Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u „Službenom glasniku BiH“, broj 100/08.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 27. maja do 2. juna 2008. godine, donijela je

O D L U K U

I

Istorijsko područje – Nekropola sa stećcima na lokalitetu ''Mramorje'' u selu Moguš, opština Olovo, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik čini nekropola sa  6 stećaka.

Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru označenom kao k.č. 3538, posjedovni list broj 13, k.o. Solun I, opština Olovo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i osigurati finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, na prostoru definisanom u tački I stav 3 ove odluke, primjenjuju se sljedeće mjere zaštite:

-          dozvoljeni su isključivo istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i one koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje (u daljem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nadležna služba zaštite);

-          prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti, a može se koristiti u edukativne i kulturne svrhe;

-          izvođenje radova na infrastrukturi dozvoljeni su samo uz odobrenje nadležnog ministarstva i stručno mišljenje nadležne službe zaštite;

-          zabranjeno je odlaganje svih vrsta otpada;

-          potrebno je izvršiti postavljanje ograde urađene po posebnom projektu, radi zaštite od mogućeg oštećenja stećaka.

Vlada Federacije dužna je posebno da obezbijedi izradu Programa sistematskog, arheološkog istraživanja i konzervacije nekropole, koji pored ostalog treba da sadrži geodetski snimak postojećeg stanja i izradu i sprovođenje programa prezentacije nacionalnog spomenika, kao i preduzimanje hitnih mjera zaštite:

-          uklanjanje drveća i rastinja koje svojim korijenjem ugrožava stećke;

-          čišćenje stećaka od lišajeva, mahovine i samonikle vegetacije;

-          skidanje slojeva zemlje i rastinja sa stećaka koji su njima pokriveni;

-          restauraciju položaja stećaka koji su utonuli ili prevrnuti.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe, suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - VI ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim osobama u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Prema članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom  glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 02-02-94/08-5

28. maja 2008.godine

Sarajevo

Predsjedavajuća Komisije

Amra Hadžimuhamedović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu člana 2 stav 1 Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini,“nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.

Enver Fazlić dostavio je, dana 14. marta 2008. godine, prijedlog za proglašenje istorijskog područja - Nekropole sa stećcima na lokalitetu ''Mramorje'' u naselju Moguš nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II - PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju, izvršen je uvid u:

-          dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (kopiju katastarskog plana i zemljišnoknjižni izvadak),

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

-          istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Naselje Moguš je od Olova udaljeno oko 3 km zračne linije u pravcu sjeverozapada. Jugozapadno od naselja na brežuljku nazvanom – Mramorje, smještena je nekropola sa šest (6) stećaka u formi ploče i sljemenjaka. Spomenici su dobro obrađeni, položeni u nizu od jugoistoka ka sjeverozapadu, a orijentisani su u pravcu sjeveroistok – jugozapad.

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. broj 3538, broj posjedovnog lista 13, k.o. Solun I, opština Olovo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina(1).

Zemljišna parcela na kojoj su smješteni spomenici u vlasništvu je 1/1 Buševac (Mujke) Tahir.

Istorijski podaci

Postanak i razvoj stećaka vezan je za razvoj opšteg društveno-ekonomskog razvoja feudalnog društva u srednjovjekovnoj bosanskoj državi.

Nekropole sa stećcima u olovskom kraju smještene su u brdskim predjelima, prekrivenim šumom i pašnjacima. Najzastupljeniji oblici nadgrobnih spomenika na ovim nekropolama su sljemenjaci sa postoljem, koji su karakteristični po tome što se redovno sužavaju prema dnu. Osim njih, evidentirani su (na lokalitetu Gradina u zaseoku Meoirići, koje pripada selu Križevići i na lokalitetu Mramorje, selo Moguš) stećci sa dvostrukim sljemenjacima na postolju. Smatra se da takvi oblici nadgrobnih spomenika pokrivaju i dvostruke grobove, npr. porodična grobnica muža i žene, što u ovom slučaju nije potvrđeno iz razloga jer su spomenici te vrste, evidentirani na navedenim lokalitetima prevrnuti, a grobovi ispod njih prekopani.

Poslije sljemenjaka, najzastupljeniji oblici spomenika su sanduci i ploče bez postolja, pa tek onda sa postoljem.

Čitav ornamentalni sistem navedenih nekropola otkriva poseban klesarski pristup sa svojim principima ukrašavanja i svojim načinom rješavanja ornamentisanih površina(2). Među ukrasnim motivima najzastupljeniji su: spiralni zavoji, rozete i tordirana vrpca.

Spiralni zavoji upotrebljavaju se u dva osnovna oblika: a) obični spiralni zavoji i b) S-motiv. Osim njih, kao ukrasni ornamenti evidentirani su: cik-cak linije, kružići, kružići sa tačkom, krug od tordirane vrpce, krug sa rozetom, zrakasti krug, polukrug, zvijezda, grozd, polumjesec, krst, vodenica i plastična dugmad.

Karakteristika spomenika olovskog kraja je što na njima nema figuralnih predstava, (osim ženske figurice u Kozjacima i životinjskog lika na obelisku u Vlaškovcu). A. Benac je mišljenja da se tu radi o heraldičkoj stilizaciji. Mjesto toga na navedenim spomenicima evidentirane su predstave ljudske ruke, zatim ruke s kopljem i ruke s mačem.

Prikazivanje ruke u svim slučajevima je približno jednako: u laktu manje ili više savijena i opruženi prsti. Motivi sa oružjem su jako stilizovani, tako šaka nigdje ne obuhvata oružje, nego izgleda kao da negdje lebdi pored njega. Koplja prikazana na stećcima imaju zastavice – trouglastu i četverouglastu, dok su mačevi uobičajenog srednjovjekovnog izgleda, izuzev jednog na lokalitetu ''Mramorje'', koji ima izgled osmanske sablje.

Na osnovu toga utvrđeno je da su geometrijski motivi osnova ornamentalnog sistema na spomenicima olovskog kraja. To je ujedno i osnovna razlika između njih i spomenika u Hercegovini, gdje su baš česte figuralne predstave, pojedinačne i grupne u kojima su prikazani ljudi i životinje ili čitave scene iz života.

Jedini spomenici gdje se može pouzdano ustanoviti klasna pripadnost pokojnika su nadgrobonici sa predstavama ruke sa mačem ili kopljem, što direktno ukazuje da je grob pripadao ratniku – feudalcu. A. Benac je mišljenja da i predstava same ruke (bez oružja) ima isto značenje kao i ruka sa oružjem.

Po načinu ukrašavanja nekropole olovskog kraja ne mogu se strogo odvojiti jedna od druge iz čega proizilazi da su majstori koji su pravili spomenike koristili iste umjetničke predloške/oblike. Veliki dio stećaka na ovim nekropolama je tehnički dotjeran, dok je izvjestan broj nemarnije obrađen. Najveći broj ukrasa izveden je tehnikom udubljivanja, za razliku od plastičnih motiva koji su vrlo rijetki. Svi spomenici su rađeni od krečnjaka, do kojeg je bilo lakše doći na ovom području.

Ni na jednom spomeniku, a koje je u svom djelu obradio A. Benac nije evidentirano postojanje natpisa na spomenicima. Međutim, za određenije datiranje naveo je tri važna elementa: obelisk iz Vlaškovca, predstave oružja i stilizacija ukrasa.

Od prikazanog oružja najinteresantnija je sablja na spomeniku sa ''Mramorja'', koja ne pripada tipu srednjovjekovnih krstastih mačeva, čiji se oblik najčešće susreće na stećcima. Ustanovljeno je da je to sablja iz vremena osmanske vladavine u Bosni i Hercegovini sa svim oznakama osmanskog oružja te vrste. Zbog toga predstava ove sablje pruža podatke za datiranje olovskih nekropola sa stećcima. Pored prikaza osmanske sablje, na lokalitetu ''Mramorju'' evidentiran je i srednjovjekovni krstasti mač, što upućuje da su nadgrobni spomenici položeni u vrijeme prodiranja osmanskog uticaja (oko polovine XV vijeka ili možda malo malo ranije).

Ostali ornamenti na spomenicima sa ''Mramorja'' identični su sa onim na drugim nekropolama. Forma dvostrukog sljemenjaka sa postoljem potpuno je ista kao i u Križevićima.

Sve to upućuje na zaključak da se druge nekropole olovskog kraja po vremenu nastanka ne mogu odvojiti od nekropole na ''Mramorju''. Možda postoji samo relativna vremenska razlika. (A. Benac, 1951, 51. – 60.)

2. Opis dobra

U svom djelu ''Olovo'' A. Benac je dao raspored stećaka sa detaljnom identifikacijom i opisom na području olovskog kraja(3).           

Nekropola sa stećcima na lokalitetu Mramorje u selu Moguš

Iznad doline Krivaje s lijeve strane ceste Olovo – Zavidovići, na udaljenosti vazdušne linije od Olova oko 3 km, u pravcu sjeverozapada, prostire se naselje Moguš. Nekropola sa stećcima na lokalitetu ''Mramorje'' nalazi se na istoimenom brežuljku koji je dobio ime po spomenicima smještenim na tom prostoru.

Nekropola se nalazi jugozapadno od naselja Moguš i broji 6 (šest) stećaka (1 ploča, 3 sljemenjaka i dva stećka čiju formu i oblik nije bilo moguće odrediti iz razloga što su u potpunosti utonuli).

Stećci su položeni u nizu od jugoistoka ka sjeverozapadu, a orijentisani su u pravcu sjeveroistok-jugozapad. Sljemenjaci su klesani tako da su nešto uži prema dnu, precizno obrađeni i sa postoljem. Prilikom snimanja spomenika pronađen je stećak za kojeg A. Benac tvrdi da je dvostruki sljemenjak s postoljem. Navedeni spomenik je prevrnut na sjeverozapadnu bočnu stranu, tako da se ne vidi drugi sljemenjak, koji je najvejrovatnije utonuo, na površini se uočava samo jedan sljemenjak s postoljem. Ploča je grublje obrađena s postoljem.

Ukrasni ornamenti vidljivi su na dva stećka (sljemenjak br. 2. i 3.). Ukrasni motivi: ruka sa sabljom, ruka s mačem i ruka s kopljem, zatim spirala, rozeta i tordirana vrpca.

Stećci pripadaju skupini manjih, odnosno zasebnih porodičnih grobišta koje pripada feudalnoj ratničkoj porodici.

Prilikom prikupljanja podataka za donošenje odluke o proglašenju Nekropole sa stećcima na lokalitetu ''Navitak'' u selu Boganovići, opština Olovo, nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine, prikupljene su informacije da se na lokalitetu ''Mramorje'', osim postojeća četiri stećka koja je evidentirao A. Benac, nalazio veći broj stećaka od kojih su čak njih jedanaest (11) u potpunosti utonuli. Nakon pregleda stanja utvrđeno je postojanje gore navedena četiri stećka. Međutim, prema konfiguraciji terena na udaljenosti oko 25 m od spomenutih stećaka u pravcu juga, uočavaju se obrisi stećaka, prekrivenih humusom i travom, što upućuje na mogućnost postojanja većeg broja stećaka na ovom lokalitetu i potvrdu gore navedenih riječi mještana naselja Boganovići. Na takav zaključak upućuju još dva u potpunosti utonula i jedva vidljiva stećka, udaljena od stećka br. 1. oko 10 m u pravcu zapada. Stoga je neophodno detaljno arheološko istraživanje u cilju potvrđivanja gore navedenih činjenica.

Stanje stećaka

Stećak br. 1 – dvostruki sljemenjak, sa postoljem i vidljivim oštećenjima na krovnim plohama i udubljenjem u postolju, bez ukrasa, obrastao mahovinom, prevrnut na jugozapadnu stranu tako da se drugi manji sljemenjak ne vidi i vjerovatno je u potpunosti utonuo;

-          vidljive dimenzije stećka su: 157x67x100 cm,

-          dimenzije postolja su: 185 cm x visina 28 cm, prednja čeona dubina postolja 15 cm i bočna 12 cm.

Stećak br. 2 – sljemenjak ukrašen, pri dnu sužen, preko krovnih ploha i sa sjeverozapadne strane obrastao mahovinom, rastinjem i borovinom;

-          dimezije stećka su: 165 cm x širina sljemenjaka dole 55 cm – gore 66 cm x visina 55 cm,

-          dimenzije postolja nije bilo moguće odrediti jer je stećak utonuo u visini postolja.

Krovni dio sljemenjaka na širim stranama je odvojen kosim ispustom (oznakom za strehu). Na jugoistočnoj bočnoj strani prikazana je ruka sa mačem. Ruka je blago savijena, a šaka sa ispruženim prstima okrenuta prema dole. Mač je postavljen preko šake i predstavlja tip osmanske sablje. Nalazi se u koricama što se zaključuje na osnovu dvije poprečne crte ispod krsnice. Predstava je izvedena udubljivanjem.

Stećak br. 3 – sljemenjak ukrašen, dobro obrađen, pri dnu sužen, na sredini krovnih ploha poprijeko napuknuo, stećak je oštećen jer su sa obje strane vodoravnih ivica tordirane vrpce odlomljene;

-          dimezije stećka su: 170 cm x širina sljemenjaka dole 56 cm – gore 80 cm x visina 78 cm,

-          dimenzije postolja su: 208x98x stećak utonuo u visini postolja, čeona dubina postolja 26 cm i bočna 17 cm.

Na njegovim čeonim stranama prikazani su isti ukrasi. Zabat je uokviren trakom od tordirane vrpce sa petokrakom rozetom u sredini. Ispod su dva postavljena spiralna zavoja, kod kojih se krajevi prelamaju i okomito spuštaju prema podnožju. Vodoravnim ivicama krova proteže se tordirana vrpca. Takve dvije vrpce prelaze i preko krovnih ploha.

Bočne strane su ukrašene kompozicijom ruke sa oružjem. Na jugoistočnoj strani prikazana je ruka sa mačem. Ruka je u laktu savijena, a ispruženi prsti stoje ispod balčaka. Mač ima na balčaku jabučicu i dugačke ravne krsnice. To je tip ranijeg srednjovjekovnog mača.

Na drugoj bočnoj sjeverozapadnoj strani prikazana je ruka sa kopljem. I na ovom prikazu ruka je savijena, ispruženi prsti se nalaze ispod sredine koplja, dok se na samom vrhu koplja nalazi četvrtasta zastava (s tim da vrh koplja nije posebno označen). Svi ornamenti su izvedeni tehnikom udubljivanja, s tim da su spiralni zavoji unutra zaobljeni i ostavljaju utisak ispupčenog reljefa.

Stećak br. 4 – ploča sa oštećenim postoljem, grubo klesana i bez ukrasa, prevrnuta na sjeverozapadnu stranu, utonula cijelom svojom dužinom, obrasla mahovinom i rastinjem;

-          dimezije stećka su: 108x vidljiva širina 26 cm x visina 19 cm,

-          dimenzije postolja su: dužina 130 cm, širinu nije bilo moguće uzeti, visina 17 cm, čeona dubina postolja 11 cm i bočna 9 cm.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

U Prostornom planu BiH do 2000. godine na području opštine Olovo kao spomenik III. kategorije uvršteno je 14 lokaliteta nekropola sa stećcima (428 stećaka) bez preciznije identifikacije.

U dopisu Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta od 08. aprila 2008. godine, navedeno dobro je evidentirano pod nazivom »Nekropola stećaka Mramorje, selo Moguš, opština Olovo«, ali nije bilo upisano u Registar spomenika kulture Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

U periodu 1951. – 1952. godine Zavod za zaštitu spomenika Narodne Republike Bosne i Hercegovine pokrenuo je program preliminarnog popisa i sistematskog proučavanja stećaka na području Bosne i Hercegovine. Rezultate tog rada pod pokroviteljstvom Saveznog instituta za zaštitu spomenika kulture, objavio Alojz Benac u svom djelu ''Olovo'' 1951. godine.

Konzervatorsko – restauratorski radovi nisu preduzimani.

5. Sadašnje stanje dobra

Uvidom na licu mjesta, 14. marta 2008. godine, ustanovljeno je sljedeće:

-          Područje nekropole sa oživljavanjem vegetacije obrasta travom, rastinjem i crnogoričnom šumom;

-          Stećci su izloženi ubrzanom propadanju usljed nedostatka redovnog održavanja;

-          Pojedini stećci su okrnjeni, oštećeni, prevrnuti, dijelom ili u potpunosti utonuli u zemlju;

-          Na većini stećaka prisutni su biljni organizmi, koji razaraju strukturu kamena;

-          Prema konfiguraciji terena na udaljenosti oko 25 m od gore evidentirana četiri stećka u pravcu juga, uočavaju se obrisi stećaka, prekrivenih humusom i travom, što upućuje na mogućnost postojanja većeg broja stećaka na ovom lokalitetu. Na takav zaključak upućuju još dva u potpunosti utonula i jedva vidljiva stećka, udaljena od stećka br. 1 oko 10 m u pravcu zapada.

6. Specifični rizici

-          dugogodišnja dezintegracija i neodržavanje lokaliteta,

-          nepovoljni vremenski uticaji,

-          samonikla vegetacija.

III - ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH”, br.33/02 i 15/03), komisija donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A)         Vremensko određenje

B)         Istorijska vrijednost

C)         Umjetnička i estetska vrijednost

i.          Kvalitet obrade,

ii.         Kvalitet materijala,

v.          Vrijednost detalja.

D)         Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i.          Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim periodima

E)         Simbolička vrijednost

i.          Ontološka vrijednost,

iii.         Tradicionalna vrijednost,

v.          Značaj za identitet grupe ljudi.

G)        Originalnost

i.          Oblik i dizajn,

ii.         Materijal i sadržaj,

iii.         Namjena i upotreba,

iv.         Tradicija i tehnike.

Sastavni dio ove odluke su:

-          kopija katastarskog plana,

-          zemljišnoknjižni izvadak,

-          fotodokumentacija sa terena.

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH, korišćena je sljedeća literatura:

1951.    Benac, Alojz, "Olovo", Srednjovjekovni nadgrobni spomenici Bosne i Hercegovine II, Beograd 1951.

1980.    Grupa autora, Prostorni plan Bosne i Hercegovine, faza B – valorizacija, prirodne i kulturno-historijske vrijednosti, Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakultet u Sarajevu i Urbanistički zavod za Bosnu i Hercegovinu Sarajevo, Sarajevo 1980, 51.

(1) U dopisu opštine Olovo – služba za ekonomske poslove – od 17. marta 2008. godine, navedeno je da se podaci za zemljišne knjige nalaze na obradi kod gore navedene službe i da će nakon istog biti predate Opštinskom sudu Visoko, nadležnom za izdavanje podataka iz zemljišne knjige.

(2) Uz specifične političke, ekonomske i kulturne prilike pojedinih regija, umijeće klesanja stećaka dovelo je do formiranja posebnih lokalnih stilova i umjetničkih škola. Vodeće mjesto među njima pripada klesarskoj školi na području Hercegovine, sa središtima u okolici Stoca, na području Trebinja i Bileće, zatim Gacka i Nevesinja. Četvrta radionica djelovala je u široj oblasti Konjica, a peta u okolici Lištice. Glavni klesarski centri u zapadnoj Bosni pokrivali su područje između Kupresa i Duvna, a u središnjoj Bosni okolicu Travnika. U istočnoj Bosni zapaženo je djelovanje četiriju radionica – jedne između Kladnja, Olova i Ilijaša, druge oko Zvornika, treće na Ludmeru i četvrte u okolici Rogatice. Slično klesarskim postojala su i pisarska središta među kojima je, vjerojatno s nekoliko centara ili radionica, vodeće mjesto pripadalo hercegovačkoj školi. Snažan centar ove epigrafske pismenosti nalazio se u okolici Stoca sa Semoradom kao najistaknutijom figurom (Bešlagić, 1982, 479.-482.).

(3) Tom prilikom evidentirao je na dvanaest lokaliteta – 263 spomenika. Od toga najveći broj čine sljemenjaci i to: 159 sljemenjaka (sarkofaga) sa postoljem, 7 sljemenjaka bez postolja i dva dvostruka sljemenjka sa postoljem. Potom slijedi 30 ploča bez postolja i 21 ploča sa postoljem, zatim sanduka sa postoljem 11 primjeraka, bez postolja 32 i 1 obelisk. Od navedenih 263 spomenika ukrašen je 61 primjerak.