Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 60/08.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 28. marta do 1. aprila 2008. godine, donijela je
O D L U K U
I
Arheološko područje – neolitsko naselje Lug, opština Goražde, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik čini arheološko područje i pokretno nasljeđe pronađeno na tom području koje se nalazi u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine u Sarajevu, a koje je popisano u inventarnim knjigama nalaza Muzeja.
Nacionalni spomenik se nalazi na dijelu k.č. 1870 upisane u posjedovni list broj 1485/02, k.o. Goražde II, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, ustanovljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika na prostoru definisanom u tački I stav 3 ove odluke, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:
- dozvoljeni su isključivo istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i one koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine. Tokom izvođenja radova neophodno je prisustvo arheologa;
- prostor na kojem se nalazi nacionalni spomenik je potencijalno arheološko nalazište, te stoga nije dozvoljeno izvođenje radova koji bi na bilo koji način uticali na izmjenu područja i ugrožavanje spomenika;
- prostor spomenika biće očišćen, otvoren i dostupan javnosti i može se koristiti u edukativne i kulturne svrhe.
Vlada Federacije BiH dužna je da obezbijedi neodložno zatvaranje postojećeg smetljišta na lokalitetu Lug i sanaciju štete nastale odlaganjem otpada na arheološkom lokalitetu.
Nije dozvoljeno odlaganje otpada, niti izvođenje bilo kakvih radova koji mogu štetno uticati na okolinu na zaštićenom području i zaštitnom pojasu u širini od 100 metara od granica nacionalnog spomenika.
IV
Iznošenje pokretnog nasljeđa iz tačke I stav 2 ove odluke (u daljem tekstu: pokretno nasljeđe) iz Bosne i Hercegovine nije dozvoljeno.
Izuzetno od odredbe stava 1 ove tačke, dozvoljeno je privremeno iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije, ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini.
Odobrenje u smislu prethodnog stava daje Komisija, ukoliko nedvosmisleno bude utvrđeno da to ni na koji način neće ugroziti pokretno nasljeđe.
Komisija u svom odobrenju za privremeno iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine utvrđuje sve uslove pod kojima se to iznošenje može izvesti, rok za povratak dobra u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduženja pojedinih organa i institucija na obezbjeđenju tih uslova, te o tome obavještava Vladu Federacije, nadležnu službu bezbjednosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.
V
Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno - planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.
VI
Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.
VII
Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - VI ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VIII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).
IX
Prema članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
X
Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.
Broj: 05.1-2-240/07-12
29. mart 2008.godine
Sarajevo
Predsjedavajuća Komisije
Amra Hadžimuhamedović
O b r a z l o ž e n j e
I – UVOD
Na osnovu člana 2 stav 1 Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, ustanovljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacinalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.
Muhidin Zupčić iz Goražda dostavio je, dana 21.12.2007. godine prijedlog/peticiju za proglašenje arheološkog područja – Neolitsko naselje Lug, opština Goražde, nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stavak 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupilla sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.
II - PRETHODNI POSTUPAK
U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju, izvršen je uvid u:
- dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (kopiju katastarskog plana i zemljišnoknjižni izvadak),
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,
- istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Oko 3,5 km južno od Goražda, na desnoj obali Drine, na nadmorskoj visini 386 m, geografskoj širini 43°38’00.1”, geografskoj dužini 18°58’22.5”, u selu Zupčići, zaselak Lug, nalazi se neolitsko naselje, koje je bilo izgrađeno na samoj ivici platoa iznad rijeke.
Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata k.č. dio 1870, izvod iz posjedovnog lista br. 1485/02, k.o. Goražde II, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Istorijski podaci
Geografski položaj Bosne i Hercegovine na prelazu između istočne jadranske obale i centralnog Balkana, te njene geomorfološke odlike, bili su jedan od faktora koji su tokom niza milenija predodređivali kulturno-istorijski razvoj, a tokom neolita je to možda najviše izraženo. Na prostoru današnje Bosne i Hercegovine moguće je identifikovati određene regionalne karakteristike, iako nikada nema potpuno jasne i stoge regionalne ograničenosti. Gravitiranje i prirodna povezanost ovih regionalnih cjelina s različitim oblastima Balkana imalo je vidnog odraza na ukupan kulturno-istorijski razvoj i na formiranje različitih kulturnih zona Međutim, potpuno je prirodno da se ti razvojni procesi nisu idealno i u punoj mjeri podudarali sa strogo geografskim kriterijumima, te se s njima ni kulturne zone ne poklapaju. Podudaranje, ali ne i sasvim oštra podjela, kulturnih zona sa geografskim regijama može da se konstatuje samo za centralni prostor i današnju Hercegovinu. Naime, centralni prostor je zbog svog položaja bio izložen uticajima s raličitih strana koji su davali ton kulturnom razvoju.
Istočnobosanski prostor nije tako izrazito odvojen od susjednih krajeva. Njegov južni dio, planinsko područje razvođa Gornje Drine, Neretve i Bosne, čini se kao dio hercegvačkog rubnog prostora. Čitav prostor Podrinja i istočne Bosne vezan je za odgovarajuće procese na centralnobalkanskom području: već od starijeg neolita za starčevačku kulturu(1), a do kraja neolita za vinčansku kulturu(2), čija se naselja koncentrišu približno na istok od linije Odžak-Goražde.
Neolitski stanovnici današnje Hercegovine nalazili su glavni ekonomski oslonac u stočarstvu i lovu, pa tek onda u zemljoradnji, dok današnju Bosnu karakteriše srazmjerno uravnotežen odnos ove tri grane privrede. Kada je riječ o društvenoj strukturi neolitskih populacija, uobičajeno shvatanje o rodovskom uređenju, životu u okviru porodice i matrijarhatu svoje potvrde dobija i u zapažanjima s istraženih lokaliteta u Bosni i Hercegovini (npr. istražena velika zajednička kuća-zemunica kod Kaknja, ukazuje na društvenu zajednicu rodovskog tipa). S druge strane, dvodjelne kuće, kao u Obrama II, pokazuju da su pojedine porodice vodile odvojenu privrednu djelatnost, što istovremeno znači i individualizaciju porodice. Duhovna kultura neolitskih stanovnika spada u grupu aspekata čija je interpretacija teška i u mnogim pojedinostima hipotetična. Izvori za saznanja o duhovnom životu su: nekropole i grobovi (posebno s ritualnim ukopima), te kultni predmeti, tj. figuralna plastika, žrtvenici i sl. Neolit Bosne i Hercegovine karakterišu pojedinačni nalazi dijelova skeleta odraslih individua i djece (Zelena pećina, Lisičići, Ravlića pećina), te posebno ritualno sahranjivanje djece u okviru samog naselja (Obre I i II). Među kultnim predmetima najveći broj povezan je s kultom plodnosti, te u tom smislu najveću pažnju plijeni figuralna plastika-posebno antopomorfna. U početnim fazama neolita malobrojna i vezana samo za starčevačku kulturu, antropomorfna plastika je modelirana krajnje stilizovano.
Antropomorfna plastika mlađeg neolita i kvalitetom i kvantitetom nadmašuje starije uzore, a poseno se ističe plastika butmirske kulture. Ornamentalni motivi solarno-lunarnog karaktera, ritoni na četiri noge te upotreba crvene boje za ukrašavanje posuda, govore da duhovni život neolitskog stanovništva na ovom prostoru karakteriše simbioza dviju različitih religijskih sistema. Prvi od njih, vezan za istočne i sjeverne oblasti Balkana, vezan je istovremeno za vjerovanja u plodnost zemlje i ispaše, dok drugi-karakterističan za primorske oblasti- u svojoj osnovi reflektuje poseban odnos prema prirodnim elementima i fenomenima.
Neolit Bosne i Hercegovine zahvata vremenski okvir od VI do početka III milenijuma (B. Marjanović, 1988, 18).
U sjeveroistočnoj, odnosno istočnoj Bosni, vinčanska kultura je predstavnik mlađeg (a djelimično i srednjeg) neolita. Sigurno je utvrđena na području između Drine i Bosne, odnosno Usore, a na jug se širi do doline Spreče, pa dolinom Bosne do Tešnja i dolinom Drine do Goražda. Na najznačajnijm nalazištima vinčanska kultura, na navedenom području, predstavljena je svojom perifernom, dosta osiromašenom varijantom. U poređenju s klasičnom i ostalim varijantama, istočnobosanska se odlikuje znatno skromnijim sadržajem. Vodeći keramički element predstavljaju bikonične zdjele i posude na nozi, te kanelirani ornamenti. Druge forme i tehnike ornamentiranja karakteristične za ostale vinčanske varijante ne mogu se obilježiti kao tipične u ovoj varijanti. Isti je slučaj i s izuzetno siromašnom plastikom.
Istočnobosansku varijantu odlikuju i neke specifičnosti, nepoznate u drugim oblastima rasprostiranja vinčanske kulture (npr. šiljasto dno ili valovit obod na posudama-Gornja Tuzla).
2. Opis dobra
Neolitsko naselje Lug bilo je izgrađeno na samoj ivici platoa koji se diže iznad rijeke Drine. Prilikom izgradnje taložišta, 50-tih godina dvadesetog vijeka,naselje je uništeno gotovo u potpunosti, ali se ipak moglo da konstatuje da je centar ovog malog naselja bio na jednoj neznatnoj uzvisini pomenutog platoa. Svaki trag naselja gubio se u pravcu barovitog zemljišta (narod ga zove Jezera) pored lokaliteta, što je i potpuno razumljivo. Na centralnom dijelu naselja zatečeni su komadi vrlo debelog lijepa (15-20 cm debljine), s ostacima debelih kolaca ili bez njih, pri čemu su gornje površine lijepa uvijek ravne i dosta dobro uglačane. Ako bi uporedili ove debele komade lijepa s nalazima u Koraju i Vinči, mogli bi reci da pripadaju čvrstoj podnoj konstrukciji kuće.
Na ostalim dijelovima naselja zapažene su tamne mrlje u ilovači. Čišćenjem jednog od tih krugova ustanovljeno je da se radi o neznatnim ostacima nekadašnjih jama u zemlji zdravici. Veći dio tih jama bio je uništen. Tamni krugovi u ilovači ležali su vrlo gusto, a sadržavali su uvijek sasvim sitne komadiće lijepa, što bi značilo da su jame bile manjih dimenzija i da su imale neku laganu zidnu konstrukciju. Izgleda da su na centralnom uzvišenju bile podignute veće, solidno građene, kuće ili čak jedna veća kuća, a da su okolo bile poredane natkrivene jame.
Prilikom naknadnog pregleda terena prikupljen je veći broj keramičkih i drugih nalaza, na osnovu kojih je moguće sasvim sigurno odrediti kulturnu i hronološku pripadnost naselja u Lugu.
Kamene sjekire su zastupljene u obe standardne forme: jezičastoj i kalupastoj, a izrađivane su pretežno od kvarcita. Jedini primjerak kamenog čekića izrađen je od sitnozrnog gabra. Sakupljen je mali broj sitnog kremenog alata.
Keramika je dosta jednostavna. Grubo rađena keramika pretežno je crvenkaste i smeđe površinske boje, dobro pečena, a zemlja pomiješana s relativno dosta sitnog pijeska. Redovno je dno ravno a vrat je nenaglašenog oboda.
Osnovu za kulturno određivanje lokaliteta Lug, daje fina keramika. Najkarakterističniji i najčešći oblik kod ove vrste keramike predstavlja bikonična zdjela, s višim ili nižim gornjim konusom, koji uglavnom predstavlja stilske varijacije. Dosta su rjeđe zdjele s izvijenim vratom nego one kod kojih gornji konus ide manje-više uspravno od prelaza na trbuhu. Sve ove zdjele rađene su od dobro pročišćene zemlje, površina im je tamnosiva ili crvena i relativno dobro su uglačane.
Šolje ili niže amforice predstavljaju dalji razvoj visokih zdjela i ne mogu se strogo odvojiti od ovih posljednjih. Pronađena amfora je malih dimenzija, a njen oblik je tipičan za vinčansku kulturu. Takođe, pronađene su i vaze na šupljoj, zvonolikoj ili koničnoj nozi. Nalazi ovakvih nogu su dosta rijetki, što ne govori o njihovoj slabijoj upotrebi, jer iz ovako prikupljenog materijala (na uništenom lokalitetu iz iskopane zemlje) nije moguće stvoriti neku statističku sliku.
Među drškama nisu primijećene prave trakaste drške. Radi se pretežno o tunelastim oblicima, s horizontalno probušenim rupama, a samo neke od njih nalaze se na granici oblika trakaste drške. Jedna od izrazito individualnih osobina naselja u Lugu čini drška u obliku ptičije glave (Benac, 1959, 58). Nađena su dva takva primjerka: jedan na gruboj keramici, a drugi na finoj, koja je relativno dobro modelovana, pa se približava realističkoj predstavi.
Ornamentiranje fine keramike svodi se na dvije osnovne grupe: kaneliranje(3) i razna duguljasta ispupčenja, okružena obično s gornje strane nizom okruglih udubljenja. Kanelirani ornamenti uvijek se nalaze na gornjem konusu zdjela. Kanelure su kose, uvijene ili tvore impresiju šrafiranih trouglova. Plastična ispupčenja s dekorativnim kružićima pojavljuju se u dvije osnovne varijacije:
- kružići čine s gornje strane dekorativni polukrug (najčešći slučaj)
- kružna udubljenja, sa svake strane ispupčenja (impresija tunelaste drške).
Samo na jednom manjem fragmentu zapažene su urezane cik-cak linije, koje su kao motiv rijetka pojava u ovoj kulturi.
Pronađena figura izvanredan je primjerak pljosnate statuete(4), koja je u isto vrijeme jako shematično urađena, ali pored toga postoji skladnost i dotjeranost formi. Ruke su savijene, i završavaju se na bokovima dugim urezanim prstima. Noge su neobično kratke, gluteji jako naglašeni, dok su prsa sasvim slabo istaknuta. Na glavi je jedino modeliran nos (stiskanjem prstiju), a sa svake strane na glavi je smještena rupica za vješanje. Figuri nedostaje bilo kakav realistički detalj.
Osim ove figure, sačuvan je samo još jedan donji dio figure, kod koje su jako naglašeni gluteji, ali kako se sačuvao nedovoljan ulomak figure, ne može se ništa sa sigurnošću reći o njenom izgledu.
Po cjelokupnom izrazu, keramika iz Luga pripada vinčanskoj kulturnoj grupi. Sve je to tamnosiva ili crna keramika, osrednje glačana, s gotovo isključivo kaneliranom ornamentikom. Navedene osobine keramike smještaju neolitsko naselje u Lugu u okvir balkansko-anadolskog neolitskog komleksa.Nalazište u Lugu je najjužnije lociran lokalitet vinčanske kulture u Bosni.
U isto vrijeme imamo nastanak dva neolitska nesalja: u Lugu, na desnoj obali Drine i Popov Do, s lijeve strane rijeke. Drina je na ovom mjestu očigledno bila prepreka za širenje kultura: nosioci vinčanske kulture doprli su do same rijeke i tu se zaustavili, dok su s druge strane, nosioci lisičićke kulture(5) (Popov Do) doprli do suprotne obale Drine i tu se zaustavili. Kako su ova dva naselja predstavnici dva različita neolitska kompleksa, tako je i rijeka Drina na ovom mjestu granica između njih, čineći granicu između balkansko-anadolskog (Lug) i jadransko-mediteranskog komleksa (Popov Do), što je od velikog značaja za izučavanje širenja pojedinih civilizacija u neolitskom periodu.
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Prema podacima Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta - arheološko područje – Praistorijsko naselje, srednji neolit, Lug, Goražde, nije bilo zaštićeno od strane Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa BiH.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Lokalitet nije sistematski nikad istraživan.
Građevinskim radovima, prilikom izgradnje taložišta, 50-tih godina dvadesetog vijeka, buldožderi su raskopali i uništili gotovo u potpunosti čitav kulturni sloj nekadašnjeg neolitskog naselja, te je samo pokupljen materijal iz izbačene zemlje. Arheolog Alojz Benac uspio je na već razrušenom lokalitetu približno odrediti o kakvom se neolitskom naselju radilo, te na osnovu keramike odrediti pripadnost lokaliteta vinčanskoj kulturi.
5. Sadašnje stanje dobra
Uvidom na lokalitet, dana 20.02.2008. konstatovano je da se na lokalitetu nalazi velika deponija smeća.
Lokalitet je ugrožen smetljištem.
U procesu pripreme Odluke o proglašenju nacionalnim spomenikom, Komisija je pokrenula aktivnosti na smanjivanju rizika od postojećeg smetljišta. Od Federalne uprave za inspekcijske poslove, dopisom br. 05.1-35-240/07-2 od 27.12.2007. godine, zatraženo je izvršenje inspekcijskog nadzora i preduzimanje mjera zaštite (kopija dopisa upućena je Opštini Goražde i Komunalnom preduzeću). Tokom izrade odluke pristigao je dopis Federalnog ministarstva okoliša i turizma broj 07-23-1542/06-342, od 27.02.2008. godine, da je u pripremi izrada studije za izbor lokacije za regionalnu deponiju. Kada regionalna deponija bude izgrađena, biće izvršeno izmještanje smetljišta. S obzirom da izbor lokacije za deponiju može potrajati, vrlo je bitno da se smetljište izmjesti s lokacije nacionalnog spomenika.
6. Specifični rizici
Arheološki lokalitet pretvoren je u deponiju.
III - ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima (“Službeni glasnik BiH” , br. 33/02 i 15/03), Komisija donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovanaa na sljedećim kriterijumima:
A) Vremensko određenje
B) Istorijska vrijednost
C) Umjetnička i estetska vrijednost
v. Vrijednost detalja
D) Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)
i. Svjedočanstvo o istorijskim mijenama
iv. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili maniru
E) Simbolička vrijednost
i. Ontološka vrijednost
G) Izvornost
i. Oblik i dizajn
Sastavni dio ove odluke su:
- kopija katastarskog plana,
- fotodokumentacija,
- grafički prilozi.
Korišćena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH, korišćena je sljedeća literatura:
1988. Marjanović, Brunislav, Neolitsko doba, Arheološki leksikon, Sarajevo, 1988, 16-19.
1959. Benac, Alojz, Dvije neolitske stanice kod Goražda, Članci i građa za kulturnu istoriju istočne Bosne, Zavičajni muzej u Tuzli, Knjiga III, Tuzla, 1959.
(1) Starčevačka kultura, najstarija neolitska manifestacija u sjeveroistočnoj Bosni i jedna os dvije komponente neolitske pojave u centralnoj Bosni-starčevačko-impresso kulture (Arheološki leksikon, Tom 1, 1988, 166)
(2) Vinčanska kultura,u sjeveroistočnoj odnosno istočnoj Bosni, ova kultura je predstavnik mlađeg (djelomično i srednjeg) neolitika (Arheološki leksikon, Tom 1, 1988, 183)
(3) Žlijebljenje, brazdanje , http://www.slovarji.com/slovarji/slovarji-11/11k.html
(4) Spašavanje statuete treba zahvaliti kapetanu bivše JNA, Vasi Saviću, koji ju je donio u Zemaljski muzej u Sarajevu
(5) Rasprostranjena na području Hercegovine tijekom mlađeg neolitika, predstavlja kontinentalnu varijantu hvarske kulture (hvarsko-lisičićka). Najznačajnije nalazište:Lisičići kod Konjica i Ravlića pećina (faze I a-c), Zelena pećina (stratum II), Gradac kod Konjica i Popov do kod Goražda. (Arheološki leksikon, Tom 1, 1988, 91.
|
