Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u „Službenom glasniku BiH“, broj 3/09.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stavak 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 27. maja do 2. juna 2008. godine, donijela je:

O D L U K U

I

Istorijsko područje - Nekropola sa stećcima u Donjim Ivančićima, opština Ilijaš, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik čini nekropola sa 13 stećaka (10 u formi sljemenjaka, 2 u formi sanduka i 1 u formi ploče).

Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru označenom kao k.č. 474/5, posjedovni list broj 223, ZK izvadak broj 413 i dio k.č. 474/4, ZK izvadak broj 476, k.o. Ivančići, opština Ilijaš, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, uspostavljеne prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, na prostoru definisanom u tački I stav 3 ove odluke, primjenjuju se sljedeće mjere zaštite:

-          dozvoljeni su isključivo istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i one koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje (u daljem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nadležna služba zaštite);

-          zbog stalne ugroženosti,  potrebno je izvršiti hitnu dislokaciju stećaka koji se nalaze na k.č. 474/4 i 474/5, na poziciju unutar nekropole, na osnovu prethodno izvršenih arheoloških radova;

-          postojeći bespravno i nezakonito podignuti objekti ne mogu biti legalizovani i trebaju biti uklonjeni, a prostor doveden u stanje prije njihove izgradnje;

-          obavljanje radova na infrastrukturi dozvoljeno je isključivo uz odobrenje nadležnog ministarstva i stručno mišljenje nadležne službe zaštite;

-          nije dozvoljena nikakva izgradnja, niti izvođenje radova koji bi mogli uticati na izmjenu područja, kao ni postavljanje privremenih objekata ili stalnih struktura čija svrha nije isključivo zaštita i prezentacija nacionalnog spomenika;                 

-          prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti, a može se koristiti u edukativne i kulturne svrhe;

-          zabranjeno je odlaganje svih vrsta otpada.

Vlada Federacije je dužna posebno da obezbijedi izradu programa sistematskog, arheološkog istraživanja i konzervacije nekropole, te program prezentacije spomenika.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su suprotni odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe, suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Prema članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom  glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 02-02-43/08-9

28. maja 2008.godine

Sarajevo

Predsjedavajuća Komisije

Amra Hadžimuhamedović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu člana 2 stav 1 Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini,“nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje, i bez obzira da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.

Opština Ilijaš uputila je, dana 25. decembra 2002. godine, predlog/peticiju za proglašenje nekropole sa stećcima u Ivančićima nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II - PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju, izvršen je uvid u:

-          dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (kopiju katastarskog plana i zemljišnoknjižni izvadak),

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

-          istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Naselje Ivančići(1) je smješteno u dolini rijeke Ljubine, blizu puta Sarajevo – Tuzla, opština Ilijaš. Od Ilijaša je udaljeno oko 22 km zračne linije u pravcu sjeveroistoka. Nekropola sa stećcima, smještena je na lijevoj obali rijeke Ljubine i takođe na lijevoj strani puta koji vodi iz pravca Donjih Čevljanovića ka Gornjim Čevljanovićima.

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. broj 474/5, broj posjedovnog lista 223, broj ZK izvadka 413 i dio k.č. 474/4, ZK izvadak broj 476, k.o. Ivančići, opština Ilijaš, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Kod Opštinskog suda u Sarajevu zemljišna parcela na kojoj se nalazi nekropola sa strećcima zavedena je kao nepokretna svojina 1/1 Avdagić (Muris) Dževada.

Istorijski podaci

Najstariji tragovi života na širem prostoru današnje opštine Ilijaš vezani su za period paleolita, o čemu svjedoči i kompleks Bijambarskih pećina na Crnoriječkoj visoravni. Nalaze se na području koje je ranije administrativno pripadalo selu Nišići u opštini Srednje i u narodu su se još zvale i Krivajevičke pećine(2).(M. Malez, 1968, 159-178) Na prisustvo praistorijskih nalazišta na ovom području upućuju i mjesta poznata u narodu pod imenima Gradina, Gradac, Grad i dr. (M. Kadrić, 1995, 23)

U vrijeme Ilira od IX vijeka p.n.e. do dolaska Rimljana 9. godine n.e. taj prostor naseljavalo je pleme Desidijata, sa svojim jakim uporištem u Brezi (Hedum castellum Daeisitiatum) (I. Bojanovski, 1984, 49).

Na njihovu dobru organizaciju upućuje natpis iz Breze – 2 vijek p.n.e. princeps Daesitiatum, koji govori o postojanju institucije kneza kod ovog plemena (B. Čović, 1976, 198).

I u rimsko doba predio oko današnje Breze, u dolini rijeke Stavnje, ostao je kao jedan od najvažnijih političkih cenatra uže Bosne. Tragovi naselja iz ovog perioda postoje još i oko ušća rijeke Misoče u Bosnu, na području današnjeg Ilijaša (P. Anđelić, 1971, 343).

U ranijim stoljećima srednjeg vijeka u porječju rijeke Bosne na prostoru između Sarajevskog i Visočkog polja smještena je bila župa pod imenom Vidogošća ili Vogošća.

U srednjem vijeku između Olova i Vareša, Srednjeg i Čevljanovića, na prostornom platou Crnoriječke visoravni nalazilo se naselje Kamenica, koje je služilo za trg i prodaju ruda (M. Kadrić, 1995, 23).

Od vladarskih gradova i rezidencija na tom prostoru spominje se utvrđeni grad Dubrovnik, koji se u pisanim izvorima prvi put spominje 11. VI 1404. godine. Pravo ime grada je Dabrovnik (M. Vego, 1957, 37)(3).

Ulazak bosanskih i humskih srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika – popularno nazvanih stećcima – u svijet znanosti nije se odigrao u najsretnijim okolnostima. To se desilo stotinama godina nakon što je ovaj kulturološki fenomen postao reliktom jedne istorijske epohe, odnosno na prelazu iz XVIII u XIX vijek kada su u zapadni svijet počele prodirati vijesti o postojanju jedne neobične umjetnosti na nadgrobnim spomenicima iz Bosne i Hercegovine i Dalmacije. To su najprije bile putne zabilješke nedovoljno dokumentovane da bi na Zapadu pobudile značajniji odjek, posebno jer je zapadna nauka tada bila zauzeta analizom potpuno drukčijih umjetničkih djela, tako da realistični pa i nezgrapni prizori sa stećaka tada nisu mogli izazvati ni pažnju ni oduševljenje. S druge strane, u tadašnjoj osmanskoj Bosni nije bilo snaga sposobnih za samostalno proučavanje i prezentovanje ovog umjetničkog blaga (A. Benac, 1963, XVII, XXIX). U takvim su okolnostima već od sredine XIX v., kada su se zahuktavali procesi modernih nacionalnih integracija, a pitanje čija je Bosna sve više poprimalo političko pa i apokaliptičko značenje, istraživači su bili skloni umjetnost stećaka tumačiti kao posljedicu bogumilskog učenja (A. Benac, 1963, XXIX). Nisu takođe izostali ni pokušaji da se na stećke utisne čisto srpski i hrvatski nacionalni žig (V. Glušac, 1924, 31-35, 36-37, 50; Südland, 1990, 95, 96). Od sredine XX vijeka u nauci je postepeno prevladalo mišljenje da se stećci ne mogu objasniti bogumilizirajućom kao ni bilo kojom isključivo nacionalnom teorijom nego da ih treba vratiti ih u njihov originalni svijet u kom su nastali, razvijali se i, s nestankom srednjovjekovne bosanske države, krajem XV vijeka doživjeli svoj kraj.

Bosanski kontekst pojave stećaka određen je naraslim ekonomskim snagama bosanskog feudalnog društva XIV vijeka, otvaranjem rudnika i urbanizacijom, odnosno željom pojedinaca da vanjskim znakom na grobu afirmišu svoj ugled i svoju moć. Veći broj grobova i grobalja bez stećaka upućuje na duboku klasnu diferenciranost tog istog društva, što znači da su stećci u hronološkom pogledu pratili razvoj pa i propast feudalizma, odnosno razvoj gradova i građanske klase.

„Domovina“ stećaka oblast je Hercegovine (Đ. Basler, 1990, 130), gdje je njihova umjetnost dostigla i svoje vrhunce. Grobne ploče trebinjskih župana Grda (1151-1178) i Pribilše iz 1241., koje se mogu smatrati prvim poznatim stećcima, ne govore u prilog o njihovom navodnom bogumilskom karakteru. Oba trebinjska župana živjela su u vrijeme kada su Humom i Travunijom upravljali pravoslavni srpski vladari i kada o Crkvi bosanskoj ovdje nije moglo biti ni govora (M. Vego, 1963, 196). Otvaranje rudnika i urbanizacija srednjovjekovne Bosne predstavljaju okvir za pojavu stećaka kao novog izraza označavanja grobova koji u Evropi započinje u XII i XIII vijeku upravo sa razvojem gradova i građanske klase. Srednjovjekovni kameni nadgrobni spomenici karakteristični su za područje stare Bosanske države (Š. Bešlagić 1982, 32). Stećci se javljaju kao dio neprekinutog sepulkralnog kontinuiteta na bosanskom području čiji korijeni sežu duboko u praistorijsko vrijeme, gdje se uočava njihova vezanost za lokalitete starijih epoha – praistorijska naselja i kultna mjesta, antičke aglomeracije i groblja, kasnoantičke i ranosrednjovjekovne crkve i utvrđene gradove. Rašireni su po čitavoj Bosni i Hercegovini (osim Posavine i zapadnog dijela Bosanske krajine), u manjem broju ima ih na prostorima zapadne Srbije i Crne Gore, zatim u Dalmaciji i mjestimično u Lici.

Prema svjedočanstvima natpisa postoje sljedeći nazivi, koji se preklapaju i paralelno koriste za obilježavanje stećaka: bilig, kâm (kamen), zlamen, kuća i vječni dom.

Nazivi ukorijenjeni u narodu su: mramorje, mašeti, grčki grobovi, stare grobnice, kaursko groblje, divovsko kamenje.

Najčešće korišten naziv u literaturi je stećak, čije ime dolazi od njegove glavne namjene da stoji iznad groba kao spomenik. To je particip prezenta od glagola stajati - stojeći ili, kako se ranije govorilo steći.

Jedno od prvih značenja stećaka je razvoj, rast i metamorfoza od jednostavnijih i manjih ka složenijim i većim oblicima. Iako sistematizacija stećaka još nije razrađena do kraja, može se poći od ukupno devet njihovih različitih oblika zastupljenih u Radimlji kod Stoca, što znači od ploče, ploče s postoljem, sanduka, sanduka s postoljem i visokog sanduka do visokog sanduka s postoljem, sarkofaga (sljemenjaka) te sarkofaga s postoljem i krsta.

Osnovni oblici stećaka su položeni i uspravni kameni monoliti. Među uspravnim kamenim monolitima raspozanaju se sljedeće varijante: stela, stup (obelisk) i nišan. Spomenici ove vrste u većem broju nalaze se u sjeveroistočnoj Bosni (okolina Srebrenice i Zvornika), dok se u drugim predjelima Bosne i Hercegovine pojavljuju pojedinačno. Najveći broj stećaka pripada vrsti položenih monolita, koji se pojavljuju u tri forme: ploča, sanduk i sarkofag (sljemenjak).

Po zastupljenosti najbrojniju grupu čine ploče, zatim sanduci, a najmanji broj je sljemenjaka. Položeni spomenici predstavljaju primarnu i glavnu formu stećaka i zastupljeni su na čitavom području njihova rasprostiranja.

Umjetničko oblikovanje stećaka očituje se u formi i ukrasu. Osim čiste funkcije trajnog obilježavanja groba, stećak ima zadatak da kod gledaoca probudi osjećanje lijepoga, čija se estetska tendencija ogleda u formama sljemenjaka (sarkofaga) i tzv. visokih sanduka.

Osnovni umjetnički kvalitet stećaka predstavljaju ukrasi izvedeni u dvije klesarske tehnike. Najčešća tehnika je plitki reljef, ali nisu rijetki ni gravirani klesarski crteži.

Među ukrasnim motivima na stećcima, uz njihov naglašeni simbolizam svojstven srednjovjekovnoj umjetnosti, raspoznaje se pet grupa koje se međusobno prepliću i upotpunjuju: socijalni i religiozni simboli, predstave posmrtnih kola, figuralne predstave i tzv. čisti ornamenti.

Postoji i šesta grupa tzv. neklasifikovanih motiva – motivi simbolične funkcije, znakovi geometrijskog oblika, predstave nekih neobičnih predmeta i oštećeni motivi čije značenje nije moguće odgonetnuti(4). 

Uopšteno uzevši, ornamentika stećaka otkriva shvatanja i osjećanja cijele jedne epohe, kako ljudi koji su učestvovali u njihovoj izradi tako i pokojnika koji su tu našli svoja zadnja odredišta, po čijoj su želji – kako kažu pojedini natpisi – stećci i klesani(5).

Po brojnosti stećaka prvo mjesto zauzimaju hercegovačke opštine Nevesinje i Konjic sa 3000 do 4000 primjeraka, dok se od bosanskih opština sa 2628 stećaka ističe Rogatica. I brojnost stećaka na pojedinim nekropolama važan je pokazatelj kretanja u društvu srednjovjekovne Bosne XIV i XV vijeka.

S obzirom da najveći broj nekropola sadrži manje od 10 stećaka, a da je broj nekropola sa 300 i više primjeraka koje pripadaju većim zajednicama izuzetak, mala se groblja uopšteno mogu smatrati porodičnim što govori o poodmaklom procesu rastakanja starog rodovskog društva i izdvajanju malih porodičnih zajednica koje, kao znak «novoga» identiteta, organizuju svoja vlastita groblja (P. Anđelić, 1966, 455–495).                      

Promjena u srednjovjekovnoj konceptualizaciji smrti nastupila je u zapadnoj Europi s protestantskim reformatorima koji su svoje ideje bazirali jedino na Bibliji, a ne na kombinaciji Biblije i tradicije građene stoljećima (Daniell, 1997, 196-199). Pogrebna praksa personificirana u stećcima, nakon kraćeg prelaznog perioda obilježenog pojavom jedne varijante stećka-nišana, gasi se u decenijama nakon uspostavljanja osmanske vlasti u Bosni i Humu kada grobna obilježja poprimaju različite konfesionalne oznake.

2. Opis dobra

Iako naziv centralna Bosna nije do kraja precizan, on markira područje u izvorima srednjeg vijeka poznato pod imenom contrata del re – Kraljeva oblast – s političkog stanovišta centralnu regiju srednjovjekovne Bosne. Ovo je područje od davnina pa i tokom srednjeg vijeka predstavljalo važnu raskrsnicu puteva, ovdje je bio podignut veći broj utvrđenih gradova među kojima i bansko-kraljevske rezidencije, ovdje su otvoreni mnogi rudnici uz koje su se razvila naselja i kolonije dubrovačkih trgovaca, na ovom se području do sredine XIII v. nalazilo središte bosanske katoličke biskupije, a kasnije centri Crkve bosanske i Franjevačke vikarije ali i politička središta države s grobnom i krunidbenom crkvom Kotromanića u Milima kod Visokog, konačno ovdje su živu aktivnost razvili njemački rudari Sasi (Š. Bešlagić, 1967, 5-12). Sve je to rodilo izuzetno kulturološko, etničko, vjersko i privredno šarenilo, s Visokim kao svojevrsnom kulturnom metropolom – centrom pismenosti, političkog i vjerskog života te bogate umjetničke i građevinske djelatnosti, bez premca u tadašnjoj Bosni (P. Anđelić, 1984, 293-294).

Prema istraživanjima Šefika Bešlagića u periodu od 1964. do 1966. godine na području centralne Bosne, registrovano je 330 lokaliteta srednjovjekovnih nekropola u 216 naselja, sa ukupno 4758 stećaka.

Zastupljene su sve vrste i osobine stećaka koje se mogu vidjeti i u drugim područjima Bosne i Hercegovine. Najviše stećaka je u formi sanduka 3659 (77%), sljemenjaci su zastupljeni sa 14%, ploče 8%, krstače 0,7% i uspravni stećci 0,2%. Pored stećaka kao nadgrobni spomenici korišteni su i mauzoleji, registrovano je pet natpisa sa mauzoleja (Gračanica, Rječica, Podbrežje, Mali Mošunj i Turbe). Stećci sa navedenog područja su slabije obrađeni i manjih dimenzija u odnosu na stećke iz Hercegovine, ali i pojedine iz drugih dijelova Bosne. Većina sanduka su sa postoljima, sljemenjaci su pretežno niski po visini i sa niskim krovnim plohama, sa postoljima, nešto uži i kraći prema dnu. Za ovo područje karakteristična je pojava tzv. dvostrukih sljemenjaka, ali samo na opštini Ilijaš, još rjeđa pojava su stećci sljemenjaka sa dva postolja, tj. sljemenjak sa postoljem na posebnom postolju (Sudići i Kopošić kod Ilijaša). Krstače su za razliku od drugih krajeva Bosne i Hercegovine drukčijeg izgleda, one su sa okruglom glavom i sa jednim ili više lučnih ureza ispod nje, koji vizuelno dočaravaju poprečne krakove, a stvarno ne postoje. Njihova pojava je ograničena na travničko-zeničkom području. Od ukupnog broja stećaka ukrašeno je svega 185 primjeraka ili 4%.

Na području centralne Bosne evidentirano je 65 raznovrsnih motiva, koji se pojavljuju 840 puta. Među ukrasnim motivima na stećcima evidentirane su: dekoracije, simboli i figuralne predstave.

Od dekoracija zastupljeno je 17 različitih motiva sa raznim kombinacijama i varijanatama. Najbrojnija je tordirana vrpca (pojavljuje se 130 puta), zatim obična plastična vrpca (pojavljuje se 60 puta), u manjoj mjeri pojavljuju se: vrpca sa cik-cak crtama (8), vrpca od paralelnih kosih crta (5), povijena lozica sa trolistovima (3), vrpca od povijenog akantusovog lišća (13), vrpca od stilizovanih petoro i sedmorolistova (3), vrpca od stilizovanih ljiljana (1) i još frizovi kombinovani od krugova i trouglova.

Od svih ukrasnih motiva na području centralne Bosne najbrojniji su simboli. Zastupljeno je 30 raznovrsnih motiva ove vrste, a pojavljuju se 593 puta. Najbrojniji je motiv rozete (javlja se 244 puta), potom drugi najbrojniji motiv ove grupe je polumjesec (68), zatim motiv kruga i kružnog vijenca (predstava sunca, javlja se 29 puta), motiv polujabučastog ispupčenja (27), motiv krsta (35), biljna stilizacija sa simetričnim spiralama (61), motiv S-spirale javlja se 4 puta, ostale biljne stilizacije javljaju se 17 puta. Tu su još i predstava grožđa (dvije pojave),motiv štita (3), motiv mača (4), motiv zastave (4), ruka s kopljem (1), ruka s buzdovanom (1), motiv štapa (4), po jedanput se javlja motiv čaše, čekića, vodenice, stola sa ribama i čašama.

Na krstačama prikazan je motiv noža, predstava jedinstvenog grba (stilizovana glava vuka, Zabrđe kod Kiseljaka), predstava ruke javlja se 7 puta, motiv arkada (51), motiv jabuka na hrbatu krova sljemenjaka (15), motiv paralelenih rebara ili kanelura (1), motiv šindre(7). Grupi simbola pripada i urezana linija.

Grupa motiva koji su relativno najmanje brojni su figuralne predstave, evidentirano je 18 raznovrsnih motiva, koji se pojavljuju 21 put. Po broju figura ističu se dvije scene sa konjima i jahačima na sljemenjaku iz Zgošće. Scene lova zastupljene su tri puta, scene sa ljudima i konjima javljaju se, takođe, tri puta, ostale scene sa ljudima 4 puta, jedanput se javlja predstava čovjeka i konja, kao i predstava sa dvije ptice.

U predstave pojedinačnih figura spadaju: osamljena predstava konja, osamljena muška sjedeća figura sa knjigom i štapom, figura pijetla, figura leoparda vezanog za drvo i figura zmaja. Na području centralne Bosne evidentirano je 20 natpisa na stećcima pisanih bosančicom. Uglavnom se nalaze na prostoru Ilijaš-Kakanj-Zenica-Travnik. Četiri primjerka su sa ploča mauzoleja, a ostali su na stećcima.

Postanak i razvoj stećaka na gore navedenom prostoru počinju još u XIII vijeku, intezivno egzistiraju kroz čitav XIV i XV vijek i završavaju polovinom XVI vijeka. Na većini ovih srednjovjekovnih nekropola ili u njihovoj neposrednoj blizini nalaze se groblja iz kasnijih vremenskih perioda što indicira kontinuitet življenja na navedenom području. (Š. Bešlagić, 1967, 87– 112)

Nekropola sa stećcima u Donjim Ivančićima

Nekropola je smještena na lijevoj obali rijeke Ljubine i takođe na lijevoj strani ceste koja vodi iz pravca Donjih Čevljanovića prema Gornjim Čevljanovićima. Nekropola je ograđena žičanom ogradom. Sastoji se od 13 stećaka od kojih su 10 u formi sljemenjaka, 2 u formi sanduka i 1 u formi ploče.

Sljemenjaci su sa postoljima i redovno su klesani tako da su nešto uži prema dnu, od sanduka stećak broj 2 je sa postoljem, kao i ploča broj 8.

Stećci su poredani u nizove od jugoistoka prema sjeverozapadu dok im je orijentacija u pravcu sjeveroistok – jugozapad. Jedan stećak (stećak br. 8) je orijentisan u pravcu sjeverozapad-jugoistok.

Stećci su obrađeni i dobro očuvani. Izuzetak su sljemenjaci br.10 i 11 koji su u potpunosti utonuli i sljemenjak br. 13 i sanduk br. 2 koji su  prevrnuti i djelimično utonuli u zemlju.

Ukrasni ornamenti vidljivi su na dva stećka (sljemenjak br. 7 i ploča br. 8). Stećak br. 1 postavljen je ispred ulaza u garažu i nalazi se na k.č. 474/5, a stećak br. 13 na zemljišnoj parceli k.č. broj 474/4. Na lokalitetu se još nalazi jedan kamen većih dimenzija polukružnog oblika bez ikakvih ukrasa, obrastao lišajevima, tako da je teško odrediti njegovu svrhu i značaj.

U dopisu Službe za društvene djelatnosti opštine Ilijaš, od 16 aprila 2008. godine, predočen je istorijat parcele k.č. broj 474/5 po svojinskom stanju iz kojeg je ustanovljeno da je navedena parcela u svojini 1/2 Avdagić (Osmana) Muris.

Takođe, u dopisu Sužbe za prostorno uređenje i stambeno-komunalne poslove opštine Ilijaš, od 28 aprila 2008. godine, navedeno je da na zemljišnoj parceli označenoj kao k.č. br. 474/5 u Ivančićima nije izdato odobrenje za građenje vikend objekta.

Stanje stećaka

Stećak br.1 – sljemenjak, obrađen i dobro očuvan, bez ukrasa – dislociran - postavljen ispred ulaza u garažu i dvorište vlasnika zemljišne parcele.

-          dimenzije stećka su: 174x68x64 cm,

-          dimenzije postolja su: 188x75x17 cm, prednja čeona dubina postolja 12 cm i bočna 14 cm.

Stećak br. 2 – sanduk, prevrnut na bočnu jugoistočnu stranu i utonuo više od pola, obrastao mahovinom, nije bilo moguće izvršiti snimanje stećka.

Stećak br. 3 – sljemenjak, dobro obrađen i očuvan.

-          dimezije stećka su: 192x71x55,

-          dimenzije postolja su: 205x88x vidljiva visina 8 cm, čeona dubina postolja 15 cm i bočna 20 cm.

Stećak br. 4 – sljemenjak, dobro obrađen i očuvan, sa sjeveroistočne strane obrastao granjem i raslinjem.

-          dimenzije stećka su: 187x75x74 cm,

-          dimenzije postolja su: 210x99xx15 cm, čeona dubina postolja 17 cm i bočna 20 cm.

Stećak br. 5 – sljemenjak, dobro obrađen i očuvan.

-          dimezije stećka su: 187x72x53 cm,

-          dimenzije postolja su: 211x91x17 cm, čeona dubina postolja 16 cm i bočna 20 cm.

Stećak br. 6 – sljemenjak, dobro obrađen i oštećen.

-          dimezije stećka su: 142x49x42 cm, 

-          dimenzije postolja su 144x60x18 cm, sa sjeverne strane je oštećeno, čeona dubina postolja 9 cm i bočna 9 cm.

Stećak br. 7 – sljemenjak, bogato ukrašen. Na čeonim stranama prikazana je dvostruka spirala kombinovana sa krstom i ljiljanom s tim što je jedan od zabata uokviren trouglom. Iznad ove dekoracije, kao i desno i lijevo od nje nalazi se  po jedna manja rozeta. Hrbatom i vodoravnim ivicama krova proteže se tordirana vrpca. Takve dvije vrpce prelaze i preko krovnih ploha.

-          dimenzije stećka su: 133x52x44 cm,

-          dimenzije postolja su: 140x68x15, čeona dubina postolja 11 cm i bočna 10 cm.

Stećak br. 8 – ploča sa postoljem, sadrži ukrasne ornamente, orijentisan u pravcu sjeverozapad-jugoistok, obrastao lišajevima i oštećen. Na njegovoj vodoravnoj strani, obrasla mahovinom, nalazi se jedva vidljiva pravougaona bordura.

-          dimenzije stećka su: 146x68x23 cm,

-          dimenzije postolja su: 164x85x vidljiva visina 14 cm.

Stećak br. 9 – sanduk, orijentisan u pravcu sjeverozapad-jugoistok, obrastao lišajevima i sa južne strane stećka su nanosi zemlje.

-          dimenzije stećka su: 127x67x32 cm.

Stećak br. 10 – sljemenjak, u potpunosti utonuo u zemlju, obrastao grmljem i rastinjem i smješten tik uz ogradu i put. Sa ceste se kroz grmlje uočava njegova čeona strana. Uočljiva je dobra obrada stećka. Orijentisan je u pravcu sjeveroistok-jugozapad, dio na površini zemlje je obrastao lišajevima, kao i čeona strana.

Stećak. br. 11 - sljemenjak, u potpunosti utonuo u zemlju, obrastao grmljem i rastinjem i smješten tik uz ogradu i put, a ispred stećka broj 10. Dimenzije stećka nije bilo moguće uzeti, uočljiva je dobra obrada stećka, orijentisan je u pravcu sjeveroistok-jugozapad.

Stećak. br. 12 - sljemenjak, nalazi se s lijeve strane ceste u međi zemljišne parcele na nepristupačnom dijelu, obrastao grmljem i rastinjem. Stećak bi se skotrljao na cestu u slučaju da se posiječe šiblje na koje je on oslonjen svojom težinom. Dimenzije stećka nije bilo moguće uzeti, uočljiva je dobra obrada stećka, oijentisan je u pravcu sjeveroistok-jugozapad, obrastao mahovinom.

Stećak br. 13 – sljemenjak, nalazi se u pravcu sjevera, udaljen od ostalih stećaka oko 200 metara, prevrnut na bočnu stranu prema jugozapadu, obrastao lišajevima, orijentisan u pravcu sjeveroistok-jugozapad.

Na lokalitetu se nalazi jedan kamen većih dimenzija polukružnog oblika bez ikakvih ukrasa, obrastao lišajevima, teško je odrediti njegovu svrhu i značaj.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

U Prostornom planu BiH do 2000. godine na području opštine Ilijaš kao spomenik III. kategorije uvršteno je 22 lokaliteta nekropola sa stećcima (505 stećaka) bez preciznije identifikacije (Grupa autora, 1980, 50).

U dopisu Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta, od 20. februara 2008. godine, na području Donjih Ivančića evidentirana je nekropola sa stećcima pod nazivom: ''Srednjovjekovna nekropola Ivančići, opština Ilijaš''. Navedeno dobro nije bilo upisano u Registar spomenika kulture Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Istraživačke radove u smislu evidentiranja i obilaženja lokacija sa tadašnjim postojećim stanjem na području opštine Ilijaš, vršio je Šefik Bešlagić periodu od 1964. do 1966. godine i objavio u svom djelu Stećci centralne Bosne 1967.godine. Tom prilikom zabilježio je sljedeće: “Naselje Ivančići se nalazi oko 2 km sjeveroistočno od Donjih Čevljanovića, u dolini Ljubine, blizu putnog pravca Sarajevo – Olovo, ali se tako naziva i čitav kraj kojemu pripada nekoliko manjih sela. Na području Ivančića evidentirane su dvije nekropole: Oko 300 m južno od seoskih kuća smještena je nekropola sa 11 stećaka, 10 sljemenjaka i 1 sanduk. Spomenici su dobro obrađeni i očuvani (2 primjerka su nagnuta). Orijentacija im je po pravcu zapad – istok. Ukrase imaju 2 primjerka i to 1 sljemenjak i 1 sanduk. Na čeonim stranama sljemenjaka vidi se urezana dvostruka spirala. Sanduk ima pravougaonu borduru od kosih paralelica na svojoj vodoravnoj strani”. (Š. Bešlagić 1967, 21). 

Konzervatorsko – restauratorski radovi nisu preduzimani.

5. Sadašnje stanje dobra

Uvidom na licu mjesta, 18. januara 2008. godine, ustanovljeno je sljedeće:

-          Na lokalitetu se nalazi 13 stećaka (10 sljemenjaka, 2 sanduka i 1 ploča),

-          Stećci su dobro klesani i očuvani;

-          Stećci br. 2, 9 su u formi sanduka, stećak br. 8 je u formi ploče, dok su ostali u formi sljemenjaka;

-          Stećak br. 1 je pomjeren, izgleda, dobro obrađen i očuvan, bez ukrasa, postavljen ispred ulaza u garažu i ukrašava ambijent dvorišta vlasnika zemljišne parcele;

-          Stećak br. 2 utonuo više od pola, obrastao mahovinom;

-          Stećci br. 3-7 su dobro klesani i očuvani;

-          Stećak br. 6 nedostaje dio postolja;

-          Stećak br. 7 sadrži ukrasne ornamente, sa oštećenim postoljem;

-          Stećak br. 8 obrastao lišajevima, sa oštećenim postoljem;

-          Stećak br. 9 obrastao lišajevima i sa južne strane stećka su nanosi zemlje;

-          Stećak br. 10 u potpunosti utonuo u zemlju, obrastao grmljem i rastinjem i smješten tik uz ogradu i put, dio na površini zemlje je obrastao lišajevima;

-          Stećak br. 11 u potpunosti utonuo u zemlju, obrastao grmljem i rastinjem i smješten tik uz ogradu i put, a ispred stećka br. 10;

-          Stećak. br. 12 nalazi se s lijeve strane ceste u međi zemljišne parcele na nepristupačnom dijelu, obrastao grmljem i rastinjem. Stećak bi se skotrljao na cestu u slučaju da se posiječe šiblje na koje je on oslonjen svojom težinom;

-          Stećak br. 13 nalazi se u pravcu sjevera, udaljen od ostalih stećaka oko 200 metara, smješten ispod velike međe, prevrnut na bočnu stranu prema jugozapadu, obrastao lišajevima. Konstantno ugrožen i zagađuje se materijom organskog porijekla jer se iznad njega nalazi poljski wc;

-          Na većini stećaka prisutni su biljni organizmi, uglavnom lišajevi i mahovina koji razaraju strukturu kamena;

-          Područje nekropole sa oživljavanjem vegetacije obrasta travom, rastinjem i granjem;

-          Stećci su izloženi ubrzanom propadanju usljed nedostatka redovnog održavanja.

6. Specifični rizici

-          pomjeranje stećaka (npr. stećak br. 1 i stećak br. 13),

-          konstantna ugroženost stećka br.13 zbog zagađivanja materijom organskog porijekla,

-          u slučaju da se posiječe šiblje na koje je stećak br. 12 oslonjen svojom težinom, skotrljao bi se na cestu,

-          dezintegracija nekropole zbog dugogodišnjeg neodržavanje lokaliteta,

-          nepovoljni vremenski uticaji,

-          samonikla vegetacija.

III - ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH”, br.33/02 i 15/03), Komisija donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A)         Vremensko određenje

B)         Istorijska vrijednost

C)         Umjetnička i estetska vrijednost

i.          Kvalitet obrade,

v.          Vrijednost detalja.

D)         Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i.          Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim periodima.

E)         Simbolička vrijednost

i.          Ontološka vrijednost.

G)        Izvornost

i.          Oblik i dizajn.

Sastavni dio ove odluke su:

-          kopija katastarskog plana,

-          zemljišnoknjižni izvadak,

-          fotodokumentacija sa terena, slike.

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH, korišćena je sljedeća literatura:

1924.    Glušac, Vaso, "Srednjovekovna 'bosanska crkva'", u: Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor, IV, Beograd, 1924.

1957.    Vego, Marko, Naselja bosanske srednjevjekovne države, Sarajevo, 1957.

1963.    Benac, Alojz, Stećci, Prosveta, Beograd, 1963.

1963.    Vego, Marko, "Patarenstvo u Hercegovini u svjetlu arheoloških spomenika", GZM, NS (A), XVIII, Sarajevo, 1963.

1966.    Anđelić, Pavao, "Doba srednjovjekovne bosanske države" u: Kulturna istorija Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do početka turske vladavine, Sarajevo, 1966.

1967.    Bešlagić, Šefik, Stećci Centralne Bosne, Sarajevo, 1967.

1968.    Malez, Mirko, "Bijambarske pećine kod Olova u središnjoj Bosni", GZM – prirodne nauke, sveska VII, Sarajevo, 1968.

1971.    Anđelić, Pavao, "Stara bosanska župa Vidogošća ili Vogošća", GZM, Arh. n.s. sveska XXVI, Sarajevo, 1971.

1976.    Čović, Borivoj, Od Butmira do Ilira, Sarajevo, 1976.

1980.    Grupa autora, Prostorni plan Bosne i Hercegovine, faza B – valorizacija, prirodne i kulturno-historijske vrijednosti, Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakultetа u Sarajevu i Urbanistički zavod za Bosnu i Hercegovinu Sarajevo, Sarajevo, 1980.

1982.    Bešlagić, Šefik, Stećci-kultura i umjetnost, Sarajevo, 1982.

1984.    Bojanovski, Ivo, Razdoblje rimske uprave u Visoko i okolina kroz historiju I, (prethistorija, antika i srednji vijek), Visoko, 1984.

1990.    Basler, Đuro, Kršćanska arheologija, II. izdanje, Crkva na kamenu, Mostar, 1990.

1990.    Südland, L. V. (Ivo Pilar), Južnoslavensko pitanje, Prikaz cjelokupnog pitanja,Varaždin. Naslov originala: L. v. SÜDLAND, Die Südslawische Frage und der Weltkrieg. Übersichtliche Darstellung des Gesamt-Problems, Wien, 1990.

1995.    Kadrić, Merima, Monografija općine Ilijaš, Breza, 1995.

1997.    Daniell, Christopher, Death and burial in medieval England 1066-1550, Routledge, London and New York 1997.

(1) Naziv Ivančići koristi se za čitav kraj kojem pripada nekoliko manjih sela i zaseoka.

(2) Kompleks ovih pećina prvi je istraživao u mjesecu septembru 1967. godine Mirko Malez i na osnovu pronađenih artefakata ustanovio da pripadaju epigravetijenskoj kulturi, tj. najgornjem odsjeku gornjeg paleolita. To je ujedno i prvi nalaz takve paleolitske kulture u tačno stratigrafski fiksiranim naslagama na području Bosne. Na ovom kompleksu osim fragmenata keramike iz kasnog brončanog doba, pronađena je keramika i iz halštatskog perioda. (M. Malez, 1968, 159-178).

(3) Bosanski Dubrovnik se spominje i u ugovoru od 20. VIII 1503.godine sklopljenom između ugarskog kralja Vladislava i Osmanskog carstva. (M.Vego, 1957, 37).

U sidžilu (sidžili – protokoli šerijatskog suda) sarajevskog mule (kadije) iz 1565/66. godine, Dubrovnik se spominje kao grad istočno od Visokog, a češće kao sjedište nahije. Grad je pripadao bosanskom knezu Batiću o čemu svjedoči stećak sa natpisom iz Kopošića. (M. Kadrić, 1995, 23). Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika na svojoj 10. sjednici, održanoj 07. do 11. oktobra 2003. godine, donijela je Odluku o proglašenju arheološkog područja – Stari grad Dubrovnik u Višnjici, općina Ilijaš, Federacija Bosne i Hercegovine, nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

(4) Svijet bosanskih i humskih stećaka, prebogat je simbolima, ispunjen križevima, polumjesecima, solarnim krugovima, svastikama i zvijezdama, scenama razigranih kola, predstavama turnirskih dvoboja, povorkama konjanika, bojnim oružjem, štitovima i arkadama, lozama i grozdovima, stiliziranim ljiljanima i rozetama, jelenima i veprovima, grbovima, mačevima i kopljima, portretima pokojnika s uzdignutom desnicom neproporcionalno uvećanog dlana i knjigama, krovovima i predstavama kuća.

(5) Uz specifične političke, ekonomske i kulturne prilike pojedinih regija, umijeće klesanja stećaka dovelo je do formiranja posebnih lokalnih stilova. Vodeće mjesto među njima pripada klesarskoj radionici na području Hercegovine, sa središtima u okolici Stoca, na području Trebinja i Bileće, zatim Gacka i Nevesinja. Četvrta radionica djelovala je u široj oblasti Konjica, a peta u okolici Lištice. Glavni klesarski centri u zapadnoj Bosni pokrivali su područje između Kupresa i Duvna, a u središnjoj Bosni okolicu Travnika. U istočnoj Bosni zapaženo je djelovanje četiriju radionica – jedne između Kladnja, Olova i Ilijaša, druge oko Zvornika, treće na Ludmeru i četvrte u okolici Rogatice. Slično klesarskim postojala su i pisarska središta među kojima je, vjerojatno s nekoliko centara ili radionica, vodeće mjesto pripadalo hercegovačkoj školi. Snažan centar ove epigrafske pismenosti nalazio se u okolici Stoca sa Semoradom kao najistaknutijom figurom (Š. Bešlagić, 1982, 479-482).