Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno u “Službenom glasniku BiH”, broj 97/09.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 4. do 10. novembra 2008. godine, donijela je
O D L U K U
I
Graditeljska cjelina - Crkva sv. Georgija u Sopotnici, opština Novo Goražde, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru označenom kao k.č. 5283, posjedovni list broj 563/1, svojina Srpske pravoslavne crkve – Dabro-bosanska mitropolija, k.o. Kopači, opština Novo Goražde, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.
Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske”, br. 9/02 i 70/06).
II
Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, restauraciju, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite, koje se odnose na prostor definisan u tački I stav 2. ove odluke:
- dozvoljeno je izvođenje samo konzervatorsko-restauratorskih radova i radova tekućeg održavanja, uključujući i radove koji imaju za cilj prezentaciju nacionalnog spomenika, uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje u Republici Srpskoj i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske;
- na svim susjednim parcelama koje graniče sa zaštićenim prostorom nije dozvoljena izgradnja novih objekata koji bi dimenzijama, izgledom ili na neki drugi način mogli da ugroze nacionalni spomenik.
IV
Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su suprotni odredbama ove odluke.
V
Svako a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu i restauraciju.
VI
Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje u Republici Srpskoj i nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske, opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).
VIII
Shodno članu V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
IX
Danom donošenja ove odluke, sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske», broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH», broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH», broj 4/03), briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 255.
X
Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo.
Broj: 07.1-02-81/03-10
5. novembra 2008. godine
Sarajevo
Predsjedavajući Komisije
Dubravko Lovrenović
O b r a z l o ž e nj e
I – UVOD
Na osnovu člana 2. stav 1. Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Crkve sv. Georgija u Sopotnici - Novo Goražde na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH pod rednim brojem 255.
U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U postupku koji je prethodio donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, izvršen je uvid u:
- dokumentaciju o lokaciji imovine (kopiju katastarskog plana),
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru itd.,
- istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u sklopu ove odluke.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Graditeljska cjelina - Crkva sv. Georgija je smještena četiri kilometra sjeverno od Goražda u naselju Donja Sopotnica. Sagrađena je u drinskoj dolini, na njenoj lijevoj obali, u podnožju brda Gradina, na mjestu gdje sjeverna padina brda prelazi u blagu zaravan. U neposrednoj blizini crkve nalazi se magistralni put Goražde – Višegrad.
Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. broj 5283, k.o. Kopači, opština Novo Goražde, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.
Kompleks nacionalnog spomenika je ograđen zidom visine cca 3 m i pristupa mu se sa zapadne strane. Desno od ulaza u kompleks nalazi se manji, prizemni objekat suvenirnice, dok je lijevo smješten objekat konaka.
Istočno od nacionalnog spomenika smješteno je aktivno groblje povezano sa crkvenim komleksom dvokrilnom drvenom kapijom.
Istorijski podaci
Oblast Drina (Gornje Podrinje) spominje se kod popa Dukljanina sredinom 12. vijeka. Od tog vremena može se pratiti njen izuzetan značaj, bilo da se nalazi u sastavu srpske ili bosanske države. Godine 1373. ova oblast je pripala Bosni, kada je Tvrtko I, u sporazumu sa knezom Lazarom, savladao i podijelio posjed srpskog velikaša župana Nikole Altomanovića.(Kojić-Kovačević, 1981, 109)
Goražde je bilo poznato srednjovjekovno trgovište u vlasti porodice Hranića-Kosača. U pisanim izvorima prvi put se spominje 1376. godine. Oblast Drina obuhvatala je župe: Bistricu, Govzu, Osanicu, Goražde, Pribud i Pivu. Župi Osanica pripadalo je i selo Kosače, u kojem neki naučnici traže postojbinu ove moćne feudalne porodice.(Kojić-Kovačević, 1981, 109) Uspon porodice Kosača započeo je još za vrijeme Vlatka Vukovića, vojskovođe kralja Tvrtka, a nastavlja se sa njegovim nasljednikom Sandaljem Hranićem (1392-1435). Oblast Sandalja Hranića se prostirala od ušća rijeke Neretve do Lima i od doline Rame do Kotora. Boravio je na svome dvoru Samoboru kod Goražda, na desnoj obali Drine. Nakon njegove smrti 1435. godine, vlast preuzima Stjepan Vukčić Kosača(1), koji od 1437. godine nezavisno gospodari ovim krajevima do svoje smrti 1466. godine. Godine 1448. dobio je titulu "herzog" - herceg, po čemu je kasnije čitava oblast, uključujući i Hum i Primorje, dobila naziv Hercegovina. Godine 1454. herceg Stjepan je podigao pravoslavnu crkvu u Sopotnici, posvećenu sv. Đorđu(2).
Crkva posvećena sv. Georgiju (u narodu tog kraja poznata kao „Crkva Sopotnica“) potiče iz sredine 15. vijeka - 1446. godine (prema tvrdnji Ilariona Ruvaraca, iz 1880. godine, 6954 godina, po srednjovjekovnom srpsko-vizantijskom načinu bilježenja datuma „od bitija“, tj. od Adama, upisana u ktitorskom natpisu smještenom na dovratniku ulaza u crkvu, odgovara 1454. godini od Hristova rođenja, kao godini izgradnje crkve)(Kajmaković, 1981)) i predstavlja zadužbinu Stefana Vukčića Kosače, u istoriji poznatog kao ktitora više pravoslavnih manastira i crkava na području nekadašnje Hercegovine.
Svi dijelovi građevine ne potiču iz istog vremenskog razdoblja. O razvoju crkve kroz istoriju postoje različita mišljenja koja se baziraju na dostupnim pisanim i istorijskim podacima i istražnim arheološkim radovima.
Prema navodima Z. Kajmakovića nakon arheološko-arhitektonskih istraživanja izvršenih 80-tih godina 20. vijeka (sondiranje terena je vršeno na pet mjesta: na spojevima pjevnica i naosa, na spoju paraklica (kapelice) i oltarske priprate, na spoju starog i dograđenog dijela naosa i na dva mjesta u širem krugu crkvenog dvorišta), stručnom analizom načina zidanja pojedinih dijelova crkve, oblika kamenih blokova i strukture maltera, hronologija razvoja crkve se odvijala na sljedeći način:
- najstariji dio crkve je krstoobrazni brod – istočni dio crkve, koji po svojoj osnovi predstavlja jednobrodnu crkvu sa polukružnom apsidom (oltarski prostor) i prislonjenim pjevnicama presvođen je prelomljenim svodom;
- naos i pjevnice su istovremeno zidani;
- paraklis (kapelica) sa sjeverne strane oltarskog prostora prizidan je uz crkvu kasnije, ali ubrzo nakon njene izgradnje;
- zapadni, pripratni dio crkve, presvođen poluobličastim svodom, mlađi je od krstoobraznog istočnog dijela crkve - crkva, zbog male površine naosa, vjerovatno nije bila dovoljna potrebama u narednom periodu, pa su je monasi proširili, za vrijeme Makarija Sokolovića (druga polovina 16. vijeka - u periodu kada je osmanska uprava dozvoljavala popravku i proširenje hrišćanskih bogomolja);(Kajmaković, 1981, 156)
- u trenutku kada je zapadni dio prizidan uz crkvu ona nije bila u ruševinama, već je namjerno srušen zapadni crkveni zid da bi se priziđivanjem dobio veći prostor. Mjesto gdje se spaja starija i nova građevina nije uz zapadnu ivicu trećeg pilastra nego se nalazi 60 cm od ove tačke prema zapadu;
- zvonik je prigrađen krajem 19. vijeka.(Kajmaković, 1981, 156)
Na crkvi se, osim ktitorskog natpisa, nalazi još jedan natpis smješten na doprozornik prozora južne pjevnice, u kojem se bratstvo manastira obavještava o zamonašenju kaluđera Isaije. Po osobinama jezika i pisma ovaj natpis, koji potvrđuje da je crkva svetog Georgija u to vrijeme bila manastir, se datuje u 15-16 vijek.(Kajmaković, 1981, 159) Manastirski karakter crkve potvrđuje i prvi popis Bosanskog sandžaka iz 1468/69. godine i prvi poimenični popis sandžaka vilajeta Hercegovina iz 1477. godine koji govori da crkva raspolaže znatnim zemljišnim posjedom.(Dželetović, 2007, 68)
U toku osmanskog perioda, od druge polovine 16. vijeka do 1869. godine, na crkvi nisu vršene značajnije opravke ni dogradnje, izuzev prekrivanja i krečenja. Podatak o opravci crkve 1869. godine može se naći u Trioudu cvjetnom koji je zapisao Arsenije Popović-Kosorić, jefimer, koji se nalazio u posjedu goraždanske svešteničke porodice Kosorić. O toj popravci pisali su i mitropolit Sava Kosanović 1871. godine i Zečević 1890. godine. O ovoj popravci svjedoči i natpis darodavca Jovana Andrića iz Sarajeva na metalnim vratima crkve, koji glasi: ”Ži ova vrata priloži Jovan Andrić Ćebenika iz Sarajeva u Goražde cerkvi 1869”. Najvjerovatnije je iste godine dograđen i mali zvonik koji se nalazio “na lastavici iznad vrata”, kao i da je postavljeno neko manje zvono “u obliku ćase”. Međutim, taj je zvonik nešto kasnije porušen, a postojeći zvonik je podignut 1894. godine.(Dželetović, 2007, 64)
Metalna vrata na ulazu u crkvu su takođe iz 1869. godine o čemu svjedoči natpis “Ži ova vrat priloži Jovan Andrić Ćebenika iz Sarajeva u Goražde cerkvi 1869".(Dželetović, 2007, 21)
Krovni pokrivač crkve promijenjen je 1922. godine. Tada je crkva pokrivena crijepom, ali nije poznato čime je ranije bila pokrivena. Brod crkve bio je pokriven dvovodnim krovom, južna pjevnica trovodnim, sjeverna pjevnica i kapelica (paraklis) jednovodnim, a apsidalni dio bio je pokriven šestovodnim krovom.
Nakon ovih radova pokrivanja crkve, na objektu nisu vršene značajnije građevinske intervencije do 1987/88 godine, kada je došlo do izgradnje Hidroelektrane Višegrad i do stvaranja akumulacionog jezera na Drini, uzvodno od Višegrada, usljed čega dolazi do porasta podzemnih voda na prostoru na kojem se crkva nalazi. Zbog navedenog izvršeni su sanacioni radovi na zaštiti crkve od podzemnih voda – demontiran je postojeći pod crkve i urađena betonska podloga sa izolacijom, nakon čega su vraćene stare podne ploče na ista mjesta na kojima su se ranije nalazila. Istovremeno je izvršena i zaštita temeljnih zidova crkve tako što je obijen malter do visine od 1 m, a zatim je izvršeno injektiranje i ponovno malterisanje produžnim cementnim malterom donjih zona zidova crkve. U toku te sanacije omalterisana su i polja zvonika koja su između kamenih fasadnih ivica bila ozidana fasadnom bojenom opekom.(Dželetović, 2007, 71)
Crkva je oštećena u ratu 1992-1995 godine. Bila je izložena djelovanju artiljerije i zapaljena u septembru 1992. godine, usljed čega je uništena krovna konstrukcija i pokrov, načinjena oštećenja i u enterijeru crkve, oštećen je krunski vijenac, ulazna kapija je djelimično porušena dok su na fasadi bila vidljiva oštećenja od gelera. Nakon požara zidovi i unutrašnjost objekta su ostali izloženi atmosferilijama.
U oktobru 1994. godine je u organizaciji crkvenog odbora na crkvu postavljen privremeni krov. Do kraja 1999. godine, u organizaciji Odbora za obnovu crkve i goraždanskog paroha, uz podršku mitropolita dabrobosanskog, najčešće dobrotvornim prilozima, obezbijeđena su novčana sredstva za obnovu crkve izvršene u periodu od 2000-2002. godine.
Osvještenje obnovljene crkve je 7. septembra 2002. godine izvršio mitropolit dabrobosanski Nikolaj.
U manastiru koji je osnovan uz Crkvu sv. Georgija u Sopotnici radila je jedna od najstarijih srpskih štamparija (prva srpska štamparija osnovana je 1494. godine na Cetinju – Dejan Medaković, Grafika srpskih štampanih knjiga XV–XVII veka, Beograd, 1985). U manastiru je između 1519. i 1526. godine radila štamparija Božidara Goraždanina, koja je neposredno po osmanskoj okupaciji, snabdijevala crkve i manastire bogoslužbenim knjigama. Pod okriljem crkve štampane su u 16. vjeku tri knjige. Prvu, najstariju knjigu Služabnik (ili Liturgijar) pripremili su za štampu i objavili braća Đurađ i Teodor Ljubavić 1519. godine. Preostale dvije knjige pripremio je za štampu Teodor Ljubavić, poslije prerane smrti svog brata Đurđa: Psaltir sa Posledovanjem i Časlovcem 1521, a Molitvenik (ili Trebnik) dvije godine kasnije 1523. godine. Po preseljenju štamparije u Vlašku rumuniju, tridesetih godina 16. vijeka, u manastirskim kompleksima sopotničke crkve vršen je i prepisivački rad. Zna se da je 1550. godine pri hramu sv. Đorđa u Goraždu prepisano Četverojevanđelje. (Dželetović, 2007, 69)
2. Opis dobra
Prema konceptu prostorne organizacije, crkva sv. Georgija u Sopotnici pripada tipu jednobrodne crkve sa pripratom, naosom, oltarskim prostorom i polukružnom apsidom.
Glavna osovina objekta crkve usmjerena je u pravcu istok - zapad sa ulazom na zapadnoj strani i oltarskom apsidom na istočnoj.
Najstariji, prvobitni dio crkve iz sredine 15. vijeka predstavlja mala jednobrodna krstoobrazna crkva “drinskog tipa“(3) sa polukružnom oltarskom apsidom i simetrično prislonjenim pravougaonim pjevnicamana južnoj i sjevernoj strani, sa prelomljenim svodom i romaničkim slijepim arkadama koje raščlanjuju zidne površine u unutrašnjosti hrama. Njene unutrašnje dimenzije bez oltarske apside i prislonjenih pjevnica su 8,50x4,50 m. Prelomljeni svod naosa visok je sedam metara.
Pjevnice su približno istih dimenzija – dužina 2, a širina oko 1,70 m. Zasvedene su poluobličastim svodom sa visinom u tjemenu oko 2,90 m. Debljina zidova pjevnice jednaka je debljini zidova naosa i iznosi oko 1,10 m. Oltarska apsida je polukružna izvana i iznutra i zatvara cijelu širinu naosa. Njen poluprečnik po dužoj osovini hrama iznosi 2,12 m i nešto je duži od poluprečnika po širini hrama koji iznosi 1,83 m. Apsida je niža od naosa, tako da je tjeme njene polukupole, sa unutrašnje strane, od poda visine 3,40 m.
Ubrzo nakon izgradnje najstarijeg dijela crkve na sjevernoj strani oltarske priprate(4), u produženju sjeverne pjevnice, dozidan je pravougaoni paraklis (kapelica) veličine 3x1,80 m, sa ulazom iz sjeverne pjevnice. Kapelica je kao i pjevnica zasvedena poluobličastim svodom, a visina u tjemenu je izravnata sa visinom u sjevernoj pjevnici i iznosi oko 2,90 m. Osvjetljenje paraklisa je vršeno sa istočne strane kroz mali prozor u obliku obratne puškarnice, koji je kasnije zazidan. Kapelica je služila za vjerske obrede i vjerovatno je prigrađena već 1455. godine na zahtjev samog Hercega(5). (Dželetović, 2007, 60)
Crkva, zbog male površine naosa, nije bila dovoljna potrebama u narednom periodu, pa su je monasi najvjerovatnije u drugoj polovini 16. vijeka, proširili. Analizom spojeva na zidovima utvrđeno je da, prilikom dograđivanja zapadnog dijela naosa (priprate), crkva nije bila u ruševnom stanju, već je namjerno srušen zapadni zid crkve da bi se produženjem naosa dobio veći prostor. Tom dogradnjom crkva je u zapadnom pravcu produžena za oko 6 m. Mjesto gdje je spojena starija i novija građevina nalazi se 60 cm zapadno od trećeg pilastra.(Kajmaković, 1981, 156) Dozidani dio naosa širi je za oko 75 cm od naosa starijeg dijela i njegova širina iznosi oko 5,40 m, što je postignuto tako što su bočni zidovi dograđenog dijela crkve tanji za oko 35-40 cm od zidova starog dijela.
Za razliku od prelomljenog svoda najstarijeg dijela crkve, dograđeni dio naosa je rađen sa romaničkom polukružnim svodom i pilastrima između kojih su ugrađene polukružne slijepe arkade. Visina svoda dograđenog dijela hrama niža je u tjemenu od prelomljenog svoda starijeg dijela za 55 cm. Dubina arkada je nejednaka i kreće se do 18 cm.
Rušenjem zapadnog zida i proširenjem naosa i portal crkve pretrpio je izvjesne promjene. Kameni dovratnici na portalu stare crkve bili su dekorisani plitkoreljefnim tzv. moravskim prepletom, koji je karakterističan za srpsku plastiku poslednje četvrtine 14. i prve polovine 15. vijeka(6), a ktitorski natpis nalazio se na nadvratniku stare crkve. Kada je crkva povećana, kamen sa natpisom i desni dovratnik preneseni su i ugrađeni na nova vrata crkve, dok su lijevi dovratnik i dekorativni arhitrav nanovo izgrađeni bez dekorativnog prepleta.(Kajmaković, 1981, 159) Postojeći portal je polukružno zasveden, a njegovo tjeme je visoko 2,12 m. Širina ulaza je 1,06 m. Tjeme portala, kao i lukovi sa oba kraja, naročito su profilisani.
U unutrašnjosti crkve ispred oltarske apside postojala je kamena pregrada koja je služila kao ikonostas.
Crkva je osvijetljena sa pet prozora. Jedan prozor u potkrovlju (kalkanu) i jedan u apsidi osvjetljavaju oltarsku prostoriju, jedan iz južne pjevnice osvjetljava pjevnicu i naos, a dva dograđeni dio naosa (pripratu) – po jedan sa južne i sjeverne strane. Prozor u potkrovlju iznad apside i dva prozora u dograđenom dijelu naosa – priprati, polukružno su zasvedeni spolja i iznutra, dok su prozori u apsidi i pjevnički pravougaoni. Visina prozora u potkrovlju je 1,18 m, a širina 74 cm, dok se visina ostalih prozora kreće između 73 i 77 cm, a širina 60 cm. Paraklis (kapelica) na sjevernoj strani crkve bila je osvijetljena kroz uski otvor na istočnoj strani izveden u obliku obratne puškarnice, koji je poslije Drugog svjetskog rata zazidan.
Pod crkve bio je prekriven dosta uglačanim pločama. U naosu je bio niži od ulaza i oltarske prostorije za oko 27 cm.
Prema mišljenju Đ. Mazalića, koji je vršio istraživanja na crkvi u Sopotnici četrdesetih godina 20. vijeka, ovu crkvu su zidali primorski majstori o čemu svjedoči dosta visok prelomljeni svod naosa sa oštrim poprečnim lučnim pojasevima u gotskom stilu čija je primjena u 15. vijeku bila raširena u primorju i koji je imao uticaja i na susjedne oblasti.(Dželetović, 2007, 61)
Crkveni zvonik je u osnovi veličine 3,5x3 m i visine oko 12 m, i po jednostavnosti izvedbe odudara od ostalog dijela crkve. Dva masivna stuba i dva pilastra, koji nose ostalu konstrukciju zvonika, zasvedeni su na visini od oko 3 m plitkim krstastim svodom. Ovi stubovi i pilastri sa tri vanjska polukružna prolaza i ulaznim vratima u crkvu čine tetrapilon. Raniji prozor na zapadnoj lastavici dograđenog dijela crkve, izgradnjom zvonika u 19. vijeku pretvoren je u ulaz u zvonik, do kojeg se dolazi preko drvenih stepenica crkvenog hora. Ulaz u zvonik je visok 1,66 m a širok 66 cm. Polukružno je zasveden kao i prozori u gornjoj zoni zvonika. Zvonik je u svom gornjem nivou osvijetljen sa južne, zapadne i sjeverne strane sa tri nešto viša kružno zasvedena prozora, kao i sa jednim okruglim prozorčićem, promjera oko 60 cm, koji se nalazi na zapadnoj strani donjeg poluetažnog nivoa zvonika. Stubovi zvonika sa svodovima prolaza, kao i ivice zvonika do vrha, za razliku od ostalih dijelova crkve, zidani su klesanim fasadnim kamenom, dok su polja između kamenih ivica zidana fasadnom bojenom opekom. Fasadna bojena opeka je u toku sanacionih radova na crkvi 1987/88. godine premalterisana u cilju ublažavanja kontrasta između zvonika i ostalih dijelova crkve. Zvono, teško 306 kg, rađeno je u Grčkoj i postavljeno u aprilu 2005. godine.(Dželetović, 2007, 65)
Ikonostas u crkvi sv. Georgija u Sopotnici, nakon njene obnove izrađen je i postavljen 2001. godine. Ikonostas je izrađen od orahovog drveta i ukrašen duborezom. Rad je Dragana Petrovića iz Beograda. Isti duborezac uradio je za crkvu pjevnicu i vladičanski tron.
U vizuelnom smislu na ikonostasu se uočavaju dvije vertikalne zone:
- U donjoj zoni su postavljene ikone sljedećih svetitelja posmatrano iz prevca S→J: sveti velikomučenik Georgije, Presveta Bogorodica, scena Blagovijesti (Carske dveri), Hristos, sveti Jovan Krstitelj;
- U gornjoj zoni su postavljene ikone sljedećih svetitelja posmatrano iz pravca S→J: sveta Petka, sveti Stefan, sveti Petar, scena Rođenja Hristovog, scena Tajne večere, scena Vaskrsenja Hristovog, sveti otac Nikola, sveti arhanđel Mihailo, sveti Sava;
- Na vrhu ikonostasne pregrade, iznad ikone koja prikazuje Tajnu večeru postavljen je krst sa likom razapetog Hrista. Sjeverno od krsta je postavljena ikona Presvete Bogorodice, a južno ikona svetog Jovana Krstitelja.
Prilikom obnove crkve 2002. godine, Radoš Delić je priložio polijelej grčke proizvodnje.
Ktitorski natpis je urezan na mermernoj ploči tamne površine, veličine 125x21,5 cm, dok su urezana slova veličine oko 7 cm po visini i 3,5 cm po širini.
Prvobitna lokacija ktitorskog natpisa Hercega Stefana bila je na nadvratniku koji se nalazio iznad ulaza na zapadnoj fasadi prvobitne građevine. (Na ktitorskom natpisu stoji: “V ljeto 6954/1446. god. az rab Hristu Bogu gospodin Herceg Stefan vazdvigoh hram svetoga velikomučenika Hristova Georgija mole (se) jemu da pomolit se za mnje grešnom Vladice moemu Hristu".) Nakon dogradnje, taj lučno isječeni kameni nadvratnik i desni dovratnik preneseni su na novi portal. Desni dovratnik ukrašen je isklesanim motivom prepletene trake, po uzoru na plitkoreljefnu dekoraciju moravskih crkava.
Na crkvi se nalazi još jedan natpis koji je na doprozorniku prozora južne pjevnice. Sastoji se iz dva dijela od kojih je gornji manji a prema Mazaliću „slova i način povezivanja u ligature vrlo je sličan onome sa hercegova natpisa“, pa se pretpostavlja da potiču iz istog perioda. Za razliku od natpisa sa nadvratnika crkve, natpis na doprozorniku južne pjevnice mnogo je manji, a slova su sitnija – visoka svega oko dva centimetra. U toku Kajmakovićevog istraživanja izvršena je po prvi put transkripcija natpisa, koji glasi: ”Ase pisa Vasilije Ivanovik, bratie tako glet gdje iže ostavit otcai mater mene radi p(a) az budu emu mati I otac. Isai est moi učenik se slišav (?) ostaviv otca I mater, I bih Bogu edinomu rob, prostate me obratie”. U natpisu se bratstvo manastira obavještava o zamonašenju kaluđera Isaije. Natpis je sačinio Vasilije Ivanović, kaluđer, a po osobinama jezika i pisma (stil pisma, način ligiranja i duktus slova) datuje se u 15-16 vijek. Ovaj natpis potvrđuje da je crkva svetog Georgija u to vrijeme bila manastir.(Kajmaković, 1981, 159)
U crkvi se nalaze i tri ugrađene ploče, dvije u oltaru sa natpisima i jedna na južnoj fasadi na kojoj je reljefno isklesan lik Merkura.
Prema navodima D. Đeletovića, koji se poziva na Bojanovskog i Mazalića, u neposrednoj blizini crkve nalazilo se značajnije rimsko nalazište koje je predstavljalo jednu od od putnih stanica ili manji vojni logor (veksilaciju), u funkciji važne rimske saobraćajnice koja je od Epidaura prolazila dolinom Drine prema sjeveroistočnim i istočnim dijelovima Balkana. Ovo nalazište je ubicirano na osnovu fragmentarnih ostataka keramike i krečnog maltera neposredno do crkve, na njenoj jugoistočnoj strani u ravnici, uz samu obalu Drine. Od ostataka naselja i nekog svetilišta koje se vjerovatno tu nalazilo do danas su sačuvana tri spomenika- ploče koje su uzidane u zidove crkve.
Dvije mermerne ploče sa epigrafskim oznakama od skraćenica i brojeva, koje predstavljaju posvete bogovima, uzidane su u oltarskoj prostoriji, na njenim bočnim zidovima. Mermerna ploča veličine 47x44 cm sa skraćenicama i brojevima: I.O.M.Cor. (CIL.III 837=13856), uzidana je na lijevoj strani oltarske prostorije, na visini od poda 114 cm. Druga mermerna ploča veličine 59x41 cm sa skraćenicama i brojevima: TERM(ino) (C.III 8371=13856), uzidana je na desnoj strani oltarske priprate, na visini od poda 106 cm.
Na trećem spomeniku od crvenkastog mermera, koji je uzidan kao ugaoni kamen na vanjskoj strani jugozapadnog ugla (danas na južnoj fasadi), u bareljefu visine 79 i širine 64 cm, prikazano je rimsko božanstvo Merkur sa palicom i kerikejonom – kao grčko božanstvo Hermes psihopompos.(7)
Četvrti rimski spomenik, prema navodima istraživača Evansa sa kraja 19. vijeka i koji je predstavljao bareljef orla izrađenog u porfiritskom mermeru, nestao je prilikom obnove crkve krajem 19. vijeka.
Kako jedna od navedenih ploča u oltarskoj prostoriji pripada žrtveniku boga Termina, pretpostavlja se da je u sklopu navedene putne stanice, na mjestu današnje crkve ili u njenoj neposrednoj blizini, postojalo malo rimsko svetilište. I sama pojava bareljefa posvećenog rimskom božanstvu Merkuru, kojeg su Rimljani poštovali i kao zaštitnika putnika i trgovaca, potvrđuje da je navedeno rimsko naselje predstavljalo putnu stanicu ili manji vojni logor u funkciji zaštite važne saobraćajnice, dok epigrafski natpisi IOM Cohortali i Termino ukazuju da su u ovom kraju boravile rimske vojne jedinice.(Dželetović, 2007, 26-28)
Crkva je bez sumnje bila fresko oslikana još u Hercegovo doba, ali je u kasnijim vremenima to slikarstvo nestalo.(Kajmaković, 1971, 156) U drugoj polovini 19. vijeka, a prije obnove crkve 1869. godine, zatečeni su samo ostaci srednjovjekovnog fresko slikarstva, koje su zabilježili mitropolit Sava Kosanović, 1871. i Zečević, 1890. godine. Kosanović je zabilježio da je „crkva nekada bila molerisana“, dok je Zečević pomenuo i fragmente freske sv. Mihaila koja se nalazila na onom dijelu zida gdje je kasnije stajao vladičanski tron.
U cilju pronalaženja tragova fresko slikarstva, koje su zabilježili navedeni očevici, kada je 80-tih godina 20. vijeka vršeno sondiranje u porti crkve, izbušeno je i više desetina sondi u malterima starijeg dijela, ali nisu pronađeni tragovi fresaka. Međutim, prema tvrdnji Kajmakovića, ispitivanja strukture maltera jasno su pokazala da je crkva imala fresko dekoracije, što su potvrdili i nalazi u jednoj sondi u porti crkve. Na udaljenosti od 25 m, na zapadnoj strani hrama, na dubini od oko 2 m, pronađeni su fragmenti fresko slikarstva. Ostaci fresko slikarstva, koji su obijeni u crkvi i „sahranjeni“ na mjestu nalaska, ležali su pomiješani sa ostacima maltera i kamena iz porušenih zidova. Ornamenti potiču sa friza kojim je bio ukrašen najniži pojas u oltarskom dijelu. (Dželetović, 2007, 62)
U toku radova na ranije pomenutom sondiranju terena u porti crkve, na udaljenosti od oko 20 m od sjevernog zida crkve, pronađeni su temelji manastirskog konaka, čime je i arheološki potvrđeno postojanje manastirskog kompleksa pri ovome hramu. Međutim, nije utvrđen period uništenja ovog dijela kompleksa.(Kajmaković, 1981, 161)
Crkva je podignuta na prostoru nekadašnjeg srednjovjekovnog groblja sa stećcima, na kojem je i nakon izgradnje crkve nastavljeno ukopavanje, od kojih su se danas sačuvala samo dva i nekoliko fragmenata (s obzirom na činjenicu da su ovi nadgrobnici rađeni bez simbola i natpisa već u 16. vijeku došlo do njihovog lomljenja i ugrađivanja u konstrukciju dograđenog dijela crkve). Jedan stećak – sljemenjak, koji je izvađen iz zemlje u toku arheoloških istraživanja 80-tih godina 20. vijeka, u toku je posljednjih radova na obnovi crkve stradao (Dželetović, 2007, 54) i trenutno se nalazi na betonskom postamentu na sjevernoj strani crkve. Jedan stećak, oblika sanduka, je ugrađen u temelje na sjevernoj strani kasnije dograđenog dijela crkve i danas se vidi jedan njegov dio pod zidom u unutrašnjoj strani dograđenog dijela naosa – priprate. Drugi stećak –sanduk sa natpisom koji objašnjava da pod njim leži knez Radoslav Širinić, nalazi se uz zapadni zid crkve, na desnoj strani portala. Gornja ploha na kojoj je natpis, oštećena je (pliće i dublje popucala). Na lijevoj strani portala crkve nalazi se još jedan sanduk u kojem je ukopan neko od članova kneževe porodice, vjerovatno njegova žena. Na nadgrobnom kamenu kneza Širinića uklesan je natpis koji glasi: „V ime B(og)a se leži rab boži knez Radoslav Širinič“. Ovaj nadgrobnik je vremenom dosta uništen, ali je ipak ostao sačuvan natpis, iako u lošem stanju.
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Na Privremenoj listi nacionalnih spomenika Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika objekat crkve sv. Georgija u Sopotnici je upisan pod rednim brojem 255.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
- 80-tih godina 20. vijeka – arheološko-arhitektonska istraživanja Hercegove crkve sv. Georgija u Sopotnici pod vodstvom Z. Kajmakovića (Dželetović, 2007, 24);
- Izvedbeni projekat za obnovu crkve izradio je 1999. godine Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske u Banjoj Luci, dok je projekat bio investiran od strane Crkvenog odbora opštine Srpsko Goražde. Izvođenje radova bilo je povjereno preduzeću OGIP „Granit“ iz Višegrada. Radovima na obnovi crkve prethodilo je detaljno snimanje postojećeg stanja prilikom kojeg je konstatovano sljedeće:
- krovna konstrukcija i unutrašnjost crkve su potpuno izgorjeli sa početkom narušavanja svoda, koji je bio na više mjesta ispucao,
- bila su izražena oštećenja na prelomljenom svodu najstarijeg dijela crkve, gdje su uočena ulegnuća na više mjesta,
- vanjski zidovi crkve su takođe bili ispucali na više mjesta. Posebno su bile uočljive pukotine na spoju starog i kasnije dograđenog dijela crkve.
- južni zid oltarske priprate bio je nagnut prema unutrašnjosti i na njemu se nalazilo više manjih vertikalnih pukotina nepravilnog oblika,
- zidovi pjevnica, paraklisa i zvonika su također bili vidno oštećeni,
- kameni pod crkve je bio prekopan a kamene ploče prelomljene. Posebno je bio prekopan amvon crkve; (Dželetović, 2007, 190)
- U toku radova na obnovi crkve 2000/01. godine izvršeno je sljedeće:
- učvršćivanje zidova i kamenog svoda,
- injektiranje zidova posebnom smjesom na bazi opalske breče (iz Makedonije) pomoću specijalnih presa,
- u kamene svodove postavljeni su metalni ankeri, koji su sa unutrašnje strane provučeni kroz svodove crkve a zatim su sa spoljne strane povezani armaturnom mrežom, nakon čega je izvršeno betoniranje gornje strane. Na sličan način izvršeno je saniranje zidova i svodova pjevnica, paraklisa i zvonika,
- kameni pod naosa se nije mogao sanirati pa je izvršena potpuna zamjena kamenih ploča. Stari kameni podovi u oltarskoj priprati, u pjevnicama i u paraklisu, koji su bili manje oštećeni, sanirani su i zadržani u prvobitnom izgledu,
- malterisanje je rađeno malterom od kreča (iz okoline Ljubinja), usitnjene slame i pijeska. Ovaj malter je, zbog svog kvaliteta korišten i za injektiranje nekih zidova, drvene grede – santrači zamijenjene su betonskim ojačivačima i injektiranjem,
- metalne zatege, koje su vjerovatno ugrađene za vrijeme obnove crkve 1869. godine, a koje se vide u obliku ukrasnih krstova na južnoj i sjevernoj fasadi crkve, zadržane su i ojačane,
- krovna konstrukcija izrađena je od drvene građe i pokrivena bakarnim limom,
- u brodu crkve, iznad ulaznih vrata, izrađena je mala horska galerija od hrastovine, do koje vode stepenice izrađene od istog drveta. Horska galerija ujedno služi i kao ulaz u zvonik. (Dželetović, 2007, 191)
5. Sadašnje stanje dobra
Objekat crkve sv. Georgija u Sopotnici je u dobrom stanju.
6. Specifični rizici
Nema specifičnih rizika.
III – ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenikom («Službeni glasnik BiH», br. 32/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:
A. Vremensko određenje
B. Istorijska vrijednost (veza građevine sa značajnim događajem u istoriji)
C. Umjetnička i estetska vrijednost
iii. proporcije,
iv. kompozicija,
v. vrijednost detalja.
D. Čitljivost
iv. svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru.
E. Simbolička vrijednost
i. ontološka vrijednost,
ii. sakralna vrijednost,
iii. tradicionalna vrijednost,
iv. vezanost za rituale ili obrede,
v. značaj za identitet grupe ljudi.
G. Izvornost
i. oblik i dizajn,
ii. namjena i upotreba,
iii. položaj i smještaj u prostoru,
vi. duh i osjećanja.
Sastavni dio ove odluke su:
- kopija geodetske podloge,
- izvod iz Izvedbenog projekta za obnovu crkve,
- foto-dokumentacija Komisije snimljena u augustu 2008. godine.
Korišćena literatura
1965. Mazalić, Đoko, Slikarska umjetnost u Bosni i Hercegovini u tursko doba, „Veselin Masleša”, Sarajevo, 1965.
1971. Kajmaković, Zdravko, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, „Veselin Masleša”, Sarajevo, 1971.
1981. Kajmaković, Zdravko, „Drina u doba Kosača“, Naše starine XIV-XV, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture prirodnih znamenitosti i rijetkosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1981.
1981. Kojić-Kovačević, Desanka, „Arhivsko-istorijska istraživanja Gornjeg Podrinja“, Naše starine XIV-XV, Sarajevo, 1981, 109-127.
1988. Čović, Borivoj (ur.), Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine, Tom I, Sarajevo, 1988.
2002. materijali Komisije za upis na Privremenu listu, 2002.
2007. Dželetović, Danilo, Istorija i stradanje Hercegove crkve, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Istočno Sarajevo, 2007.
(1) Rođen je 1404. ili 1405. godine. Vukac Hranić, njegov otac, živio je i djelovao u sjenci moćnog brata Sandalja. Majka Katarina, takođe nepoznatog porijekla, umrla je početkom 1456.
(2) Crkvena graditeljska djelatnost porodice Kosača počinje sa Sandaljom Hranićem.(Kovačević-Kojić, 1978, 298)
(3) U srpskom srednjevjekovnom graditeljstvu, u prvoj polovini 15. vijeka, došlo je do renesanse raškog graditeljstva iz 13. vijeka, i to prvenstveno na prostorima koji su potpadali pod vlast Kosača.
Za vrijeme Sandalja Hranića (1392-1435) i njegovog sinovca Stefana Vukčića (1435-1466) izgrađeno je oko desetak hramova na prostorima njihove vladavine, koji su izgrađeni po uzoru na njihov matični hram i sjedište mitropolita za cijelu oblast Kosača, manastir Mileševo, zadužbinu kralja Vladislava iz prve polovine 13. vijeka, sa dodatnim elementima gotskog stila, koga su donijeli dubrovački graditelji iz južnog primorja, formiralo je novi tip pravoslavnog hrama, tzv. drinski tip.(Dželetović, 2007, 58)
U kontekstu proučavanja drinskog tipa hrama unutar srednjevjekovnog srpskog graditeljstva, neophodno je ukazati na nekoliko faktora, koji su, posredno ili neposredno, uticali na formiranje ovog tipa hrama u području stare Hercegovine.
Prije svega, izgradnja najreprezentativnijih građevina hrišćanskog svijeta, crkava i apostoliona, uslovila je pojavu čitavog niza oblikom ili tipom sličnih hramova u Zapadnoj ili Istočnoj Evropi.(Vojislav J. Đurić, „Mileševa i drinski tip crkv“ u: Raška baština, Kraljevo, Zavod za zaštitu spomenika kulture, 1975, 15)
Izgradnja hramova na području srednjevjekovne Srbije, bila je prvenstveno pod uticajem pravoslavnog Istoka, ali bogato graditeljsko nasljeđe nije ostalo „imuno“ ni na podražaje s Zapada.
Svakako, treba napomenuti da pojedini specifični elementi sakralnih građevina na području srednjevjekovne Srbije, nikada nisu preuzimani u vidu kopije, već su, pod različitim uticajima oblikovani u originalne forme. Sljedbenik ove tradicije je i raška škola, koja u svom sadržinskom oblikovanju objedinjuje osobenosti vizantijskog shvatanja sakralnog prostora i romaničkog, odnosno gotičkog načina ukrašavanja fasada.
Manastir Mileševa, izgrađen u XIII vijeku u duhu raške škole (Osnovne karakteristike raškog tipa hrama su: jednobrodna crkva s kupolom, niskim pravougaonim pjevnicama i bočnim kapelama. Detaljnije o karakteristikama raške škole u: Đurđe Bošković, Arhitektura srednjeg veka, Beograd, Narodna knjiga, 1962, 275), jedan je od manastira koji će i u arhitektonskom i u crkveno-hijerarhijskom smislu imati snažan odjek kroz naredna dva vijeka, i to ne presudno samo na teritoriji Srbije. Naime, 1377. godine, nakon krunisanja bosanskog bana Tvrtka I za kralja Srba i Bosne i premještanja dabarske mitropolije u Mileševu, ovaj manastir postaje duhovnim centrom pravoslavlja u Bosni. (Vojislav J. Đurić, 1975, 18)
Velelepno zdanje manastira Mileševe s elementima koji nose izrazit pečat graditeljskog nasljeđa XIII vijeka tako će izvršiti neposredan uticaj na razvoj sakralne arhitekture u Bosni (prije svega na izgled i posvetu hramova), posebno tokom vladavine Sandalja Hranića (1392 – 1435) i Stefana Vukčića Kosače (1435 – 1466).
Na teritoriju države Kosača izgrađena grupa hramova (na primjer, crkva sv. Stefana na Šćepan-polju, sv. Georgija u Sopotnici, sv. Srđa i Vakha u Podima iznad Novog, sv. Luke u Smokovcu) koji oživljavaju karakteristične elemente raškog tipa hrama (vidi bilj. 2), usloviće pojavu tzv. renesanse raškog graditeljstva tokom prve polovine XV vijeka. Međutim, renesansa raškog graditeljstva nije podrazumijevala jednostran odnos prototipova i njegovih sljedbenika, niti se svodila na kopiranje uzora. (Vojislav J. Đurić, 1975, 19)
Graditelji Kosača jesu preuzeli osnovu raškog prostornog plana, ali su je pojednostavili odbacivanjem bočnih kapela uz oltar i pripratu, zadržavajući tako samo one dijelove građevine koji su bili najneophodniji za vršenje liturgije. (Vojislav J. Đurić, 1975, 19)
Razmatrajući presudnu ulogu Mileševe u stvaranju prilagođenog raškog tipa hrama u oblasti stare Hercegovine, Vojislav J. Đurić zaključuje da su prva prilagođavanja raškog plana izvršena u drinskom području u doba Kosača i da je osnovno jezgro ovog graditeljstva, i u tursko vrijeme, ostalo u slivu Drine. Upravo iz razloga što je ova grupa spomenika bitno pojednostavila raški oblik hrama i stvaralački pristupila oblikovanju nove kompozicije hrama, izdvojena je kao poseban – drinski graditeljski tip.
Od svih hramova koje je na području stare Hercegovine dao izgraditi herceg Stefan Vukčić Kosača, samo hram sv. Georgija u Sopotnici nije u vezi s mileševskim kultovima. Ipak, u arhitektonsko-stilskom pogledu, graditelji crkve u Sopotnici, nesumljivo se oslanjaju na Mileševu što se ogleda u prostornim dispozicijama objekta. Crkva u Sopotnici jednobrodna je građevina, s jednom apsidom i prelomljenim svodom i po jednom niskom pjevnicom sa sjeverne i južne strane, koja planu daje oblik slobodnog krsta, s prislonjenim plitkim lukovima uz podužne zidove.
(4) Na osnovu strukture maltera iz temelja i načina priziđivanja utvrdio Z. Kajmaković u toku arheoloških istraživanja 80-tih godina 20. vijeka.
(5) Neki istraživači pretpostavljaju da je ova kapelica dograđena kako bi se omogućila molitva drugoj Hercegovoj ženi Barbari, kćeri izvjesnog ducis de Payro, koja je bila katoličke vjere. Mitropolit Sava Kosanović, koji je prvi u literaturi spomenuo ovu crkvu koja ima pripratu „sa lijeve strane oltara kao I (na crkvi) u Goraždu“, navodi predanje „da se u toj priprati molila Bogu žena hercega Stjepana, koja je vjerovala latinsku vjeru“. (Kajmaković, 1971, 56)
(6) Moravski preplet
(7) Merkur je bog trgovine. Primio je sva svojstva grčkog Hermesa. Na prostoru Bosne i Hercegovine tragove poštovanja ovog kulta susrećemo u Sopotnici kod Goražda i na Donjem Uncu (Drvar). Međutim, on je poštovan i preko gema na kojima je predstavljan njegov lik (Tomislavgrad-Crkvine). Njegov kult su prvobitno održavali trgovci. U natpisima se naziva Augustus. Datira se u 2-3. vijek. (Borivoj Čović (ur.) , Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine, Tom I, Sarajevo, 1988, 105).
|
