Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 20. do 26. januara 2009. godine donijela je
O D L U K U
I
Građevinska cjelina – Crkva brvnara posvećena Vaznesenju Hristovom u Kolima, Grad Banja Luka, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik sastoji se od objekta crkve brvnare i starog groblja sa jednom krstačom.
Nacionalni spomenik nalazi se na prostoru koji obuhvata dio k.č. 899/1 i dio k.č. 900/1 (novi premjer), posjedovni list broj 248, što odgovara dijelu k.č. 3423 i dijelu k.č. 3363/9 (stari premjer), z.k. uložak broj 533, k.o. Kola, Grad Banja Luka, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.
Drveni zvonik sagrađen nakon 2000. godine jugozapadno od crkve brvnare ne uživa režim zaštite kao nacionalni spomenik.
Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene Zakonom o provođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene u skladu sa Aneksom 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske”, br. 9/02,70/06 i 64/08).
II
Vlada Republike Srpske dužna je da osigura pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i osigurati sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuju se sljedeće mjere zaštite, koje se odnose na prostor definisan u tački I stav 3 ove odluke:
- zabrana izvođenja bilo kakvih radova na objektima koji čine građevinsku cjelinu, osim konzervatorsko-restauratorskih radova i radova na tehničkom održavanju objekta, uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje Republike Srpske (u daljem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručni nadzor nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Republike Srpske.
Utvrđuje se zaštitni pojas širine 10 m od granica zaštićenog prostora definisanog u tački I stav 3 ove odluke. U tom zaštitnom pojasu utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:
- nije dozvoljeno rušenje postojećeg, ni izgradnja novog zvonika;
- nije dozvoljena izgradnja novih objekata;
- intervencije na infrastrukturi dozvoljene su samo uz odobrenje nadležnog ministarstva;
- nije dozvoljeno formiranje novih grobnica.
IV
Stavljaju se van snage svi provedbeni i razvojni prostorno-planski akti u dijelu u kojem su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.
V
Svako, a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe, suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu oštetiti nacionalni spomenik ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu.
VI
Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite naslijeđa na nivou Republike Srpske i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi provedbe mjera utvrđenih u tačkama II – V ove odluke, te nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.kons.gov.ba).
VIII
Prema članu V, stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
IX
Danom donošenja ove odluke, sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske», broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH», broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH», broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 29.
X
Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo.
Broj: 06.1-02-40/09-7
21. januara 2009. godine
Sarajevo
Predsjedavajući Komisije
Dubravko Lovrenović
O b r a z l o ž e n j e
I – UVOD
Na osnovu člana II stav 1 Zakona o provedbi odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Crkve brvnare u Han Kolima na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 29.
U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovi člana V, Aneksa 8 i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila provedbi postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.
Izjava o značaju dobra
Drvena crkva u Kolima potiče sa kraja XVIII vijeka od posebnog je istorijskog i umjetničkog značaja. Do 1911. godine u pograničnom području Bosne i Hercegovine postojale su 83 drvene vjerske građevine, od kojih je sedam potjecalo iz XVIII vijeka. Mnoge su uništene za vrijeme Drugog svjetskog rata, a druge su iščezle kasnije zbog neodržavanja. Do 1952. godine bilo ih je tridesetak, a vjeruje se da ih je do danas opstalo samo deset. Crkva u Kolima jedna je od rijetkih i dragocjenih koje su se održale. Osnova i konstrukcija crkve su najjednostavnijeg tipa, s drvenim okvirom koji je popunjen daskama na pero i utor, vidljivim rogovima u enterijeru i krovom koji je pokriven šindrom. Iako je s godinama pretrpjela znatne popravke uz izmjenu dijelova, prilikom čega je izgubila neka svoja obilježja, ona je i dalje netaknuti primjer tradicionalnog zanatstva tog vremena.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju, izvršen je uvid u:
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.
- istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korištene dokumentacije u sklopu ove odluke.
Na osnovi uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Selo Kola smješteno je u banjalučkim Vrhovinama, na nadmorskoj visini od cca 420 m.n.v., desetak kilometara jugozapadno od Banje Luke, a u neposrednoj blizini puta Banja Luka - Ključ. Uži lokalitet na kojem se nalazi drvena crkva se naziva Branilovice.
Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru koji obuhvata dio k.č. 899/1 i dio k.č. 900/1 (novi premjer), posjedovni list broj 248, što odgovara dijelu k.č. 3423 i dijelu k.č. 3363/9 (stari premjer), z.k. uložak broj 533, k.o. Kola, Grad Banja Luka, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.
Istorijski podaci
Prema popisu, koji je za potrebe Banjalučke eparhije rađen 1911. godine, na prostoru Bosanske krajine su bila ukupno 83 sakralna objekta izrađena od drveta.(1) Po vremenu u kome su nastali ovi objekti, njih sedam, nastalo je u XVIII vijeku, šesnaest u XIX vijeku (do 1878. godine), a do 1911. godine ukupno šezdeset. Do 1952. godine ih je bilo približno trideset. Veliki broj drvenih crkava uništen je u toku Drugog svjetskog rata i u godinama poslije njegovog završetka veliki broj crkava brvnara je nestao, za što je jedan od razloga bilo njihovo neodržavanje.
Na prvom listu predgovora iz jednog Psaltira štampanog 1759. u Moskvi, koji se nalazi u manastiru Gomionica, 1780. godine spominje se pop Laza Popović u selu Kola, pa se pretpostavlja da je u tom periodu postojala i crkva.(2)
Crkva se po svom obliku i skromnim dimenzijama, kao i činjenici da nema oltarsku apsidu, može datovati u XVIII vijek.
Crkva pripada Banjalučkoj eparhiji, koja je osnovana 1900. godine kao mitropolija. Ova eparhija nalazi se u sjeverozapadnom dijelu Bosne i Hercegovine. Do tog vremena ovi prostori pripadali su Dabrobosanskoj mitropoliji. Prvi episkop ove eparhije bio je mitropolit Evgenije Letica (1901–1907. godine), a zatim slijede srpski arhijereji: Vasilije Popović (1908–1938), Platon Jovanović (1940–1941), dr. Vasilije Kostić (1947–1961), dr. Andrej Frusić (1961–1980) i sadašnji episkop Jefrem Milutinović.
U Šematizmu Eparhije banjalučke 1900 – 2000., navode se imena paroha u Kolima: Gerasim (Kočić), jeromonah (1891–1904); Kosta Novaković (1904–1905); Stanko Vranješević (1905–1908 i 1914–1922); Đorđo Vranješević (1908–1914); Jovan Marčetić (1923–1925 i 1927–1929); Dositej Obradović (1929–1932); Mirko Macura (1932–1938 i 1941–1946); Stevo Marjanac (1938–1941); Vojin Inđić (1946–1951); Vladimir Ivančević (1951–1959); Kajica Kostrašević (1959–1966); Nedeljko Alvir (1966–1982); Jadranko Đekić (1982.) i Zdravko Trifunović (od 1982).(3)
2. Opis dobra
Drveni objekti predstavljaju veliku grupu objekata građevinskog naslijeđa Bosne i Hercegovine.
Noseći u sebi daleke slavenske tragove, kao i srednjovjekovne i kasnije utjecaje iz vremena samostalnosti, crkve u Bosni su pune inventivnosti i prilagođene su prirodnim uslovima.(4)
Crkve brvnare je prema Petru Momiroviću(5) moguće podijeliti u četiri grupe i to(6):
1. jednostavne crkve pravougaonog oblika manjih dimenzija, većinom bez apside,
2. crkve pravougaonog oblika većih dimenzija i dekorativnijih krovova i sa poligonalnom apsidom,
3. prelazni oblik sa dodatom trostranom apsidom i novim konstruktivnim i dekorativnim elementima i
4. novi tip crkve brvnare sa razvijenijom osnovom i savršenijom obradom, strogih linija.(7)
Drvena crkva u Kolima je posvećena Vaznesenju Hristovom. Pripada prvoj grupi drvenih sakralnih objekata jednostavne osnove, skromnih dimenzija (dužina ne prelazi cca 9 m, a širina cca 4 m) i jednostavne gradnje.
Crkva je pravougaonog oblika cca 7,18 x 4,21 m (dužina x širina). Podužna osovina crkve je orijentisana u pravcu sjeverozapad-jugoistok. Unutrašnjost crkve je podijeljena na pripratu 1,42 x 4,06 m (dubina x širina) sa horom, naos 3,52 x 4,06 m i oltarski dio cca 1,75 x 4,06 m.
Oltar je odvojen visokom ikonostasnom drvenom pregradom sa pet drvenih stupova. Ivice stupova su zasječene, a geometrijske dekoracije na glavama stupova su jednostavne - urezane dijagonalne linije, ukovi greda od kovanih eksera krupnih okruglih glava. Pregrada je oslonjena na temeljaču, a završava arhitravnom gredom. U pregradi su dva otvora: 61/146 cm i 70/146 cm.
Drvena pregrada sa četiri drvena stupa dimenzija 12 x 15 cm, između kojih su užljebljene talpe debljine cca 4 cm, odvaja pripratu od naosa. Pregrada je oslonjena na temeljači dimenzija 14 x 22 cm, a završava arhitravnom gredom i ima centralni prolaz dimenzija 78 x 141 cm. Visina parapeta pregrade iznosi cca 107 cm.
Na crkvi postoji samo jedan ulazni otvor koji se nalazi na sjeverozapadnoj strani. Ulaz je pravougaonog oblika (svijetle dimenzije 69 x 126 cm), sa okvirom od drvenih greda. Zatvaraju ga masivna jednokrilna hrastova vrata debljine 5 cm. Prečke na poleđini vrata su zakovane za vrata sa prednje strane, sa dva reda dekorativnih kovanih eksera krupnih okruglih glava.
Način zaključavanja ulaznih crkvenih vrata je detaljno opisan u radu Petra Momirovića: „Neobična i veoma zanimljiva je ključaonica, mehanizam primitivne brave-mandala i još interesantniji ključ i način rukovanja. Ključaonica nije na vratima nego u brvnu blizu desnog dovratnika, jedna prstenasta rupa. S unutrašnje strane uglavljena je duža pokretna prevornica, na jednoj nepokretnoj gredici. Prevornica je sa nekoliko izbušenih plićih rupa. Dugi ključ na vrhu ima jedan dugačak šiljati labirintni dodatak od kovanog i uzvijenog gvožđa, u obliku tupog noža. Pri otvaranju, ključ se sa dodatkom uvuče kroz ključaonicu i onaj viseći nožasti deo pada u jednu od rupa prevornice, pa se obrtanjem ključa povuče mandal i na taj način otključava, odnosno zatvara crkva.“(8)
Horskoj galeriji se pristupa preko mobilnih drvenih ljestvi, kroz pravougaoni otvor dimenzija 79 x 82 cm u stropu galerije (nalazi se jugozapadno od ulaznih crkvenih vrata). Galerija je superponirana priprati, a nalazi se na visini od +1,88 m (mjereno od poda naosa crkve). Visina od poda galerije do sljemena iznosi cca 2,77 m. Galerija je ograđena drvenom ogradom visine cca 93 cm.
Visina zidova objekta, mjereno do drvene dvostruke vjenčanice, iznosi cca 1,58 m, dok ukupna visina crkve, mjerena izvana, od nivoa terena do sljemena, iznosi cca 5,00 m. Unutrašnja visina crkve, mjerena od poda do sljemena, iznosi cca 4,58 m. Crkva nema oltarsku apsidu.
Nosiva drvena konstrukcija je učepljena na drvenu gredu – temeljaču, postavljenu na kamene temelje, a visina temeljnog zida, mjerena na jugoistočnoj, oltarskoj strani, iznosi cca 45 cm. Upotrijebljen je drveni skeletni sistem nosivih drvenih stupova, u koje su užlijebljene horizontalne mosnice, debljine 7-8 cm, tvoreći perimetralne zidove crkve.
Nosivi stupovi su složenog presjeka (u osnovnom pravougaonom presjeku su izvedena užljebljenja za učepljavanje talpi vanjskih zidova crkve): dva stupa, presjeka cca 12 x 23 cm, postavljeni na uglovima ulazne fasade, a po dva stupa, presjeka cca 22 x 23 cm, postavljena su u svakom lateralnom zidu crkve. Na uglovima jugostočnog zida nisu postavljeni stupovi, a na tim uglovima talpe su prepuštene za cca 20 cm izvan ravni zidova, a spojevi su izvedeni tesarskom vezom „na preklop sa zasjekom“ (tzv. ćert, usjek, zglab, čiriš(9)).
Iznad stupova, na koti od cca + 1,58 m od poda naosa, postavljena je dvojna vjenčanica dimenzija 12x14 + 14x14 cm. U ulaznom i oltarskom perimetralnom zidu, sa unutrašnjih strana, u uglovima su postavljeni drveni kosnici radi dodatnog ojačanja konstrukcija i bočnih ukrućenja zidova.
Radi brže odvodnje oborinske vode, krov crkve je jako strm (nagib krova je cca 45-50 stepeni), sa širokom strehom od cca 75-80 cm, a na čeonim stranama plohe krova su zaobljene, a strehe jako izvučene, za cca 1,30 m na sjeverozapadu, odnosno cca 95 cm na jugoistoku.
Zaobljenja na uglovima izvedena su gusto postavljenim rogovima, oslonjenim na grede vjenčanice, koje, na užim stranama krovišta, u tlocrtu imaju polueliptičan oblik, a svojim položajem su isturene u odnosu na ravan zidova. Tjeme „polueliptične“ linije vjenčanice je istureno u odnosu na ravan zida za cca 40 cm. Vjenčanice su napravljene od nekoliko lučno ukrojenih komada greda, međusobno povezanih u remenatu – kompozitnu gredu polueliptičnog oblika. Polueliptične vjenčanice se, na ulaznoj fasadi (sjeverozapadnoj strani), oslanjaju na kraće horizontalne konzolne grede, a na jugoistočnoj strani na dva drvena konzolna nosača(10).
Na ovaj način je izbjegnut ugaoni prelom krova, koji je nepodesan za pokrivanje krova i u isto vrijeme dobila se polueliptična streha koja čeonim zidovima objekta pruža bolju zaštitu od atmosferskih utjecaja.
Rogovi su dimenzija 9/10 cm i postavljeni su na razmaku od 120-130 cm (na ravnom dijelu objekta imaju po četiri para rogova) i približno na svakih 50 cm (na uglovima objekta). Na približnoj sredini dužine roga postavljene su raspinjače dimenzija 8/4 cm. Drvena krovna konstrukcija je vidljiva iznutra.
Crkva je pokrivena drvenim hrastovim daskama postavljenim u 16 redova. Daske su postavljene višeslojno (u prvom redu od strehe npr. ima četiri sloja daske), slojevi su postavljeni sa međusobnim smaknućem, a daske su fiksirane kovanim ekserima krupnih okruglih glava. U prva dva reda svaka daska je fiksirana sa po dva kovana eksera, dok je u narednih sedam redova svaka daska fiksirana sa po jednim ekserom.
Krov crkve nema sljemenjače, umjesto koje je postavljeno tzv. „korito“(11) – greda većeg poprečnog presjeka, koja je sa svoje donje strane izdubljena i prekriva pokrivne daske krova (od hrastovog klisa), kao i spojeve parova rogova u tjemenu. Na taj način se postiže stabilnost „korita“, a njegovi uglasti oblici u suprotnosti su sa stepenastom površinom krova, što još više doprinosi dekorativnosti objekta.
Nema dostupnih podataka o vrstama radova iz 1983. godine(12), koji su izvedeni na crkvi. Ipak, može se uočiti da je izvršeno preziđivanje kamenih temelja crkve, kao i da je izvršena djelomična izmjena konstrukcije dvojne vjenčanice postavljene u nivou završetka zidova crkve. U potpunosti je izvršena zamjena daščane ispune drvene ograde na horskoj galeriji crkve. Izvršena je i zamjena nekoliko rogova krovne konstrukcije iznad apsidalnog dijela. Takođe, u većoj mjeri je promjenjen i daščani pokrov rogova krova. U crkvi su izvedene instalacije za električnu rasvjetu (električni kablovi su zaštićeni uvlačenjem kroz PVC - „bužir“ cijevi crvene boje i vidljive su u enterijeru crkve.
Govoreći o pokretnom naslijeđu u crkvi Vaznesenja Hristovog u Han Kolima, Petar Momirović 1956. godine pominje postojanje ikonostasne pregrade unutar crkve. Ikonostasna pregrada se sastojala iz pet drvenih stupaca ukrašenih na „folkloran način“ (Momirović, 1956, 160). Navodi da su ivice ikonostasa zasječene, da su motivi urezani na glavama stupaca jednostavnih dijagonalnih linija, dok su ukovi rađeni kovanim čavlima dekorativnih, krupnih, okruglih i krstastih glava. Četiri stupca su služila kao dovratnici carskim i sjevernim dverima. Ikonostas je bio postavljen na gredu temeljaču, a na njemu je postojala arhitravna greda. Mjesta za ikone su bila ispunjena daskama. Na poleđini ikonostasa stajao je natpis ispisan ciglastom bojom koji govori o prepokrivanju crkve u Kolima (Momirović, 1956, 160). Željezne šipke, držači zavjesa izrađene su od kovanog uvijenog željeza, veoma dekorativnog izgleda. Carske dveri su imale lučni završetak. Ugaona polja kolorisana su zlatno i u njih su postavlejne reljefno izvedene rozete. Nad njima su ikone svetog Petra i Pavla u dopojasnim figurama, živih boja. Apostol Petar je predstavljen u tamnocrvenoj donjoj haljini i cinober himationu, sa ključevima i svitkom, rotulusom u ruci. Uz njega je natpis: Petros apostolos. Apostol Pavle je prestavljen u crvenom hitonu i zelenom ogrtaču, sa smeđom kosom i bradom na licu. U rukama drži nekoliko svitaka. Oreoli oko glava oba svetitelja su zlatni. Momirović navodi da je scena Blagovijesti na carskim dverima rustični rad nastao u prvoj polovini XIX vijeka. U gornjem dijelu carskih dveri predstavljeni su car David i Solomon kao dopojasne figure sa rastvorenim svicima i tekstovima na grčkom jeziku. Ispod njih predstavljena je scena Blagovijesti sa zapisima priložnika. Momirović navodi da podno Presvete Bogorodice stoji natpis iz kojeg se čita: priloži Lazar, a ispod arhanđela Gavrila: priloži ... Vaso. Momirović pretpostavlja da je predstave svetitelja na carskim dverima i signaturu pored njih radio neki Grk, možda sveštenik ili monah (Momirović, 1956, 161). S druge strane Ljiljana Ševo 1996. godine ponavlja inventar crkve naveden kao kod Momirovića. Izjavljuje da se u crkvi čuvaju carske dveri sa ikonom svetog Petra i Pavla i scenom Blagovijesti sa grčkim natpisima iz prve polovine XIX vijeka, te da su natpisi uz predstavljene likove ispisani grčkim alfabetom i da govore o prisustvu nekog slikara koji je u ove krajeve došao s juga, vjerovatno Grka. Njegovo slikarstvo sa sivim bojama i rustičnim izrazom, pripadalo je širokom krugu kasnog ikonopisa XIX vijeka koji se sreće u mnogim seoskim crkvama tog vremena širom Balkana (Ševo, 1996, 114).
Oba autora govore o postojanju drvenih krstova, s tom razlikom da Momirović bilježi postojanje većeg broja drvenih krstova izrezanih i ažuriranih na horu i zidovima crkve, dok Ševo govori o postojanju dva takva krsta. Navodi da se oba nalaze na horu novije crkve sagrađene tridesetih godina prošlog vijeka u Han Kolima.
Takođe, oba autora govore o postojanju nekoliko ikona kod kojih su u izdubljena polja na daskama prilijepljene papirne gravire. Momirović donosi i dva prepisa natpisa na poleđinama ovih ikona.
Pored ovih predmeta Momirović navodi da je u služabniku(13) štampanom u Budimu 1825. godine stajao zapis Gerasima Kočića, oca Petra Kočića: „Sija knjiga službenik darova Gile Javorac u Donja Kola, za spomen živi i mrtvi. Živijem za zdravlje, mrtvijem za dušu, roditelja i sve familije. 2/1 1891 potpisa Gerasim Kočić, jero monah i darovo u crkva Kola, koja je u Kolima“ (Momirović, 1956, 161).
Ljiljana Ševo 1996. godine bilježi postojanje polijeleja. Navodi da je polijelej imao čipkasti ažurirani vijenac na donjoj strani. Bio je ukrašen geometrijskim šarama i obojen crvenom i plavom bojom (Ševo, 1996, 114; Ševo, 2002, 78).
Groblje
Neposredno uz crkvu sa jugoistočne strane vidljiv je jedan nadgrobnik u vidu kamene krstače visine 65 cm. Nema podatka ko je i kada sahranjen ispod njega.
Zvonik
Na udaljenosti od 7-8 m zapadno od crkve brvnare, podignut je, iza 2000. godine(14), poluotvoreni zvonik na stupovima: četiri masivna drvena stupa, čiji razmak se postepeno sužava prema vrhu, međusobno povezana mrežom horizontalnih greda i kosnika i strmim četverostrešnim krovom sa drvenom šindrom. Donja polovina zvonika opšivena je drvenom daskom postavljenom u četiri reda. Zvonik ima kvadratičnu gabaritnu osnovu cca 1,85 x 1,85m i visinu od cca 5,20m. Zvonik je završen četverostrešnim krovićem pokrivenim drvenom šindrom.
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Crkva brvnara u Han Kolima registrovana je kao kulturno dobro u evidenciji Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog naslijeđa Republike Srpske.
Dobro se pod rednim brojem 29. nalazi na Privremenoj listi nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
U svom radu(15), Petar Momirović navodi sljedeće: „Stanje građevine je umnogome popustilo. Osnovna su brvna natrula, krov je oštećen, klis je dotrajao i sa mnogo mjesta otpao. Potrebna je hitna intervencija.“
U Šematizmu Eparhije banjalučke 1900-2000, spominje se da je stara drvena crkva u Kolima je obnovljena 1983. godine(16). U Republičkom zavodu za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog naslijeđa Republike Srpske i Arhijerejskom namjesništvu Zmijanjskom Banjalučke Eparhije, nema dostupnih podataka o kakvim intervencijama je riječ.
5. Sadašnje stanje dobra
U građevinskom smislu crkva brvnara se nalazi u dobrom stanju. Prilikom obnove drvenih stijenki na južnoj stani crkve, loše su izvedeni građevinski spojevi: postoji razmak i do 2 cm širok između horizontalnih talpi.
U oktobru mjesecu 2008. godine, kada su saradnici Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika posjetili crkvu Vaznesenja Hristovog u Han Kolima, nisu zatekli pokretna dobra o kojima se govori u objavljenim radovima Petra Momirovića 1956. i Ljiljane Ševo 1996. odnosno 2002. godine.
III – ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterije za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima (Službeni glasnik BiH» broj 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:
A. Vremensko određenje
B. Istorijska vrijednost
C. Umjetnička i estetska vrijednost
C. I Kvalitet obrade
C. II Kvalitet materijala
C. III Proporcije
C. IV Kompozicija
C. V Vrijednost detalja
C. VI Vrijednost konstrukcije
D. Čitljivost
D. IV Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru
D. V Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom razdoblju
E. Simbolička vrijednost
E. I Ontološka vrijednost
E. II Sakralna vrijednost
E. III Tradicionalna vrijednost
E. IV Vezanost za rituale ili obrede
E. V Značaj za identitet skupine ljudi
F. Ambijentalna vrijednost
F. I Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline
Sastavni dio ove odluke su:
- kopija katastarskog plana,
- posjedovni list,
- fotodokumentacija,
- situacija.
Korišćena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja Građevinske cjeline – Crkve brvnare posvećene Vaznesenju Hristovom u Kolima nacionalnim spomenikom BiH, korišćena je sljedeća literatura:
1912. II šematizam Pravoslavne srpske mitropolije banjalučko–bihaćke za godinu 1911. Banja Luka: 1912.
1953. Momirović, Petar. Naše starine I. Sarajevo: 1953.
1956. Momirović, Petar. “Drvene crkve zapadne Bosne”, Naše starine III. Sarajevo: 1956, 149-173.
1962. Pavlović, St. Dobroslav. Crkve brvnare u Srbiji, doktorska disertacija odbranjena na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu. Beograd: 1962.
1996. Ševo, Ljiljana. Manastiri i crkve brvnare banjalučke eparhije. Banja Luka: 1996.
2000. Srpska pravoslavna Eparhija banjalučka 1900-2000, Šematizam. Banja Luka: 2000.
2002. Nenadović, Slobodan M. Ilustrovani rečnik izraza u narodnoj arhitekturi. Prosveta: 2002.
2002. Ševo, Ljiljana. “Crkva Vaznesenja Hristovog u Kolima”, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. Godine. Banja Luka: 2002.
(1) II šematizam Pravoslavne mitropolije banjalučko-bihačke za godinu 1911.
(2) Momirović, Petar, “Drvene crkve zapadne Bosne”, Naše starine III, 1956, 159.
(3) Srpska pravoslavna Eparhija banjalučka 1900-2000, Šematizam, Banja Luka, 2000, 230.
(4) Pavlović, St. Dobroslav, Crkve brvnare u Srbiji, doktorska disertacija odbranjena na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, Beograd, 1962, 91.
(5) Momirović, Petar, kustos i istraživač narodne arhitekture
(6) Petar Momirović, “Drvene crkve zapadne Bosne”, Naše starine III, 1956, 149-151.
(7) Prvu grupu sačinjavaju crkve sa vrlo jednostavnom osnovom i skromnih dimenzija. Uglavnom nemaju apsidu, izuzev crkve u Šljivnu kod koje nailazimo na trostranu apsidu koja je plod neke kasnije restauracije. Crkve iz ove skupine su jednostavne, skromnih dimenzija, gdje dužina ne prelazi 9 m i širina 4 m, tako da pokrivaju površinu od svega 30 m2. Ovdje je nosiva konstrukcija postavljena na golu zemlju bez ikakvih temelja i kamenih konstrukcija suhozida koje bi prenijele opterećenje na nosivo tlo. Većinom je upotrijebljen skeletni sistem sa zidovima od užlijebljenih dasaka. Pojedine crkve su urađene od pravih balvana četverougaonog presjeka. Brvna su na uglovima povezana na preklop. Gornja greda kod ovakve konstrukcije često preuzima ulogu vjenčanice, dok se na nekim objektima vjenčanica uduplava i javlja se tzv. dvojna vjenčanica. Između stupova udareni su kosnici. Na taj način je dodatno ojačana konstrukcija i stabilnost zida. Krovna konstrukcija sastoji se od više pari naspramno postavljenih rogova spojenih u tjemenima. Plitkim oblim usjekom rogovi se oslanjaju na ivicu vjenčanice, spuštajući se u polje oko obimnih zidova. Zidovi su niski i vrlo rijetko dostižu visinu čovjeka. Krovovi su vrlo strmi radi brže odvodnje oborinske vode. Na čeonim stranama krov je redovno zaobljen. Zaobljenja na uglovima izvedena su često dvostrukim rogovima, sa nekoliko naspramno postavljenih prirožaka. Na ovaj način je izbjegnut ugaoni prelom krova, koji je nepodesan za pokrivanje krova, i u isto vrijeme dobila se polueliptična streha koja čeonim zidovima objekta pruža bolju zaštitu od atmosferskih utjecaja. Na ovaj način pojačan je estetski dojam objekta. Pošto ovakvi objekti nemaju sljemenjače, nju uvijek zamjenjuje tzv. „korito“ - greda većeg poprečnog presjeka, koja je, sa svoje donje strane, izdubljena i prekriva pokrivne daske krova (od hrastovog klisa), kao i spojeve parova rogova u tjemenu. Na taj način se postiže stabilnost „korita“, a njegovi uglasti oblici u suprotnosti su sa stepenastom površinom krova, što još više doprinosi dekorativnosti objekta. Krovni pokrivač je od sitno cijepanog hrastovog klisa u dugim i uzanim jezicima, sa kanalićima pri krajevima. Ovakav pokrivač je naslagan u više redova i redovno je pričvršćen dugim ekserima od kovanog željeza, nepravilnog četverougaonog presjeka sa spljoštenom neravnom glavom. Ovi objekti nemaju tavanicu i krovna konstrukcija je u enterijeru u potpunosti vidljiva. Crkve iz ove grupe imaju vrlo malo otvora, jedino ulaz sa zapadne strane, najčešće sa masivnim završetkom u vidu luka i dovratnicima. Vrata su pravougaona, od hrastovine, sa horizontalnim prečkama na poleđini i željeznom bravom sa velikim ključem. Svjetlost je u unutrašnjost crkve, najčešće u prostor oko oltara, ulazila kroz kose uske horizontalne zakošene proreze među brvnima. U enterijeru je crkva skoro u potpunom u mraku.
Unutrašnjost crkve je podijeljena na oltarski dio, naos i pritvor, redovno sa horom. U oltaru je sv. prijesto, gotovo uvijek postavljen na jednom ukrašenom stupcu. Prijestone ploče su takođe vrlo jednostavne i urađene od drveta. Vrlo rijetke su kamene ploče. Oltarske pregrade su nastale nešto kasnije nego objekti i većina potječe iz XIX stoljeća. Nijedna originalna nije ostala sačuvana. Sačinjene su od tanjih stupova sa daskama, a često i sa šašavcima od mehkog drveta. Obično su bile sa dva, a rjeđe sa tri otvora – carskim i sporednim dverima. Carske dveri su nešto dekorativnije i živopisane. Na sporednim ulazima nema dveri. Naos je od pritvora takođe odvojen sličnom drvenom ogradom. U sredini naosa visi drveno Bogorodicino kolo – polijelej. Sva kola koja su se očuvala imaju isti oblik i slične su izrade i dekoracije, često sa podacima o podizanju i osvećenju hrama. Pod crkve je većinom zemljani. Starije crkve su bez zvonika i zvona. Postojalo je drveno ili metalno klepalo. Svi zvonici su podignuti poslije 1878. godine i nemaju stilskog jedinstva sa glavnim objektom. U ovu grupu spadaju crkve u: Malom Blaškom, u Šljivnu, Javorinama, Romanovcima i Kolima.
Drugu grupu predstavljaju crkve većih dimenzija izgrađene od masivnih brvana sa više dekorisanim krovovima i debljim slojevima klisa. Uglovni spojevi balvana su na dvostruki pravi preklop. Ako je crkva veća, pa nije postojala mogućnost da se pronađu dovoljno duga brvna, problem se rješavao na taj način da se na sredini obimnog zida postavljao jedan puni, posredni stupac u koji bi se brvna užljebljivala ‘na čep’, te se na taj način postizala željena dužina i ujednačenje građe i debljina zida. Na stranama na kojima su se nalazila vrata, ovu ulogu bi preuzimali dovratnici. Crkve ove grupe uvijek su imale poligonalne apside, gdje je vezivanje balvana na uglovima izvedeno na složen način dvostrukim kosim preklopom i kosim zarubljivanjem krajeva. Prozorski otvori su većih dimenzija, dok su lukovi, vrata i dovratnici ukrašeni. Nadstrešnica je izvijena i šira.
Enterijer crkve ima istu podjelu kao i crkve iz prve grupe, s tim da crkve iz ove grupe mogu biti i bez priprate. Ukoliko je crkva većih dimenzija, tavansku konstrukciju nose drveni stupci dotjeranih oblika i ornamentisanih gornjih dijelova. Tavanica je djelimično ravna, dijelom zasvedena poluobličastim svodom od šašavca. Hor, tačnije pseudohor je izdignut. Pod je patosan i crkva je u enterijeru dekorativnija. U ovu grupu spadaju crkva Jelićka, crkva u Palačkovcima i u selu Rakelići.
Treća grupa je prelazni oblik dvije prethodne grupe kome je od elemenata dodana trostrana apsida i još poneki detalj. Najpoznatija crkva iz ove grupe je drvena crkva u Krupi na Vrbasu.
Četvrtu grupu objekata sačinjavaju novije crkve sa razvijenijom osnovom, novim dijelovima i novim konstruktivnim rješenjima. Obrada materijala je savremenija i ima složeniji tehnički postupak. Zidovi su visoki, krovovi izdignuti i široki, a unutrašnjost prostrana. Kod pojedinih objekata ove grupe pojavljujuje se vanjski trijem. Konstrukciju crkve u enterijeru podupiru stupovi. Apside su petostrane i po dimenzijama su znatno veće od apsida iz druge grupe. Otvori su normalnih dimenzija, tavanice su zasvedene, a podovi drveni ili kameni. Bogatije su dekorisane od ostalih grupa objekata. Vanjske linije su stroge, a enterijer, za razliku od crkava ostalih grupa, hladan i strog. U ovu grupu spadaju crkve u Drugovićima, Busnovima i Marićkoj.
(8) Petar Momirović, “Drvene crkve zapadne Bosne”, Naše starine III, 1956, 160.
(9) Terminologija narodnog graditeljstva (Nenadović, M. , Slobodan, Ilustrovani rečnik izraza u narodnoj arhitekturi, Prosveta: 2002., 79, slike 683—690)
(10) Vertikalno postavljeni nosači (izrađeni od grede presjeka cca 8x20 cm i visine cca 66 cm), fiksirani su za jugoistočni zid crkve, a postavljeni su na udaljenosti od cca 135 cm od uglova objekta.
(11) Tzv. “korito” je zapravo greda presjeka cca 25x25 cm, u kojoj je izdubljeno korito, u formi „negativa“ završetka tjemena krova, pa je tako oblikovana greda nasađena i fiksirana na sljeme krova.
(12) U Šematizmu Eparhije banjalučke 1900-2000, spominje se da je stara drvena crkva u Kolima je obnovljena 1983. godine (Srpska pravoslavna Eparhija banjalučka 1900-2000, Šematizam, Banja Luka: 2000, 230)
(13) Knjiga
(14) Ne spominje se gradnja zvonika u Šematizmu Eparhije banjalučke 1900-2000, niti se zvonik spominje u Prijavnom listu za upis na listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine, niti se vidi na fotografiji sa Prijavnog lista (klasifikacioni broj prijavnog lista 38., 20. maj 2000. godine, Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog naslijeđa Republike Srpske, Banja Luka)
(15) Petar Momirović, “Drvene crkve zapadne Bosne”, Naše starine III, 1956, 161.
(16) Srpska pravoslavna Eparhija banjalučka 1900-2000, Šematizam, Banja Luka: 2000, 230.
|
