Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u „Službenom glasniku BiH“, broj 53/08.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovi člana V stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 28. marta do 1. aprila 2008. godine, donijela je

O D L U K U

I.

Historijsko područje – Pravoslavna crkva Kostadinovica (Crkva posvećena sv. Konstantinu i Jeleni), sa nekropolom sa stećcima u Gomiljanima, općina Trebinje, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik čine: nekropola sa oko 50 stećaka i ostaci crkve.

Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru označenom kao k.č. 409 (stari premjer),  posjedovni list broj 34,  zk. izvadak broj 73, k.o. Gomiljani, općina Trebinje, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene Zakonom o provođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, ustanovljene u skladu sa Aneksom 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (»Službeni glasnik Republike Srpske«, broj 9/02).

II.

Vlada Republike Srpske dužna je da osigura pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdit će tehničke uvjete i osigurati finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III.

S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, na prostoru definiranom u tački I stavak 3. ove odluke primjenjuju se sljedeće mjere zaštite:

-          dopušteni su isključivo istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi, radovi na tekućem održavanju, uključujući i radove koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje Republike Srpske (u daljnjem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručni nadzor nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Republike Srpske (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite);

-          nije dopušteno obavljanje radova na infrastrukturi osim uz odobrenje nadležnog ministarstva i stručno mišljenje nadležne službe zaštite;

-          nije dopuštena izgradnja ni izvođenje radova koji bi mogli utjecati na izmjenu područja, kao ni postavljanje privremenih objekata ili stalnih struktura čija svrha nije isključivo zaštita i prezentacija nacionalnog spomenika;

-          na dijelu zaštićenog područja u kome se nalazi pravoslavno groblje dopušteno je sahranjivanje pod uvjetom da novo grobno mjesto mora biti udaljeno najmanje pet metara od postojećih grobova;

-          nije dopušteno izmještanje niti pomjeranje stećaka;

-          nije dopušteno odlaganje otpada.

Vlada Republike Srpske je dužna da osigura izradu Programa sistematskog, arheološkog istraživanja i konzervacije ostataka crkve i nekropole, koji pored ostalog treba da sadrži izradu geodetskog snimka postojećeg stanja

S ciljem hitne zaštite područja, utvrđuju se sljedeće mjere:

-          čišćenje objekta crkve od samoniklog rastinja;

-          identifikacija i detaljno snimanje svih fragmenata crkve koji se nalaze na zaštićenoj parceli ili u neposrednoj blizini;

-          konstruktivna sanacija ostatka crkve;

-          privremena zaštita ostataka crkve od direktnih uticaja atmosferilija.

IV.

Stavljaju se izvan snage svi provedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su suprotni odredbama ove odluke.

V.

Svako a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i općinske službe suzdržat će se od poduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu oštetiti nacionalni spomenik ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu.

VI.

Ova odluka dostavit će se Vladi Republike Srpske, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite naslijeđa na nivou Republike Srpske i općinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi provedbe mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom općinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII.

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresiranim licima u prostorijama i na web-stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII.

Prema članu V stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Danom donošenja ove odluke, sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (»Službeni glasnik BiH«, broj 33/02, »Službeni glasnik Republike Srpske«, broj 79/02, »Službene novine Federacije BiH«, broj 59/02 i »Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH«, broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 689.

X

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objavit će se u »Službenom  glasniku BiH«.

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 02-2-37/2008-4

29. mart 2008. godine

Sarajevo

Predsjedateljica Komisije

Amra Hadžimuhamedović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na temelju člana 2. stav 1. Zakona o provedbi odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljenog prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, »nacionalni spomenik« je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (»Službeni glasnik BiH«, broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Crkve sv. Konstantina i Jelene (Kostadinovica) u selu Gomiljani, općina Trebinje, na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH,  pod rednim brojem 689.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovi člana V stav 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila provedbi postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju, izvršen je uvid u:

-          dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (kopiju katastarskog plana i zemljišnoknjižni izvadak),

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

-          historijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korištenja dokumentacije u sklopu ove odluke.

Na temelju uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Selo Gomiljani nalazi se 4 kilometra zračne linije zapadno od Trebinja. Smatra se da je dobilo ime upravo po velikom broju gomila. Na prostoru Gomiljana na nadmorskoj visini od 273 m, geografskoj širini 42º 41' 44.2" i geografskoj dužini 18º 17' 4", nalazi se nekropola sa stećcima smještena na lokalitetu Kostadinovica, koji je nazvan po crkvi posvećenoj sv. Konstantinu i Jeleni i broji oko 50 stećaka.

Pravoslavna crkva Kostadinovica (Crkva sv. Konstantina i Jelene) nalazi se unutar nekropole sa stećcima i orijentirana je u pravcu zapad–istok.

Navedeno dobro je u vlasništvu 1/1 Srpsko pravoslavnog manastira Uspenja Bogorodice u Dužima.

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. broj 409., po starom premjeru, novi premjer nije vršen, broj posjedovnog lista 34., broj zk. izvatka 73., k.o. Gomiljani, općina Trebinje, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina(1).

Historijski podaci

Prve vijesti o Trebinju nalazimo kod bizantskog vladara Konstantina VII Porfirogeneta (De administrando imperio), gdje za ovu oblast koristi naziv – Trebunia. Isprva je to bilo malo župsko mjesto, a kasnije, okupivši oko sebe poznatije župe: Konavle, Žrnovnicu, Risan, Kruševicu, Dračevicu, Vrsinje (Zupce), Vrm (Korjeniće), Rudine, Ljubomir, Fatnicu, Pivu, Komarnicu i Popovo – preobrazilo u središte prostrane i po njemu prozvane Trebinjske oblasti ili Travunije. U sklopu ove političke jedinice župa Trebinje se najprije nalazila pod upravom travunijskog župana (do pod kraj X stoljeća) pa u sastavu dukljanske države (do pod kraj XII vijeka), zatim u sklopu nemanjićke Srbije (do 1377), a potom pod vlašću bosanske države (do pada pod vlast Osmanlija 1465. godine) (Đ. Tošić, 1998., str. 13, 46.)(2).

Pravoslavna crkva Kostadinovica (Crkva sv. Konstantina i Jelene)(3) je tip jednobrodne crkve sa polukružnom apsidom i svodom. Ovaj tip građevine sa svim svojim varijantama, se u primorskim krajevima javlja početkom XIII i krajem XIV vijeka (D. Demonja). Posredovanjem dubrovačkih majstora, koji su još u srednjem vijeku bili graditelji na objektima sakralnog i profanog karaktera na tlu BiH, arhitektonski oblici jednobrodne crkve ulaze i u arhitekturu stare Hercegovine, a ova praksa se nastavlja i u vremenu osmanske uprave. 

Na području stare Hercegovine se u navedenom periodu grade jednobrodne crkve pravoslavne i katoličke provenijencije, za čiju gradnju se angažuju dubrovački majstori. Crkve su dosta sličnih dimenzija a razlika među njima se javlja u načinu prenosa sila bočnog potiska.

U samom Popovom polju, na relativno malom prostoru, nalaze se tri stara manastira i 36 starih crkava, kao i veći broj još starijih crkvišta. Historijskih podataka o Kostadinovici (Crkvi sv. Konastantina i Jelene) ima izuzetno malo, Vojislav Korać Kostadinovicu ubraja među najstarije crkve trebinjskog kraja(4).

Prema Ljiljani Ševo crkva je sagrađena u 15. vijeku(6). Datitanje crkve je moguće uraditi na osnovu analogije sa drugom od tri pravoslavne crkve sagrađene u Gomiljanima, crkvom Svetih Vrača.

Na zidu Crkve svetih Vrača u Gomiljanima se nalazi natpis V L]TO Z (7000 – to jest 7000. godine od Stvaranja svijeta, to jest 7000-5508 = 1492. godine od Hristovog rođenja), što predstavlja argument za određivanja terminus ante quem - 1492. godina, za Vračevicu. Kako su sve tri gomiljanske crkve arhitektonski srodne, to se kraj 15. vijeka uzima kao period prije kojeg su nastale te taj podatak može da se koristi i prilikom utvrđivanja približnog vremena nastanka crkve Kostadinovice.

Crkva je posvećena prvom hrišćanskom caru Konstantinu i njegovoj majci Jeleni(6).

2. Opis dobra

Nekropola sa stećcima je smještena na lokalitetu Kostadinovica, nazvana vjerovatno po crkvi koja se nalazi unutar nekropole i koja je posvećena sv. Konstantinu i Jeleni. Spomenici su neravnomjerno raspoređeni, orijentirani su u pravcu zapad–istok sa malim odstupanjima, dobro su obrađeni ima ih i očuvanih, ali većina je oštećena. Gotovo svi stećci su zarasli u žbunje ili su utonuli i obrasli lišajevima i travom. Nekropola se sastoji od oko 50 stećaka, većim dijelom su u formi sanduka, ali ima ih i u formi ploča. Razmješteni su na širem prostoru nekropole, nekoliko njih u skupinama, a neki su pojedinačno i samostalno raspoređeni. Zbog zapuštenosti lokaliteta nije bilo moguće uzeti dimenzije stećaka. Osim što su evidentirani, nije pronađen ni jedan stećak sa ukrasom.

Groblje se nalazi u kamenom ograđenom prostoru, obraslo je žbunjem, travom i niskim raslinjem. Unutar groblja nalazi se nekoliko grobova iz 19. stoljeća, od ostalih novijeg doba ima 16 grobova. Unutar groblja evidentirano nekoliko grobnica iz 19. stoljeća kao i 16 grobnica novijeg datuma. Među tim grobovima svakako se ističe grob u formi visokog sanduka sa postoljem u kojem je sahranjen Sava Draguljević, čiji je križ ukrašen sa obje strane kao i bočna i zapadna strana groba. Križ je rađen od betona sa trolisnim završecima na krakovima. U gornjem dijelu kraka urezan je univerzalni križ manjih dimenzija gdje je između njegovih krakova upisano И Х Н К. (lijevog gornjeg И, desnog gornjeg Х, lijevog donjeg Н i desnog donjeg К). Ispod križa je ćirilični tekst, nedovoljno čitljiv, na osnovi kojeg se zna da je tu sahranjen Sava Draguljević i njegova žena Manda. Sa druge strane, u središtu križa uklesan je u univerzalni križ iza čijih vrhova se nalaze cvjetni ukrasi. U donjem dijelu križa kao ukras, nalazi se prikaz crkve. Sličnih ukrasa ima i na drugim križevima. Na čeonoj zapadnoj strani visokog sanduka u lijevom i desnom uglu nalazi se motiv ispruženih dlanova lijeve i desne ruke.

Unutar crkve na mjestu menze nalazi se ploča ukrašena povijenom linijom sa trolistovima, čije dimenzije su: 91 x 51 x vidljiva visina 11 cm.

Osim ovoga stećka u literaturi se navodi da je pored crkve bio grob sa natpisom: »Sie leži (Mi)lica Tiovića«. (V. J. Korać, 1966., str. 192).

Konstadinovica (Crkva svetog Konstantina i Jelene)

Orijentirana u pravcu zapad–istok, sa ulazom sa zapada, Konstadinovica (Crkva svetog Konstantina i Jelene) prema konceptu prostorne organizacije pripada tipu jednobrodnih crkava, pravougaonog tlocrta sa polukružnom apsidom(7). Posebnost crkve čini pravougaoni aneks uz južni zid – paraklis mauzolejnog karaktera sa stećkom u sredini.

Objekat crkve je jednostavna i svojim dimenzijama skromna građevina. Vanjske dimenzije crkve, mjereno bez apside i aneksa iznose oko 4,00 x 5,15 m. Vanjske dimenzije aneksa iznose 2,35 x 3,60 m.

Crkva ima masivne kamene zidove, debljine oko 60 cm, zidane u dva sloja. Relativno pravilno klesani i grubo obrađeni kameni blokovi, vezani malterom su redani u pravilne horizontalne redove i ostavljeni vidljivi na fasadama.

Prema ostacima na terenu moguće je zaključiti da je apsida bila pokrivena polukupolom. Analogijom sa ostalim crkvama iz ovog perioda u trebinjskom kraju moguće je samo pretpostaviti da je crkva bila pokrivena poluobličastim svodom. Aneks - paraklis mauzolejnog karaktera je natkriven poluobličastim svodom.

Otvori na ostacima objekta crkve su smješteni u jednom horizontalnom nivou, na apsidi i istočnom i južnom zidu aneksa. Pravougaoni prostor otvora, uzak i izdužen, je formiran od pravougaonih kamenih blokova, koji se kao takvi (pravougaoni) javljaju samo na ovim dijelovima objekta.

Sa unutrašnje strane južnog zida crkve, uz apsidu, kao i u južnom zidu aneksa nalazi se manja niša.

Smješten na zapadnom zidu crkve, pravougaoni portal širine 80 cm je uokviren kamenim blokovima, dovratnikom i nadvratnikom. Južno postavljen dovratnik predstavlja kameni blok dimenzija 37 x 140 cm. Nadvratnik predstavlja kameni blok dimenzija 110 x 15 cm.

Iznad portala je u kamenim blokovima urađena plitka rasteretna niša završena blago prelomljenim lukom. Visina luka rasteretne niše iznosi 30 cm, a širina 60 cm.  

U središtu aneksa, paraklis mauzolejnog karaktera, smješten je stećak, pod kojim je vjerovatno sahranjen neki lokalni vlastelin(8).

3. Dosadašnja zakonska zaštita

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u akte o zaštiti dobra i utvrđeno je:

-          U Prostornom planu BiH do 2000. godine na području općine Trebinje kao spomenik II. kategorije uvršteno je 72 lokaliteta nekropola sa stećcima (2406 stećaka) bez preciznije identifikacije. (Grupa autora, 1980, str. 52);

-          Crkva sv. Konstantina i Jelene (Kostadinovica) u Gomiljanima, općina Trebinje, evidentirana je i upisana u registar spomenika kulture Zavoda za zaštitu spomenika kulturno-historijskog naslijeđa Bosne i Hercegovine, Rješenjem broj: 02-UP-I-105-1/70, 02-UP-I-91-2/70. od 20. novembra 1970. godine;

-          Na Privremenoj listi nacionalnih spomenika Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Crkva sv. Konstantina (Kostadinovica) u selu Gomiljani, općina Trebinje, upisana je pod rednim brojem 689.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi 

U proljeće 1960. godine Zavod za zaštitu spomenika kulture BiH započeo je sistematsku obradu stećaka u Popovom polju, da bi sav terenski posao ovog područja bio dovršen 1964. godine. Po završetku terenskog dijela posla izvršeno je sređivanje i proučavanje materijala.

Šefik Bešlagić navodi da se u selu Gomiljani nalazi nekropola sa stećcima (50 stećaka, 30 sanduka i 20 ploča) unutar koje je i pravoslavna Crkva sv. Konstantina u kojoj se nalazi ukrašena ploča. (Š. Bešlagić, 1971., str. 405).

Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi nisu poduzimani.

Nema dokumentacije o radovima na objektu.

5. Sadašnje stanje dobra

Uvidom na licu mjesta, 17. januara 2008. godine, ustanovljeno je sljedeće:

-          Nadgrobni spomenici su neravnomjerno raspoređeni dobro su obrađeni ima ih i očuvanih, ali većina je oštećena;

-          Ispod pojedinih stećaka nalazi se kamenje, nekoliko njih je u potpunosti utonulo, nagnuto na stranu;

-          Na čitavoj nekropoli stećci su obrasli žbunjem, niskim raslinjem, travom i mahovinom;

-          Ornamenti na stećcima nisu uočeni osim jednog koji se nalazi unutar crkve na mjestu menze, u formi ploče, koja je ukrašena povijenom linijom sa trolistovima;

-          Groblje se nalazi u kamenom ograđenom prostoru, obraslo je žbunjem, travom i niskim raslinjem;

-          Unutar groblja evidentirano nekoliko grobnica iz 19. stoljeća kao i 16 grobnica novijeg datuma;

-          Kostadinovica (Crkva svetog Konstantina i Jelene) se danas nalazi u izuzetno lošem stanju;

-          Objekat je bez krova i bilo kakve zaštite od atmosferilija;

-          Zidovi crkve, sačuvani u visini od jednog do jednog i po metra, su prekriveni mahovinom i bršljanom;

-          Veliki broj srušenih fragmenata crkve leži u njenoj unutrašnjosti, prekriven samoniklom vegetacijom;

-          Pokrov objekta, kamene ploče, je sačuvan samo u tragovima;

-          Stalna izloženost atmosferilijama je dovela do oštećenja zidova objekta i prokišnjavanja;

-          Objekat je sa tri strane gotovo u potpunosti nedostupan usljed guste samonikle vegetacije.

6. Specifični rizici

-          dezintegracija nekropole zbog dugogodišnjeg neodržavanje lokaliteta,

-          nepovoljni vremenski utjecaji,

-          samonikla vegetacija,

-          kolaps crkve.

III – ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterije za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (»Službeni glasnik BiH«, br. 33/02 i 15/03), Komisija donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je utemeljena na sljedećim kriterijima:

A.         Vremensko određenje

B.         Historijska vrijednost

C.         Umjetnička i estetska vrijednost

iii.         Proporcije,

iv.          Kompozicija,

v.          Vrijednost detalja,

vi.          Vrijednost konstrukcije.

D.         Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i.           Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim historijskim razdobljima,

iv.          Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru.

E.         Simbolička vrijednost

i.           Ontološka vrijednost,

ii.          Sakralna vrijednost,

v.          Značaj za identitet skupine ljudi.

F.         Ambijentalna vrijednost

iii.         Objekat ili skupina objekata je dio cjeline ili područja.

G.         Izvornost

iv.          Tradicija i tehnike,

v.          Položaj i smještaj u prostoru.

H.         Jedinstvenost i reprezentativnost

i.           Jedinstven ili rijedak primjerak određenog tipa ili stila.

Korištena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH, korištena je sljedeća literatura:

1966.    Korać, J. Vojislav, Trebinje - Istorijski pregled I, period do dolaska Turaka, Trebinje 1966.

1971.    Bešlagić, Šefik, Stećci, kataloško-topografski pregled, „Veselin Masleša“, Sarajevo, 1971.

1980.    Grupa autora, Prostorni plan Bosne i Hercegovine, faza b – valorizacija, prirodne i kulturno-historijske vrijednosti, Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakultet u Sarajevu i Urbanistički zavod za Bosnu i Hercegovinu Sarajevo, Sarajevo 1980.

1998.    Tošić, Đuro, Trebinjska oblast u srednjem vijeku, Istorijski institut SANU, Posebno izdanje, knjiga 30, Beograd 1998.

2002.    Ševo, Ljiljana, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, Banja Luka, 2002.

(1) Dana 31. januara 2007. godine preneseno iz zk. ul. broj 251., K.O. Gomiljani, općina Trebinje.

(2) Za više historijskih podataka o području Popova pogledati odluku o proglašenju graditeljske cjeline – Pravoslavna crkva sv. Ilije sa prahistorijskom grobnom gomilom (tumulusom) i nekropolom sa stećcima u Mesarima, Trebinje nacionalnim spomenikom.

(3) Za više historijskih podataka o jednobrodnim crkvama na području Hercegovine pogledati odluku o proglašenju historijske građevine - Katoličke crkve Svete Ane u Gradcu kod Neuma nacionalnim spomenikom.

(4) Vojislav J. Korać, Trebinje, 1966., str. 192.

(5) Ljiljana Ševo, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, str. 196.

(6) Konstantin Veliki (oko 208-337) je bio rimski car, sin Helene (Jelene). Stekao je potpunu vlast 312. godine porazivši cara Maksencija u bici na Milvijskom mostu na Tiberu. Ovaj događaj se tradicionalno smatra prekretnicom nakon koje se carstvo uvodi u kršćanstvo. Za Konstantina se veže zamjena dotadašnjeg amblema (rimskog orla) sa križem (krstom). (Rječnik tema i simbola u umjetnosti, str. 160). Pored toga za Konstantina se veže i izdavanje „Milanskog edikta“ 313. godine o zabrani progonstva kršćana i osnivanje grada Konstantinopola na Bosforu.

(7) Zbog ruševnog stanja u kojem se objekat nalazi nije moguće utvrditi da li je crkva imala zvonik ili ne.

(8) Ljiljana Ševo, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, str. 197.