.  1298 (15/284 po starom premjeru), 1299 (dio 15/211 po starom premjeru), 1300 (dio 15/79 i dio 15/211 po starom premjeru) i 1301 (dio 15/79, 15/207 i 15/208 po starom premjeru),  posjedovni list broj  520, k.o. Brčko 1, Brčko Distrikt Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene Zakonom o implementaciji odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika iz Aneksa 8. (“Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH“, br. 2/02 i 19/07).

II

            Vlada Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Brčko Distrikta) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Vlada Brčko Distrikta dužna je da obezbijedi sredstva za izradu i sprovođenje potrebne tehničke dokumentacije za zaštitu, konzervaciju, restauraciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informativne table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite koje se primjenjuju na prostor definisan u tački I stav 3. ove odluke:

-          Dozvoljeni su konzervatorsko-restauratorski radovi, radovi na tekućem održavanju objekata, radovi koji će obezbijediti održivu upotrebu objekata, te radovi koji imaju za cilj prezentaciju nacionalnog spomenika, uređenje parcele i manji infrastrukturni radovi, uz odobrenje i uz stručno nadziranje organa uprave nadležnog za prostorno planiranje Brčko Distrikta;

-          Prilikom konzervatorsko-restauratorskih radova na objektima kompleksa (osim pomoćnih objekata koji se nalaze sjeveroistočno od župnog dvora) obavezno sačuvati ili vratiti njegov autentični izgled u pogledu obrade arhitektonskih detalja, boje zidova, uređenja parternih površina, tretmana otvora, tretmana fasada, konstrukcija i nagiba krova i vrste krovnog pokrivača. Koristiti originalne materijale, primjenjivati originalne metode obrade materijala i vezne elemente i njihovo ugrađivanje, u što je moguće većoj mjeri;

-          Nije dopušteno postavljanje privremenih ili stalnih struktura čija svrha nije isključivo zaštita i prezentacija nacionalnog spomenika.

Na susjednim parcelama označenim kao k.č. 1296/1, 1296/2, 1297/1, 1297/2, 1297/3, 1297/4, 1297/5, 1297/6, 1297/7, 1297/8, 1297/9 i 1297/10 nije dozvoljena izgradnja novih objekata koji bi dimenzijama, izgledom ili na neki drugi način mogli ugroziti spomeničke vrijednosti nacionalnog spomenika.

IV

Iznošenje pokretnog nasljeđa iz tačke I stav 2. ove odluke iz Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: pokretno nasljeđe) nije dozvoljeno.

Izuzetno od odredbe stava 1. ove tačke, dozvoljeno je privremeno iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije, ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini, odnosno ako se procijeni da se konzervacija u inostranstvu može izvršiti kvalitetnije, brže i  jeftinije.

Odobrenje  u smislu prethodnog stava daje Komisija, ukoliko nesumnjivo bude utvrđeno da to ni na koji način neće ugroziti nacionalni spomenik.

Komisija u svom rješenju o odobrenju privremenog iznošenja pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine utvrđuje sve uslove pod kojima se to iznošenje može izvesti, rok za vraćanje  u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduženja pojedinih organa i institucija na obezbjeđenju tih uslova i o tome obavještava Vladu Brčko Distrikta, nadležnu službu bezbjednosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.

V

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti u dijelu koji je u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

VI

Svako, a posebno nadležni organi Brčko Distrikta, suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VII

Ova odluka dostaviće se Vladi Brčko Distrikta, organu uprave nadležnom za prostorno uređenje Brčko Distrikta i nadležnoj službi zaštite nasljeđa, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II-VI ove odluke i nadležnom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VIII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

IX

Prema članu V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

X

Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija  je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo.

Broj: 07.1-2-40/09-45

8. jula 2009. godine

Sarajevo

Predsjedavajuća Komisije

Amra Hadžimuhamedović

O b r a z l o  ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu člana 2. stav 1. Zakona o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, ustanovljene u skladu sa Aneksom 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.

Komisija je, dana 24. januara 2008. godine, primila prijedlog/peticiju Matije Antića iz Brčkog, za proglašenje Katoličke crkve Presvijetlog Srca Isusova u Brčkom nacionalnim spomenikom BiH. U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

Izjava o značaju dobra

Graditeljska cjelina, tačnije crkva Presvijetlog Srca Isusova u Brčkom, predstavlja jedini objekat katoličke crkve na području grada Brčkog.

Izgradnja crkve koja joj je prethodila započeta je 1883, a dovršena 1885. godine. Međutim, u prvom svjetskom ratu crkva je tako teško stradala da je zamijenjena današnjom crkvom. Ona je sagrađena po projektu Karla Paržika, jednog od vodećih arhitekata istoricizma u arhitekturi Bosne i Hercegovine krajem 19. i početkom 20. vijeka. Istoricistički pristup prisutan je u raščlanjivanju fasada i oblikovanju otvora, a originalan otklon uočava se u oblikovanju nekih detalja. Ova građevina, malterisane fasade, najbogatija je po plastičnoj dekoraciji od svih Paržikovih objekata iz ovog perioda izgrađenih u Bosni  i Hercegovini.

II - PRETHODNI POSTUPAK

U toku vođenja postupka, izvršen je uvid u:

-          dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (prepis posjedovnog lista sa kopijom katastarskog plana),

-          sadašnje stanje i namjenu dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

-          istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u sklopu ove odluke.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Graditeljska cjelina sastoji se od: Crkve Presvijetlog Srca Isusova, župnog dvora i pomoćnog objekta sa crkvenim dvorištem. Graditeljska cjelina se nalazi u centralnom dijelu Brčkog, oivičena ulicama: Bosne srebrene, Ljudevita Gaja i Nadbiskupija J.J. Štrosmajera.

Zapadno od graditeljske cjeline nalazi se manji, uređen skver. U neposrednom okruženju graditeljske cjeline smješteni su trgovački sadržaji, stambene cijeline individualnog i kolektivnog stanovanja i administrativni komleks na području bivše gradske kasarne (sud, javni registar...).

Istorijski podaci

Grad Brčko se nalazi u sjeveroistočnom dijelu Bosne i Hercegovine. Smješten je na ušću rijeke Brke u rijeku Savu. Leži na 96 m nadmorske visine i predstavlja najveći grad ovog dijela države.

Brčko je u kontinuitetu nastanjeno od praistorije pa sve do današnjih dana. Kao dokaz ovoj tvrdnji idu u prilog pronađeni ostaci rimskih grobnica i predmeta od staklene paste na mjestu oko Atik džamije.

Kao toponim Brčko se po prvi put pominje po jednom izvoru 1548. godine(1), a po drugom 1620. godine, u jednom od opisa Bosanskog pašaluka(2). Razvoj Brčkog u periodu između 1620. i 1716. godine bio je intenzivan. Tada su sagrađene dvije javne banje, jedna kula, džamija i više stambenih objekata(3).(4)   

Današnja župa Brčko osnovana je 1861. kao mjesna kapelanija odvajanjem od župe Zovik, od kada se vode matične knjige. Prvobitni zaštitnik župe bio je Sv. Mihovil arhanđel, a danas je Presveto Srce Isusovo.(5)   

Godine 1883. se iz Zagreba doseljava porodica Ivana Lepušića koji je radio kao učitelj osnovne škole u Brčkom. On štampa nedjeljnik «BOSASNAC», prve hrvatske novine u BiH i prve novine u istoriji grada Brčkog.

U istom periodu počinje se razvijati katoličko naselje poznato kao «Katolička varoš». Ovaj dio grada se prostirao između glavnih gradskih saobraćajnica, bijeljanske i tuzlanske ceste. Prema zapadu varoš se prostirala do današnjeg centra grada, a na istoku do željezničke pruge.

Na prostoru Katoličke varoši izgrađeni su: stambeno naselje «EŠ», soliter «Bosna», kasarna bivše JNA, vojno stambeno naselje i dr. Objekti koji su starije dobi su: Katolička škola – kloster (današnja radio stanica), Katolička crkva i zgada HKPD «Napredak» (zgrada bivše JNA) te niz privatnih stambenih objekata. Najzaslužnije porodice za razvoj Katoličke varoši u Brčkom su: Cvijetići, Lepušići, Berks, Šandrk, Luiđi i dr.

Časne sestre milosrdnice u Brčkom su imale samostan, te višu i nižu osnovu školu od 1886. do 1945. godine. Takođe su u perioduu od 1939. do 1974. radile u mjesnoj bolnici. Osim njih, u župi Brčko su od 1958. da 1965. godine djelovale i časne sestre Družbe služavki Malog lsusa.(6)   

U periodu od 1906. do 1949. godine na području župe Brčko djelovala je podružnica Hrvatskog kulturnog društva «Napredak». Djelovanje Napretkove podružnice u Brčkom obnovljeno je 1991. godine, a od 1993. godine podružnica djeluje pod nazivom Ravne-Brčko. Između dva rata u župi Brčko su, osim Napretka, djelovala i društva Hrvatski katolički orao i orlice.(7)   

Izgradnja prve katoličke crkve u Brčkom započeta je 1883, a dovršena 1885. godine. Ova crkva je nazvana crkvom sv. Mihovila arhanđela. U prvom svjetskom ratu crkva je teško stradala, kao i župni dvor, a nova crkva je izgrađena 1933. godine po projektu Karla Paržika.(8)  

Župni ured iz Brčkog obratio se u martu 1926. godine ordinariju sa molbom da mu se pomogne oko pribavljanja projekta za crkvu. Bilo je nekoliko rešenja, a već u martu iste godine su dostavljene Paržikove idejne skice, a u junu je crkveni odbor usvojio predloženo rješenje. Paržik je bio uradio dvije projektne varijante za ovaj objekat, ali nacrti nisu sačuvani. Nakon početnih nesporazuma sa crkvenim odborom iz Brčkog, projekat je bio definitivno završen u januaru 1927. godine prema jednoj od pomenutih varijanti.(9) Na molbu crkvenog odbora Paržik je preuzeo i nadzor nad izgradnjom crkve.(10)  

Godine 1934. dograđena je i druga sakristija. Crkva je blagoslovljena 14. oktobra 1933. godine, kada i dobija naziv crkva Presvetog Srca Isusova. Crkva je izgrađena pored stare crkve sv. Mihovila.(11)  

Karlo Paržik je projektovao za katoličku crkvu u Bosni i Hercegovini u periodu od 1921-1937 godine.(12) Njegova djelatnost nije bila samo projektantska, već je obuhvatala i stručna mišljenja, revizije projekata drugih arhitekata i nadzor izgradnje, posebno za crkvu u Brčkom. Na taj način on je značajno uticao na opšti kvalitet izgradnje za Katoličku crkvu u BiH, pri čemu je uvijek imao podršku ordinarijata Vrhbosanske nadbiskupije koji je, kako to svjedoči niz dokumenata, njegov rad cijenio i preporučivao.

Projektujući crkvene građevine Paržik riješava tlocrtne dispozicije u okvirima osnovnog istoricističkog koncepta kao jednobrodne ili trobrodne građevine. Svetilište je pravougaono ili kvadratično, osim upisanog polukruga brčanske crkve i izbočenog polukruga svetilišta crkve sv. Josipa u Sarajevu i crkve u Ostrošcu. Položaj, broj i oblikovanje tornjeva bili su raznoliki. Rješenja su bila takva da je toranj mogao biti sam postavljen bočno ili centralno u odnosu na portal i u paru istih ili različitih dimenzija. U cjelini zapaža se težnja da svaki projekat bude drugačiji, a taj cilj ostvaren je variranjem istoricističke dispozicije i kompozicije.

U okviru ovakvog, globalno naznačeog, projektantskog pristupa Paržik je dolazio do različitih rezultata. Na crkvi u Brčkom dosljedno je realizovana varijanta u kojoj su na prednjoj fasadi očigledni uticaji «hensenovske»(13) kompozicije, a ostali volumeni (bočni brodovi, apsida i sakristije) riješeni su na novi način. Istoricistički pristup prisutan je u raščlanjivanju fasada i oblikovanju otvora, a originalano odstupanje uočava se u oblikovanju nekih detalja.

Ova građevina, malterisane fasade, najbogatija je po plastičnoj dekoraciji od svih Paržikovih objekata iz ovog perioda.(14)   

Tokom rata 1992 - 1995 Crkva Presvetog Srca Isusova, zajedno sa župnim dvorom, bila je granatirana, nakon čega je opljačkana i oštećena, dok su katolici ove župe bili protjerani.

Trenutno, župom upravlja dijecezanski (biskupijski) sveštenik, a župi Presvetoga Srca Isusova u Brčkom danas pripadaju naselja: Brčko - grad, Čađavac, Dizdaruša, Grčica i Gredice.(15)   

2.Opis dobra

Graditeljska cjelina sastoji se od: Crkve Presvijetlog Srca Isusova, župnog dvora i pomoćnog objekta sa crkvenim dvorištem.

Crkva Presvetog Srca Isusova

Prostorno je koncipirana kao trobrodna (sa centralnim brodom višim u odnosu na bočne brodove) zasvođena bazilika sa polukružnom oltarskom apsidom. Crkva u dispozicionom smislu ima: glavni brod sa narteksom, krstionicu postavljenu lijevo od ulaza, dok se desno od ulaza nalazi stepenište za toranj i korsku galeriju iznad narteksa, naos, bočne brodove, prostor svetilišta – oltar, iznutra polukružne osnove, dok je sa vanjske strane pravougaonog oblika i dvije sakristije.

Crkva je orijentisana sjeverozapad-jugoistok po dužoj osi. Dimenzije građevine su 33,60 x 16,30 m, s tim da je frontalna fasada nesto šira zbog isturenog dijela tornja, dimenzije 17,20m.

Glavni ulaz u crkvu je sa sjeverozapada i pristupa mu se sa stepenišnog podesta. Pomoćni, bočni ulaz je smješten na jugozapadnoj fasadi objekta. Toranj zvonika je postavljen bočno (desno – jugozapadno) od glavnog ulaza i u osnovi je kvadratnog oblika.

Glavni brod crkve je odvojen od bočnih brodova kolonadom masivnih stubova (2x4 m) međusobno povezanih polukružnim lukovima.

Svetilište je uzdignuto za par stepenika u odnosu na pod naosa i iznutra je polukružno. Bočno od svetilišta nalaze se kvadratične sakristije. Kor nad ulazom oslanja se na dva središnja stupca povezana sa bočnim zidovima polukružnim lukovima sa bočnim zidovima. Puna ograda kora oivičena je u dnu i pri vrhu uskim profilisanim vijencem. Kor je osvijetljen perko rozeta i dva prozora iznad nje, a po dva prozora na svakom traveju bočnih brodova obezbjeđuju prirodnu rasvjetu naosa. Jedini otvor na zidovima svetilišta je visoko postavljeni okulus.

Na stranama prema brodovima stupci imaju lezene(16) koje se u srednjem brodu nastavljaju u polukružne svodove, a prema bočnim brodovima u lukove koji ograničavaju traveje. Uska profilacija u visini prozorske klupice produžava se duž svih zidova u unutrašnjosti, a pojavljuje se na istoj visini i na stubovima. Profilisani vijenac nalazi se i u osnovi bačvastog svoda glavnog broda i nastavlja se duž svih zidova.

Glavna fasada Crkve je raščlanjena po visini u tri nivoa – najviši je bočni toranj zvonika, slijedi glavni brod, a najniži su, nešto uvučeni, dijelovi kora. Raščlanjivanjem krovnih površina postignuta je dodatna dinamičnost prostorne kompozicije. Glavni brod pokriven je trovodnim krovom. Dvije središnje traveje pokrivene su jednovodnim krovom, a krajnji traveji dvovodnim krovom, te su njihovi zabati sa flankiranim uglovima plastično raščlanjeni. Sakristije su pokrivene dvovodnim krovom čiji prelomljeni profilisani vijenac ponavlja linije krovova ugaonih traveja.

Svi prostorni elementi (glavni brod, bočni brodovi, svetilište, sakristije, toranj) izvana su jasno raščlanjeni. Visine glavnog broda i svetilišta su iste, a kako svetilište izvana ima ravne zidove na stražnjoj strani crkve pojavljuje se visoki kubični volumen iznad nižih bočnih sakristija. Zidovi sakristija su malo uvučeni u odnosu na zid svetilišta.  

Toranj zvonika je kvadratne osnove i postavljen je bočno - jugozapadno od ulazne fasade, povezan sa crkvom nižim, uvučenim elementom. Vizuelno, toranj je po vertikali izdijeljen vijencima na pet polja.

Svi prozori su polukružno nadsvedeni, osim malog najnižeg otvora na tornju, okulusa u svetilištu i rozete nad portalom, a pojavljuju se kao jednostruki, dvostruki i trostruki otvori.

Pravougaoni ulaz dobio je portal sa polukružnim profilisanim nadvojem i dvovodnim vijencem iznad njega. Svi okviri otvora su profilisani, a nisu izostali ni manji dekorativni profilisani detalji, kao npr. "viseći" akcenti ispod vijenca ili u nišama. Bočni ulaz u crkvu je uvučen i nije naglašen dekorativno već je površina zida oko ulaza bojena sivim tonom, tonom sokla.

Pošto je vodio nadzor nad izgradnjom ovog objekta, Paržik je imao mogućnost da utiče na dosljednu izvedbu svih detalja, te su fasade plitko raščlanjene lezenama, uvlačenjem okvira oko prozora, uvlačenjem nekih parapeta, profilisanim vijencima u visini parapetskih klupica bočnih brodova i profilacijom u visini krovnog vijenca. Završne zone glavnog broda i tornja imaju dekorativno naglašene uglove koji su povezani arkadicama.

Objekat je većinom izgrađen od opeke, tako da je spoljašnjost omalterisana i obojena bijelom bojom, dok je sokl bojen u sivom tonu. Spoljašnje stepenište obloženo je mermerom, kao i pod u enterijeru crkve. Unutrašnji zidovi su malterisani i bojeni dok je dio zidne površine, u visini parapeta, obložen prelakiranim drvenim panelima. Stubovi su obloženi mermerom. Tavanica je djelimično oslikana scenama iz Biblije.

Paržik je na ovom objektu iskoristio priliku da do kraja izvede djelo čija je umjetnička ideja zasnovana na težnji ka daljem kreativnom razvoju istoricizma. Istoricistička dispozicija sadržaja poslužila je kao ishodište za novu kompoziciju volumena u kojoj se prepoznaju i Hansenovi uticaji na ulaznoj fasadi, ali se pojavljuje i novo raščlanjivanje brodova, svetilišta i sakristija.(17)   

Župni dvor

Smješten je u jugozapadnom dijelu crkvenog dvorišta i predstavlja jednostavnu jednospratnu građevinu pokrivenu četverovodnim krovom, sa crijepom kao pokrovom. Malterisane i sivo bojene fasade su rađene bez ukrasa. Jedinu dinamiku fasadnih ploha daju pravougani prozori, poredani u dva reda, i ugaona. Vertikalna raščlanjenost fasade je postignuta: krovnim vijencem, dva plitka kordon-vijenca, koji naglašavaju spratne visine između etaža (podrum, prizemlje i sprat), i kamenim soklom koji se proteže duž cijelog objekta.

Sjeveroistočno od župnog dvora nalaze se i pomoćni objekti (šupe i garaže) na koje se ne odnose mjere zaštite jer ne posjeduju istorijsku niti arhitektonsku vrijednost. Ovaj prizemni objekat je jednostavno arhitektonski izveden bez ikakvih ukrasa na fasadama i pokriven četverovodnim krovom sa crijepom kao pokrovom,

U dvorištu crkve se nalazi oltar prethodne crkve.

Opis zidnog slikarstva i skulptura

Zidno slikarstvo i dekoracija crkve Presvetog Srca Isusova pripada opusu Alberta Grubera(18), brodskog slikara, koji je na poziv biskupa Ivana Šarića došao u Brčko.

O slikarskoj djelatnosti Alberta Grubera(19) svjedoče dokumenti deponovani u različitim arhivima te sačuvana djela. Kroz dopisni kurs berlinske škole Mal und Zeichen Unterricht G. M. B. H., Gruber je stekao likovno obrazovanje, potvrđeno diplomom iz 1922. godine. Naredne godine (1923) zapošljava se kao moler u Fabrici vagona, gdje upoznaje Julija Hoffmann-a, osnivača i prvog kustosa brodskog Gradskog i arheološkog muzeja. Uz Hoffmana, Gruber će ostati vezan i privatno i profesionalno. Ozbiljni, autoritativni lik svog prijatelja, Gruber je pretopio u slikarskoj plohi(20), ali ga je iskoristio i za oslikavanje drugih likova.

Razmatrajući smjernice i puteve koji su uticali na slikarski izraz ovog umjetnika, svakako se treba osvrnuti na dolazak brojnih gimnazijskih profesora, likovnih pedagoga i umjetnika (ruskih emigranata Nikolaja Gorbačevskog i Aleksandra Zolotarjeva, Josipa Muravića, prvog školovanog brodskog slikara te Jerolima Mišea, profesora brodske Državne realne gimnazije), koji će ostaviti snažan trag u kulturnom životu Slavonskog Broda.

Za slikarstvo Alberta Grubera karakteristično je da ni po izboru tema, ni po slikarskom izrazu i rukopisu nije eksplicitan. Jednako suvereno vlada velikim i malim dimenzijama povjerenih mu kompozicija, uljima na platnu i zidnom slikarstvu kao što s jednakom uvjerljivošću oslikava svete i profane teme.

Gruberovo slikarstvo ponekad je stegnuto čvrstim linijama akademizma, kadkad oslobođeno u dosljednim notama ekspresionizma, rijetko u ishitrenim linijama sezanizma.

Osvrćući se na opus ovoga slikara, Danijela Ljubičić-Mitrović zaključuje: „Sačuvani radovi slikani su u tehnici ulja na platnu ili rjeđe na tvrdoj podlozi šperploče. Gruber vrlo rijetko radi akvarelom. Portreti zauzimaju najveći dio njegova opusa, najvjerovatnije zbog velikog broja narudžbi. Slikao je i pejzaže, iako rijetko kao dominantni motiv, uglavnom ukomponirane u žanr prizore – bilo da su to scene iz slavonskog seoskog života ili za to vrijeme popularni orijentalni motivi. Gruber poput svojih brodskih kolega, Rizaha Štetića i Petra Klarića, radi slikarske zapise iz Bosne, gdje dominira orijentalna arhitektura, te prikazi žena i muškaraca u narodnoj nošnji. Inspirisan je čestim boravcima u Bosni, gdje je angažovan na oslikavanju unutrašnjosti brojnih crkava.(21)  

Nakon izgradnje župne crkve u Brčkom, Albert Gruber bio je angažovan za izradu fresaka i zidne dekoracije. Umjetnik je zidne površine odvojio tako što je na stropu oslikao svetitelje unutar samostalnih polja nalik medaljonima, dvije epizode iz Hristova života (Vaskrsnuće i Molitva u Getsmanskom vrtu), te dvije epizode u genre maniri (Sv. Vinko Paulski i sv. Ignacije Lojolski).

Centralna epizoda Presvetog srca Isusova, koja ujedno definiše crkveni prostor, smještena je u oltarnu konhu. Takođe, želeći naglasiti pojedine arhitektonske elemente, umjetnik ih oslikava jasnim geometrijskim motivima (na primjer, unutrašnjost lukova). Naknadnim intervencijama unutrašnjost crkve je izmijenjena (prefarbana je zidna dekoracija), ali je prvobitni izgled sačuvan na jednoj staroj fotografiji. Sa druge strane, fresko slikarstvo je dobro očuvano zahvaljujući restauratorskim radovima Auguste Gerden tokom 2004. godine.

Analizirajući slikarstvo crkve u Brčkom, Danijela Ljubičić-Mitrović ističe: „Na svodu broda nalaze se medaljoni s likovima svetaca rađeni po predlošcima, dok je iznad oltara realizovana originalna Gruberova zamisao [...]. Crkvu je dao izgraditi biskup Ivan Šarić, koji je dominantni lik, pored centralno smještenog Isusa Hrista. Gruber biskupa prikazuje s modelom crkve u podignutim rukama prema Hristu. Oslikavanju ove kompozicije u Brčkom prethodilo je portretiranje Šarića te slikanje predložaka za medaljone. Zanimljivo je da je Gruber koristio vlastiti lik za prikaz Hrista, dok u licima svetaca prepoznajemo brodske muzealce Julija Hoffmana i Vasilja Antipova. (22)  

Na svodu iznad središnjeg broda sačuvane su freske s prikazom svetitelja i njihovih svetiteljskih atributa:

-          Albert Gruber, Sv. Ilija, 1930-1933, fresco, Brčko, Župna crkva Presvetog srca Isusova;

-          Albert Gruber, Sv. Josip s djetetom Isusom, 1930-1933, fresco, Brčko, Župna crkva Presvetog srca Isusova;

-          Albert Gruber, Neidentifikovani svetitelj koji kleči pred Bogorodicom Immaculatom (Bezgrešnom), 1930-1933, fresco, Brčko, Župna crkva Presvetog srca Isusova;

-          Albert Gruber, Sv. Juraj, 1930-1933, fresco, Brčko, Župna crkva Presvetog srca Isusova;

-          Albert Gruber, Sv. Elizabeta Ugarska (Thürinška), 1930-1933, fresco, Brčko, Župna crkva Presvetog srca Isusova;

-          Albert Gruber, Sv. Katarina Aleksandrijska, 1930-1933, fresco, Brčko, Župna crkva Presvetog srca Isusova;

-          Albert Gruber, Sv. Stjepan Prvomučenik, 1930-1933, fresco, Brčko, Župna crkva Presvetog srca Isusova;

-          Albert Gruber, Sv. Rok, 1930-1933, fresco, Brčko, Župna crkva Presvetog srca Isusova;

-          Albert Gruber, Sv. Nikola Tavelić, 1930-1933, fresco, Brčko, Župna crkva Presvetog srca Isusova;

-          Albert Gruber, Neidentifikovani svetitelj koji kleči pred razapetim Hristom, 1930-1933, fresco, Brčko, Župna crkva Presvetog srca Isusova.

U bočnim brodovima oslikane su dvije epizode iz Hristova života i stradanja, smještene na zidovima koji odvajaju oltarski prostor i naos. Na obje kompozicije u donjem desnom uglu sačuvan je potpis slikara: GRUBER ML.

-          Albert Gruber, Molitva u Getsemanskom vrtu, 1931-1933, tempera, Brčko, Župna crkva Presvetog srca Isusova;

-          Albert Gruber, Svete žene na praznom Hristovu grobu (Visitatio sepulchri), 1931-1933, tempera, Brčko, Župna crkva Presvetog srca Isusova.

Podaci o kiparskim radovima u crkvi veoma su oskudni. Na kipu sv. Antuna Padovanskog zabilježen je potpis autora, što je pomoglo da se sačuvani kipovi atribuišu Josipu Kaplanu, jednom od kipara firme Kaplan koja je djelovala početkom XX vijeka. Josip Kaplan, koji se sporadično pojavljuje u stručnoj literaturi, sporan je s obzirom na ulogu u istoriji umjetnosti. Naime, ponegdje se Kaplan navodi kao kipar i slikar, a ponegdje u manje pretencioznoj ulozi dobavljača slika Puta krsta i raznih pobožnih predmeta.(23)  

U crkvi Presvetog srca Isuovog u Brčkom sačuvano je osam kipova:

-          Josip Kaplan, Sv. Mihovil, tridesete godine XX vijeka, polihromirano drvo, rezbareno, 176 x 78 x 79 cm, Brčko, župna crkva Presvetog srca Isusova;

-          Josip Kaplan, Sv. Tereza, tridesete godine XX vijeka, polihromirano drvo, rezbareno, 110 x 43 x 31 cm, Brčko, župna crkva Presvetog srca Isusova;

-          Josip Kaplan, Presveto srce Marijino, tridesete godine XX vijeka, polihromirano drvo, rezbareno, 110 x 43 x 31 cm, Brčko, župna crkva Presvetog srca Isusova;

-          Josip Kaplan, Sv. Josip s djetetom Isusom, tridesete godine XX vijeka, polihromirano drvo, rezbareno, 110 x 43 x 31 cm, Brčko, župna crkva Presvetog srca Isusova;

-          Josip Kaplan, Presveto srce Isusovo, tridesete godine XX vijeka, polihromirano drvo, rezbareno, 110 x 43 x 31 cm, Brčko, župna crkva Presvetog srca Isusova;

-          Josip Kaplan, Sv. Antun Padovanski s djetetom Isusom, tridesete godine XX vijeka, polihromirano drvo, rezbareno,  118 x 45 x 40 cm, Brčko, župna crkva Presvetog srca Isusova;

-          Josip Kaplan, Bogorodica Immaculata, tridesete godine XX vijeka, polihromirano drvo, rezbareno, 105 x 31 x 22 cm, Brčko, župna crkva Presvetog srca Isusova;

-          Josip Kaplan, Mrtvi Hrist, tridesete godine XX vijeka, polihromirano drvo, rezbareno, 93 x 33 x 30 cm, Brčko, župna crkva Presvetog srca Isusova.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Nema podataka o dosadašnjoj zakonskoj zaštiti dobra, izuzev da je krajem sedamdesetih godina prošlog vijeka bilo planirano stavljanje objekta pod zaštitu opštine.(24)

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Na objektu nisu rađeni konzervatorsko-restauratorski radovi, izuzev radova tehničkog održavanja. U toku ratnih dešavanja devedesetih godina crkva je oštećena granatiranjem u pojedinim dijelovima fasade. Nakon rata oštećenja su sanirana i fasada obnovljena. Prozorski otvori su takođe obnovljeni - zamijenjeni su dijelovi oštećenih staklenih površina i metalni okviri. Prvobitan krovni pokrivač, crijep, zamijenjen je rebrastim limenim pokrivačem 2003. godine.  

5. Sadašnje stanje dobra

Na licu mjesta ustanovljeno je sljedeće:

-          Vanjska fasadna platna su oštećena usljed nepovoljnih atmosferskih uticaja i neodržavanja objekta;

-          Krovna građa je u dobrom stanju. Krovni pokrivač je lim, autentični pokrivač je bio crijep; 

-          Zidovi su sa enterijerske strane, od poda do prozorskih otvora, obloženi drvenim panelima, što ne predstavlja autentično stanje. Na zidnim plohama u enterijeru su jako vidljiva oštećenja od vlage;

-          Pod je popločan kamenom na kome su, uz zidove, vidljivi tragovi oštećenja od vlage - kamen je oksidirao;

-          Kordon vijenac, smješten ispod prozorskih otvora, je na pojedinim mjestima jako oštećen od vlage tako da je na pojedinim dijelovima otpao malter u potpunosti;

-          Određen broj prozorskih okvira i stakala su promijenjeni zadnjom intervencijom i u dobrom su stanju;

-          Betonsko stepenište vodi na galeriju. Primjetna su velika oštećenja od vlage u stepenišnom prostoru;

-          U cijeloj crkvi po zidovima i na plafonu su vidljiva oštećenja od vlage, naročito u desnom brodu i galeriji. U crkvi je instalisan PROSystem aparat za isušivanje vlage.

-          Bifora tornja na zapadnoj strani je oštećena - nedostaju dva manja dijela.

6. Specifični rizici

-          oborinska voda,

-          kapilarna vlaga.

III – ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom («Službeni glasnik BiH», br. 32/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A.         Vremensko određenje

B.         Istorijska vrijednost

C.         Umjetnička i estetska vrijednost

iii.         Proporcija,

iv.         Kompozicija,

v.          Vrijednost detalja.

D.         Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

iii.         Djelo značajnog umjetnika ili graditelja,

iv.         Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru.

E.         Simbolička vrijednost

ii.          Sakralna vrijednost,

v.          Značaj za identitet grupe ljudi.

F.         Ambijentalna vrijednost

ii.          Značenje u strukturi i slici grada.

G.         Izvornost

i.          Oblik i dizajn,

iii.         Namjena i upotreba.

Sastavni dio ove odluke su:

-          Imovinsko-vlasnička dokumentacija: kopija katastarskog plana, k.č. broj: 1298, 1299, 1300, 1301 (novi premjer), k.o. Brčko 1, plan broj: 16, razmjera 1:500 (stari premjer k.č. broj: 15/284, dio 15/211, dio 15/79, 15/207, 15/208), posjedovni list broj: 1447, izdata 17.12.2007.godine od strane Odjeljenja-odjela za javni registar Vlade brčko Distrikta, brčko Distrikt, Bosna i Hercegovina; zemljišnoknjižni izvadak za zemljišne parcele broj: 15/79, 15/207, 15/208, 15/284, 15/211, k.o. Brčko, broj z.k. uloška: 520, Nar. broj: 096-0-Nar-08-0164-5, izdao 21.01.2008. godine Zemljišnoknjižni ured Osnovnog suda u Brčkom, Brčko Distrikt, Bosna i Hercegovina;

-          fotodokumentacija: fotografije postojećeg stanja snimljene su 18.12.2007. godine – fotografisao arh. Bojan Jakšić (fotografisano digitalnim fotoaparatom OLYMPUS CAMEDIA C-730ultrazoom) i 22.05.2009. godine; fotografisali: arh. Orjana Lenasi (fotografisano digitalnim fotoaparatom OLYMPUS CAMEDIA C-4040ZOOM); ist. umj. Aleksandra Bunčić (fotografisano digitalnim fotoaparatom CANON PowerShot SX10 IS);grafički prilozi: GRAFIČKI IZVOD IZ IZMJENA I DOPUNA URBANISTIČKOG PLANA BRČKO II-plan organizacije, uređenja i korišćenja urbanog prostora, print skeniranog crteža prijedloga projekta za Rimokatoličku crkvu u Brčkom – tlocrt, iz marta 1926. godine.

Korišćena literatura

1971.    Dr Marković, Jovan, „Brčko – najveći grad Bosanske Posavine“, Gradovi Jugoslavije, Zavod za izdavanje udžbenika SR Srbije, Beograd, 1971, 175 – 178.

1983.    „Blago na putevima Jugoslavije“, Enciklopedijsko-turistički vodič, Jugoslavija publish, Beograd, 1983.

1983.    Odluka o provođenju urbanističkog plana Opštine Brčko, “Službene novine Opštine Brčko“, Brčko, 1983.

1985.Prostorni plan Opštine Brčko, Stanje prostornog uređenja, kulturno-istorijsko i prirodno nasljeđe, Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu, Sarajevo, 1985.

1987.    Odluka o provođenju prostornog plana Opštine Brčko, “Službene novine Opštine Brčko “, Brčko, 1987.

1987.    Krzović, Ibrahim, Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918., Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1987.

1989.    Dimitrijević, Branka, „Arhiteka Karlo Paržik”, doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, odbrana disertacije 1991. (pripremni rad doktorske disertacije korišćen za podatke, Sarajevo, juli 1989).

1989.    Hadžimuhamedović, Amra, „Struktura istorijskog gradskog jezgra Brčkog”, seminarski rad na postdiplomskom studiju Razvoj arhitekture i naselja na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, 1989.

1996.    Jakobović, Zlatko, Kroz brčansku Posavinu, izdanje 1996.

1999.    Elaborat Republičkog zavoda za zaštitu spomenika RS za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima Bosne i Hercegovine, „Ambijentalna cjelina Srpska Varoš”,  Brčko.

1999.    Spasojević, Borislav, Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu, RABIC, Sarajevo, 1999.

2003.    Ristić, Dušan, Brčko – Stari srpski trgovci u Brčkom, Brčko, 2003.

2004.    Marić, Franjo, Vrhbosanska nadbiskupija početkom trećeg tisućljeća, Nadbiskupski ordinarijat vrhbosanski, 2004.  

2004.    Krzović, Ibrahim, Arhitektura secesije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 2004.

2006.    „Rekonstrukcija, restauracija i adaptacija zgrade «Dvorana» Krsamnović u Brčkom”, Brčko, 2006.

2007.    Kudela, Jirži; Dimitrijević, Branka; Vacik, Ivo, Arhitekta - Karlo Paržik 1857-1942, Čeh koji je gradio evropsko Sarajevo, Ambasada Češke Republike u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 2007.

Kurto, Nedžad, Graditelji Sarajeva, arhitekta Karlo Paržik (1857-1942), Kulturna baština, Sarajevo

Dokumentacija Arhiva Bosne i Hercegovine

(1) “Blago na putevima Jugoslavije”, Enciklopedijsko-turistički vodič, 1983, 274.

(2) Opis naselja je vezan za skelu preko rijeke Save i za stanovnike naselja koji su uglavnom bili skelari.

(3) Hadžimuhamedović, Amra, “Struktura istorijskog gradskog jezgra Brčkog”, seminarski rad na postdiplomskom studiju Razvoj arhitekture i naselja na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, 1989.

(4) Više podataka o Brčkom pogledati u “Odluci o proglašenju istorijske građevine Vijećnica u Brčkom, nacionalnim spomenikom BiH”.

(5) Marić, Franjo, Vrhbosanska nadbiskupija početkom trećeg tisućljeća, 2004.

(6) Ibid.

(7) Ibid.

(8) Karlo Paržik, arhitekta (Veliš, Češka, 4. juli 1857. - Sarajevo, 16. juni 1942); Završio Arhitektonski odsjek Umjetničke škole u Beču, a zatim i Akademiju likovnih umjetnosti, Arhitektonski odsjek u Beču 1882. godine kod profesora Teofila Fraihera von Hansena. U državnoj slubi proveo od 1886. godine do penzionisanja 1916. godine u Građevinskom odjeljenju Zemaljske vlade, Odsjek za visoku gradnju. Predavao na Državnoj srednjoj tehničkoj školi u Sarajevu građevinsko crtanje, osnivanje i nauku o arhitektonskim oblicima školske 1890/91. i 1919/20. godine. (Spasojević, 1999, 202)

Karlo Paržik je posebno zapažen po dosljednosti gradnje u istorijskim stilovima neorenesanse, neogotike i sl. iako neke objekte projektuje i u drugim stilovima (pseudomaurski i dr.). Njegovi značajniji objekti su: zgrada Penzionog fonda, zgrada Skupštine grada, zgrada Velike gimnazije, pravoslavna Bogoslovija (sadašnja zgrada Ekonomskog fakulteta), Evangelistička crkva (sadašnja Akademija likovnih umjetnosti), Beledija. Kao najuspješnije ostvarenje ovog arhitekte izdvaja se kompleks zgrada Zemaljskog muzeja iz 1913. godine. (Spasojević, 1999, 20) Prethodno nabrojani objekti nalaze se u Sarajevu.

Kurto, Nedžad, Graditelji Sarajeva, arhitekta Karlo Paržik (1857-1942), 395, Kulturna baština, Sarajevo.

(9) Dimitrijević, Branka, “Arhitekta Karlo Paržik” – Disertacija, odbrana disertacije u Zagrebu 1991. (pripremni rad doktorske disertacije korišćen za podatke, Sarajevo, juli 1989). – U maju iste godine rješavani su administrativni poslovi oko pribavljanja građevinske dozvole, a u junu je postavljen kamen temeljac...

(10) Dimitrijević, Branka, “Arhitekta Karlo Paržik” – Disertacija – U pismu od 7. V. 1928. godine sinu Karlu, koji je tada živio u Beogradu, arhitekt Karlo Paržik je napisao u post skriptumu: “Sutra putujem u Brčko radi izgradnje crkve koja je, uzgred rečeno, jedini crkveni rad koji mi je nešto donio”. Jedan od izvođača radova  za glavni svod crkve i svu unutrašnjost, osim poda, bio je Luigi Candotti iz Tuzle.

(11) Jakobović, Zlatko, Kroz brčansku Posavinu, izdanje 1996. godine - Nova crkva ima samo jedan zvonik, mada je prvobitno zamišljeno da se izgradi crkva sa dva zvonika. Postoje i arhitektonski planovi ove crkve sa dva zvonika. Međutim, zbog nedostataka sredstava izgrađena je već spomenuta crkva Srca Isusova sa samo jednim zvonikom. Nedaleko od crkve sv. Mihovila izgrađena je zgrada Katoličke osnovne škole. Ovu školu su osnovale sestre milosrdnice koje su u Brčko došle iz Zagreba. Rimokatolička osnovna škola je radila od 1886. do 1946. godine. Treći reprezentativni objekat u Katoličkoj varoši je zgrada HKPD «Napredak». Pored HKPD «Napredak» u ovoj zgradi su bile smještene i Ugarska i Češka čitaonica. U sastavu HKPD «Napredak» djelovao je i Hrvatsko pjevačko i tamburaško društvo «HRVAT».

(12) Dimitrijević, Branka, “Arhitekta Karlo Paržik” - Disertacija - za fus notu... projektovao je 20 crkvi, 3 kapele, 2 samostana, 9 župnih stanova i 9 dogradnji ili obnova crkvi.

(13) Teofilu Fraiheru von Hansen - Danac porijeklom, izgradio je neke od najpoznatijih građevina u Beču i Brnu polovinom XIX vijeka. Bio je i jedan od prvih arhitekata u svijetu koji je uveo vizantijske elemente u modernu arhitekturu. Ove uticaje prihvata njegov učenik Čeh Karlo Paržik.

(14) Dimitrijević, Branka, “Arhitekta Karlo Paržik ”– Disertacija, 1989.

(15) Marić, Franjo, Vrhbosanska nadbiskupija početkom trećeg tisućljeća, 2004.

(16) Lezena – (franc.) neznatno pojačanje zida, slično pilastru, ali bez baze i kapitela.

(17) Dimitrijević, Branka, “Arhitekta Karlo Paržik” – Disertacija, 1989, 315.

(18) Albert Gruber (Baja u Bačkoj, 18. 08. 1907 – 1945).

(19) U povodu obilježavanja stote godišnjice rođenja Alberta Grubera, Muzej Brodskog Posavlja pripremio je izložbu i katalog s prikupljenim informacijama i reprodukcijama djela ovoga umjetnika.

(20) Albert Gruber, Portret Julija Hoffmana, 1940, ulje na platnu, 52 x 72 cm, Slavonski Brod, Muzej Brodskog Posavlja, GU 76.

(21) Danijela Ljubičić-Mitrović, Albert Gruber. Život s kistom, Slavonski brod, Muzej Brodskog Posavlja, 2007, 7-8.

(22) Danijela Ljubičić-Mitrović, nav. dj., 2007, 15.

(23) Jasmina Jergovski, “Sakralna baština župe sv. Ivana Krstitelja u Novom Čiču” u Croatica Christiana Periodica, Vol. 59., No. svibanj 2007. Rad je objavljen na oficijelnom portalu naučnih časopisa u Republici Hrvatskoj www.hrcak.srce.hr/file/34451 (11. 11. 2009.)

(24) 1977. godine, str. 32  - SAMOUPRAVNA INTERESNA ZAJEDNICA KULTURE, BRČKO